Λυκόφως των ειδώλων, δοκίμιο, Φρίντριχ Νίτσε, μτφρ. Βαγγέλης Δουβαλέρης, εκδόσεις Gutenberg 2017
Μετάφραση πιστή στο δόγμα της προφορικότητας που καθιστά οικείο τον στοχασμό. Εκφορά φυσική, παρά τα μεταφραστικά προβλήματα που ένα έργο τέτοιας εμβέλειας και σημασίας αφήνει άλυτα, για να δοκιμάσει τη γραφίδα και εκείνη με τη σειρά της να παραχωρήσει τη χρυσή της λύση που φθάνει ως το αίσθημα.
Στο Λυκόφως των Ειδώλων που φέρνουν ξανά στο φως οι εκδόσεις Gutemberg οι Β. Δουβαλέρης και Η. Αποστολίδης, στη μετάφραση και τα προλεγόμενα που αντίστοιχα επιμελούνται , κατορθώνουν να κατατοπίσουν τον αναγνώστη, αμύητο και μη στη ραγδαία και ανατρεπτική διαλεκτική του Φρειδερίκου Νίτσε. Ένας λόγος φυσικός που συστήνει και εντάσει στη φιλοσοφία του νιτσεϊκού λόγου τον αναγνώστη, δίχως καμιά ανάγκη για τις εκτενείς παραπομπές. Οι συντελεστές του έργου κατορθώνουν να αποκαλύψουν τη δυναμική του λόγου που στιγμάτισε για πάντα τους κώδικές μας, δίχως να απαιτείται εκείνη η εξαντλητική προσήλωση σε υποσημειώσεις, σε παραπομπές και βιβλιογραφικές αναφορές. Κάπως έτσι το Λυκόφως φθάνει ξανά σαν σήμα στην εποχή της λογικής και του συμπεράσματος, σ΄αυτόν τον ξέφρενο αιώνα που σκότωσε για πάντα την ευλογημένη φαντασία.
Τα βιογραφικά στοιχεία του Φ. Νίτσε είναι λίγο πολύ γνωστά και έχουν κατά καιρούς αποτελέσει αντικείμενο εκτεταμένων αναφορών. Δίχως αμφιβολία η τραγική, προσωπική ζωή του συγγραφέα που αφοσιώθηκε σε ένα έργο καθολικό, τόσο σε έκταση όσο και σε σημασία εισφέρει με τη μοναξιά και τις δοκιμασίες της στην ανασύσταση του κόσμου που δοκίμασε δίχως μέτρο ο Γερμανός στοχαστής. Ένας πρωτόγνωρος βαθμός έντασης, αμφισβήτηση και ανατροπή συνιστούν τις συνισταμένες ενός έργου με διάρκεια, ικανού να παρεμβαίνει στην πραγματικότητα της εποχής του αλλά και κάθε εποχής. Κόντρα στη χριστιανική ηθική που σήμερα χαρακτηρίζει τον δυτικό πολιτισμό, ο Νίτσε ελεύθερα και καθολικά καταργεί ένα ολόκληρο σύμπαν κανόνων και αρχών, εγκαταλείποντας τον κόσμο στα χέρια του ανθρώπου. Η μέθη της ποιητικής έμπνευσης, η βακχική μανία, η έκσταση που ενώνει τον άνθρωπο με τη φύση, το μεγαλείο του κόσμου που πλατιάζει, που εκτείνεται σ΄όλα τα μήκη και πλάτη της σκέψης, αποτελούν τα μόνα εφόδια του διονυσιακού λόγου που εισάγει μ΄όλη την ένταση της πρωτοπορίας του ο Νίτσε. Αυτό είναι το σχήμα που αντιτάσσει στον Εσταυρωμένο ο Φ. Νίτσε. Ένα ρεύμα αντίρροπο απέναντι στην επιστημονική γνώση, ένα πνεύμα αντίθετο στη χριστιανική ηθική και τους περιορισμούς της. Ο Φρειδερίκος αποτελεί την πιο ουσιαστική αντίθεση εμπρός σ΄αυτό το λατινικό παιδί που σκύβει δίχως δισταγμό πάνω απ΄τα βιβλία, το παιδί που γυρεύει ακόμη ένα θεώρημα μες στα σπαράγματα της φαντασίας του.
Δεν υπάρχει τίποτε το ιδεατό, καμιά εκδοχή αυτής της τάξης που ν΄αφήνει αλώβητη ο Γερμανός στοχαστής. [...Δεν υπάρχει τίποτε το πραγματικό, τίποτε το ιδεατό που να μην θίγει ετούτο το γραπτό. Και όχι μόνο τα αιώνια είδωλα, μα και τα πιο φρέσκα, τα γηραλέα..] σημειώνει ο Β. Δουβαλέρης. Αυτή η απαράμιλλη γοητεία του Φ. Ν. , αυτός ο κόσμος του panem et Circen που ο Γιουβενάλης έθεσε στο προσκήνιο της ζωής και του ορατού, θα δεχθεί την πρωτόγνωρη κριτική του σπουδαίου στοχαστή. Άνθρωπος ως σώμα και ως ψυχή και ενότητα, θα τεθεί στο Λυκόφως στο επίκεντρο του έργου. Για τον ίδιο η παρακμή αυτού του κόσμου δεν αφορά παρά την υπεροχή μιας στείρας λογικής έναντι κάθε αίσθησης και κάθε ενστίκτου. Αυτό είναι το δράμα και η πλοκή της ιστορίας της ανθρωπότητας που φλέγεται απ΄το παλιό, που αιγυπτιάζει παραβλέποντας κάθε εκφυλισμό και κάθε λανθασμένη κατεύθυνση. Ένας κόσμος που καταρρέει μαζί με τα σύμβολά του, λογικός ως το σημείο του παραλογισμού, γεμάτος κίνδυνο και συμπεράσματα που μοιάζει άσχημος ως το δέος, κρατώντας ωστόσο στους αρχαίους κόλπους του τ΄αμετάφραστο μυστικό. Ένστικτα ανδρείκελα, καθηλωμένα μες στο μεγάλο μεσημέρι της ανθρωπότητας που αιώνα τον αιώνα παραχωρούν τη θέση τους στο επίκαιρο, σε ρεύματα πρόσκαιρα και τυχοδιωκτικά. Ο Νίτσε δεν αναγνωρίζει φυσικά τέρματα. Ο κόσμος δεν έχει σύνορο, καμιά ευθεία γραμμή δεν φθάνει ως την ψυχή. Για τον Νίτσε αυτό το σύμπαν είναι κάτι περισσότερο από μια δεξαμενή που καλείται να σβήσει τη δίψα του ανεξήγητου. Η καβαφική κατάφαση, αυτή η ολότελα προσωπική μετάφραση που ανέδειξε σε πνεύμα ασκητικό ο μεγάλος Κρητικός του περασμένου αιώνα, είχε ήδη ερμηνευθεί μέσα απ΄τον αφοπλιστικό και καθολικό Φρειδερίκο. Η τέχνη και οι σπουδαιότεροι εκπρόσωποί της, τ΄ανθρώπινο ως αντικείμενο της επιστημονικής έρευνας, οι ιδεολογίες, η κυρίαρχη φιλοσοφία της γηραιάς ηπείρου, θέτονται στο προσκήνιο της μελέτης του Γερμανού φιλοσόφου. Η ματιά του φλεγόμενη ζητά το “είναι” των πραγμάτων. Μια ματιά αντικαλλιτεχνική που τηρεί μέσα της ακέραια την έννοια του δικού της κόσμου. Τους στοχασμούς του διατρέχει ως τ΄άκρα τους εκείνη η ανίκητη ορμή που αν λείψει οι θεσμοί παραλύουν και αργά, με τον γνώριμο, καταστροφικό τους τρόπο ευτελίζονται. Μια ομορφιά που αγγίζει τα όρια της πνευματικής κυοφορίας, ένα ένστικτό κάπως επικίνδυνο μ΄αυθεντικό αποτελούν τους ταγούς του νιτσεϊκού λόγου που αντιμάχεται την πραγματικότητα και την ερμηνεία της για χάρη της υγείας του ανθρώπινου πνεύματος.
“Κείμενο – παρτιτούρα”. Να πως περιγράφει ο Δουβαλέρης τη ροή του λόγου, την εκφορά που προτείνει ο Ν. Για να καταστήσει σαφή, μες στ΄άπειρα όρια και την μυστική, την ανεξάντλητη δυναμική του αυτόν τον επώδυνα ελεύθερο κόσμο. Το κείμενο που πάλλεται, που χειρονομεί παραμένει δίχως αμφιβολία η πρόκληση που φέρνουν εις πέρας οι συντελεστές της μετάφρασης του εξαίσιου αυτού πονήματος των εκδόσεων Gutemberg. Η προσωπική, πολυετής τριβή των συντελεστών με το νιτσεϊκό έργο, το βάθος της γνώσης που συνεπάγεται η ουσιώδης και αφοσιωμένη μελέτη, συνοψίζονται στα πιο ουσιώδη εφόδιά τους. Όλα τα υπόλοιπα κατορθώνονται μέσα απ΄τη λογοτεχνικότητα του Νίτσε και την απαράμιλλη διαλεκτική του. Αυτήν που αφοσιώνεται στη φαντασία και τ΄αδάμαστο. Άλλωστε όσα κλειδιά απαιτούνται για να ειπωθεί το άρρητο υφίστανται έξω και πέρα απ΄τον λόγο. [...Οι λέξεις μου είναι το έμπροσθεν. Η ουσία βρίσκεται στις παύλες...] παραδέχεται ο Νίτσε παραχωρώντας μας ανοιχτό έναν δρόμο για να φθάσουμε κοντύτερα στην αίσθηση.
Η εκτενής αναφορά στη βιβλιογραφία που περιλαμβάνεται στην προσεγμένη έκδοση, επιτρέπει και στον πιο αμύητο αναγνώστη να πλησιάσει τα ακρότατα όρια στα οποία κινείται ο λόγος του τραγικού Φρειδερίκου. Καμιά εμμονή, καμιά idee fixe δεν θα παραμείνει αλώβητη σ΄αυτό το πανηγύρι της σκέψης που γεννά στο σύντομο πέρασμά της η ζωή του Φ. Ν. Ωστόσο, αρκεί αυτό το αίσθημα της ανατροπής, του κλονισμού, της συντριβής για να καταστήσει διάφανη τη σημασία που κέρδισε μες στην εποποιία του χρόνου το έργο του Νίτσε. Αυτός ο στοχαστής, ένα καλλιτέχνης τραγικός, ένα φωτεινό σημείο μοναξιάς και αυθεντικότητας, της δίχως τέλος κατάφασης σ΄όλα τα παράδοξα και τα τρομερά ταράζει για πάντα την ανθεκτικότητα κάθε επιφάνειας. Ποτέ ξανά μες στο έργο του Νίτσε η χλωμή ειδή του κόσμου που εντός του φλέγεται, γυρεύοντας την ελευθερία και την αυτοκυριαρχία του έναντι σε καθε θεό. Μια φιλοδοξία μεταφυσική και για αυτό ανερμήνευτη, ολότελα αντίρροπη στους κανόνες και τις αρχές της αναμνηστικής αξίας που εκτρέφει ο κόσμος, σκοτώνοντας αδιάκοπα τα πράγματα του μέλλοντος. Πέρα από κάθε μονομέρεια, έξω από εκείνο το μέσα των φτερών ενός γλάρου που πλάνεψε κατ΄εξακολούθηση τις ζωές μας, το Λυκόφως έρχεται να σαρώσει τούτο τον κόσμο. Φθάνει απ΄έναν δρόμο που ποτέ ξανά δεν υπήρξε για να καταστήσει πρωταρχικής σημασίας τον απέραντο σεβασμό για τ΄ορατό και το ενστικτώδες και το δικό μας, οδυσσειακό αμετάφραστο.
Κόντρα σ΄όλες τις μορφές θρησκειολογίας, σ΄αντίθεση με τη γνώμη που επέζησε των αιώνων, εμπρός στην ομορφιά που τίποτε το ισορροπημένο δεν διαθέτει, στο πλάι του ορατού και τη λατρεία του πραγματικού και του ανόθευτου. Τούτο είναι το όριο που άγγιξε και παραβίασε ο Νίτσε, δίχως τους θεούς και τους δρόμους τους. Δίχως καλύπτρες υποκλίνεται στις τσακισμένες μαργαρίτες και τ΄άλλα θαύματα, στο ένστικτο προσεύχεται που θεμελιώνει από πάντα τη ζωή. Αυτός ο κόσμος που είναι φτιαγμένος για τον τραγουδιστή και τον ονειροπόλο θα περιέχει πάντα μέσα του την αφανή εμβέλεια της ψυχής και τ΄άλλα εξέχοντα συμπτώματα. Εκείνους τους ενδογενείς, μ΄άλλα λόγια παράγοντες που διαμορφώνουν ή ανανεώνουν την αλήθεια του. Ο ίδιος αφήνει σ΄εμάς το περιθώριο του συμπεράσματος όταν παραδέχεται. Η λογική καθησυχάζει δεν αποτελεί όμως μέτρο αξιών.
Το βιβλίο των εκδόσεων Gutemberg έρχεται σε μια εποχή που κόντρα στα κυρίαρχα, οικονομικά χαρακτηριστικά της, οι εκδοτικές προσπάθειες αυξάνουν, πλουτίζοντας την ποικιλία και την ευρύτητα της θεματολογίας. Ωστόσο είναι βιβλία σαν αυτό που γίνεται αφορμή απόψε για τούτο το σημείωμα που κατ΄ανάγκη και δίχως αμφιβολία μας επιτρέπουν έναν ορισμένο βαθμό αισιοδοξίας για τα πνευματικά πράγματα του χειμαζόμενου τόπου μας.
Aπόστολος Θηβαίος
