H Iστορία του Πουγκατσόφ, ιστορικό, Αλεξάντρ Πούσκιν, μτφρ. Ελένη Κατσιώλη, εκδόσεις Λέμβος 2017
Τον Οκτώβριο του 1917 η τσαρική Ρωσσία γνωρίζει μία από τις εμβληματικότερες εξεγέρσεις. Η επανάσταση των μπολσεβίκων απέναντι στο αυτοκρατορικό, ιστορικό κεκτημένο θα αποτελέσει ένα κομβικό γεγονός, τόσο για την σπουδαία αυτή χώρα όσο και για την ανθρωπότητα στο σύνολό της. Πρόκειται για το ίδιο εκείνο καθεστώς που θα σφραγίσει τον δεύτερο, παγκόσμιο πόλεμο με τη θρυλική αντίσταση του στην γερμανική επέλαση στο χιονισμένο Στάλιγκραντ. Μιλούμε για το ίδιο, εκείνο πολιτικό και οικονομικό σύστημα που για την εδραίωσή του προέβη σε πρωτοφανείς θηριωδίες, αντίστοιχες των πρακτικών του Γ΄Ράιχ. Παραμένει ακαθόριστος ο αριθμός των θυμάτων που πλήρωσαν την αντίθεσή τους στον απόλυτο κυρίαρχο Στάλιν. Οι αντιφρονούντες εκείνης της εποχής θα οδηγηθούν στις αφιλόξενες περιοχές της Σιβηρίας, επιβεβαιώνοντας τις θεμελιώδεις αρχές κάθε καθεστώτος. Η μετάβαση στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα θα επέλθει μες στο κλίμα της εσωστρέφειας για τη ρωσική πραγματικότητα. Εκφραστές ενός δόγματος που δοκιμάζεται απέναντι στις φιλελεύθερες πολιτικές της δύσης, οι κληρονόμοι του Ιωσήφ Στάλιν θα συμβάλλουν εν πολλοίς στη διαμόρφωση του παγκόσμιου χάρτη. Η ρωσική επικυριαρχία σε βάρος των χωρών της ανατολικής Ευρώπης αλλά και η οξεία αντιπαράθεση με τον αμερικανικό γίγαντα για την οικονομική και ιμπεριαλιστική ολοκλήρωση θα κρατήσει για πολλά χρόνια, διαμορφώνοντας ένα ασταθές, διεθνές περιβάλλον. Η διάλυση της ρωσικής ομοσπονδίας, όπως σχηματοποιήθηκε την τελευταία δεκαετία του περασμένου αιώνα θα αποτελέσει ένα γεγονός μείζονος σημασίας για την παγκόσμια, πολιτική σκηνή.Τον απόλυτο ηγέτη Γκορπατσώφ, γενικό γραμματέα του κόμματος, θα διαδεχθούν οι καινούριοι ηγέτες της μετακομουνιστικής Ρωσίας. Με όχημα την ενσωμάτωση στη ρωσική κοινωνία όλων των όρων και των συνθηκών που χαρακτηρίζουν τη γηραιά ήπειρο και το σύνολο των αναπτυσσόμενων κρατών, η νέα Ρωσία που αναγεννάται από τις στάχτες της θα εισέλθει με όλες τις δυνάμεις στο στίβο της πραγμάτωσης μιας σειράς εθνικών στόχων. Σκοπός η επαναφορά της στο προσκήνιο της διεθνούς σκηνής, αυτή τη φορά δίχως τη χρήση πεπαλαιωμένων πρακτικών ή πολιτικών σχημάτων. Ο σημερινός ηγέτης Βλαντιμίρ Πούτιν, συνιστά την ηγεμονική εκδοχή μιας χώρας που παραμένει δέσμια του ιστορικού παρελθόντος της, ανακεφαλαιώνοντας την προσωπαγή της ιστορία.
Η παραπάνω σύντομη αναφορά δεν αποτελεί μια καινοφανή παρατήρηση.Η υιοθέτηση εκ μέρους της κοινωνίας των ευρωπαϊκών, δημοκρατικών αρχών αποτελεί ένα στοίχημα για τη σύγχρονη πραγματικότητα. Η υπόθεση της Κριμαίας, αλλά και μια σειρά επιλογών εκ μέρους της ρωσικής ηγεσίας δυσχεραίνουν τις διακρατικές σχέσεις και πιστοποιούν την εγγενή, σχεδόν αταβιστική φιλοδοξία της χώρας να επανέλθει στο προσκήνιο της χάραξης πολιτικών με διεθνές αντίκρισμα. Το επίκαιρο, ψυχροπολεμικό κλίμα που διαμορφώνεται χαρακτηρίζει εκ νέου τις σχέσεις της Ρωσίας με τις επικρατούσες δυνάμεις του καινούριου αιώνα.
Το βιβλίο των εκδόσεων Λέμβος, “Η ιστορία του Πουγκατσόφ σε μετάφραση της Ελένης Κατσιώλη δεν αποτελεί μόνο μια καλαίσθητη και άρτια ανανέωση της παρουσίας του Αλεξάντρ Πούσκιν στα ελληνικά γράμματα. Η μελέτη του βιβλίου του σπουδαίου Ρώσου συγγραφέα που τόσο ανεξίτηλα σημάδεψε τα γράμματα της πατρίδας του συνιστά ένα είδος καθρέφτη. Μια πιστή προβολή του παρελθόντος στο παρόν που τόσο έντονα προσομοιάζει σε κάθε ανθρώπινη αφετηρία, όπως ο καινούριος αιώνας. Στις σελίδες του βιβλίου που εξιστορεί την τρίτη, σημαντικότερη επανάσταση του 18ου αιώνα παρελαύνουν ονόματα φυλών, πρόσωπα και ατμόσφαιρες που αν ληφθούν υπόψη, παρά τη βαθιά απόστασή τους από τη σημερινή πραγματικότητα, εντούτοις μπορούν να παραχωρήσουν σημαντικά συμπεράσματα για τις συνθήκες της ρωσικής κοινωνίας. Ένα ετερόκλητο πλήθος, με ποικίλες, θρησκευτικές εξειδικεύσεις, δίχως την ομοιογένεια που συνεπάγεται και προϋποθέτει η επιβίωση ενός έθνους περνά από τις σελίδες των εκδόσεων Λέμβος, φανερώνοντας τις συνθήκες που η σημερινή Ρωσία υιοθετεί. Ο Πουγκατσόφ, ο ψευτοτσάρος του δεύτερου μισού του 18ου αιώνα απείλησε την τότε αυτοκρατορία, δίνοντας το στίγμα για όσα θα επακολουθούσαν και δεν θα μπορούσαν ήδη από τότε να αναχαιτιστούν. Οι μπολσεβίκοι δεν έχουν κάνει ακόμη την εμφάνισή τους, ωστόσο οι διαρκείς πόλεμοι, η διατήρηση της ενιαίας, ρωσικής ταυτότητας που απαίτησε ένα υψηλότατο αντίτιμο εσωτερικών διενέξεων και συγκρούσεων φανερώνουν τις βασικές αιτίες για όσα θα επακολουθούσαν σχεδόν έναν αιώνα μετά. Πρόσωπο της σκοτεινής, ρωσικής διπλωματίας, μέλος μιας βαθιάς και κάπως σκοτεινής αυλής που έκανε τα πάντα για να κερδίσει τους υποστηρικτές της, λίγο καιρό πριν καταρρεύσει ως συνέπεια των επιλογών της και της ιστορικής βεβαιότητας με την οποία οι λαοί μεταβαίνουν από τη μια φάση στην άλλη, ο Πουγκατσόφ θα καταλύσει όλους τους νόμους ενός παρωχημένου καθεστώτος. Συνδυάζοντας τη δίψα του λαού για δικαιώματα και μια καλύτερη ζωή, συνταιριάζοντας επιδέξια με φόβο και διπλωματία τις αντιθέσεις ανάμεσα στα επιμέρους φύλλα που κατοίκησαν τις ρωσικές στέπες, δίκαιος και βάναυσος την ίδια στιγμή, έφθασε μια ανάσα από την Μόσχα, θέτοντας μια ολόκληρη αυτοκρατορία σε ύψιστο κίνδυνο. Όμως, η ιστορία είναι σκληρό κορίτσι, ξεδιψάει με αίμα, γερνά με φωτογραφίες από επαναστάσεις καρφωμένες στους τοίχους. Και έτσι, δίχως καμιά εξαίρεση θα φέρει τον Πουγκατσόφ στην παρακμή της ξέφρενης τροχιάς του. Η αυτοκρατορική Ρωσία θα τιμωρήσει παραδειγματικά τον ψευτοτσάρο που θέλησε να μεταβάλει για πάντα την ιστορική συνέχεια της χώρας. Στα προπύλαια μιας Μόσχας συντριμμένης, ενός κόσμου χειμαζόμενου ο στασιαστής, όπως επικράτησε να αποκαλείται ο Πουγκατσόφ θα διαμελιστεί όπως προβλέπουν οι σκληρές ποινές των αυτοκρατόρων. Ωστόσο, η ζωή στις αχανείς στέπες έχει πια κλονιστεί για πάντα. Η επανάσταση που θα καθορίσει το πρόσωπο της Ευρώπης, έπειτα από δεκαετίες, θεμελιώνει τις αφετηρίες της σε όλα τούτα τα μικρά και τα αποτυχημένα της ιστορίας. Οι παραστάτες του χθες καθίσταται σημαιοφόροι των ιδεών και αφορμές για ερμηνείες, σ΄έναν κόσμο κυρριευμένο από τη λογική και τη λησμοσύνη. Ίσως υπό αυτήν την έννοια το βιβλίο του Πούσκιν, που προσέφερε όπως εύστοχα αναφέρεται στο οπισθόφυλλο ένα είδος ιστορικού πλαισίου για το μοναδικό μυθιστόρημα που ολοκλήρωσε ποτέ ο Αλεξάντρ, της διάσημης “Κόρης του Λοχαγού”, ανακτά σε τούτο το σημείωμα τη σημασία ενός εξαίσιου ντοκουμένου, διαποτισμένου από τα βασικά, λαϊκά και εθνολογικά χαρακτηριστικά μιας διαχρονικά ανομοιογενούς Ρωσίας.
Ο Αλεξάντρ Πούσκιν θα πεθάνει στα 38 του χρόνια, έχοντας βιώσει μια ζωή γεμάτη ταξίδια, επιτυχία, θρίαμβο, σπουδαίες φιλίες, γυναικείες παρουσίες με απερίγραπτη επιρροή στην ψυχή και το έργο του. Το τρομερό παιδί των ρωσικών γραμμάτων, ο ποιητής που θα θεμελιώσει στο έργο του τη μετέπειτα, εθνική λογοτεχνία μιας ολόκληρης χώρας, διασώζει με το έργο του την ιστορική μνήμη. Την ίδια στιγμή, καταγράφοντας λιτά,στεγνά και κοφτά, δίχως ιδεολογικό υπόβαθρο και πολιτικές τοποθετήσεις την ιστορία του ψευτοτσάρου, ο Πούσκιν πιστοποιεί το υψηλό επίπεδο της συγγραφικής του δυναμικής, υιοθετώντας το ρόλο του δημοσιογράφου περισσότερο παρά του ιστορικού. Η εικονογραφία εκείνης της τρομερής περιόδου, η ψυχραιμία με την οποία ο συγγραφέας φέρνει στο φως την απάνθρωπη εκδοχή της καθιερώνει ένα είδος κανόνα για το μέλλον. Αυθεντικός παρατηρητής της Ρωσίας που φλέγεται ώσπου να ανακαλύψει μια ολοκαίνουρια καλύπτρα, κατάλληλη για το διεθνές βεστιάριο που στήνεται μ΄ευκολία σε κάθε στροφή του καιρού, ο Πούσκιν παραθέτει τα ιστορικά γεγονότα με μια κλασσική, συμβατική, σχεδόν αυστηρή, αφηγηματική δομή. Υπάρχει μια ολοκληρωμένη, πλήρης και καλοσχηματισμένη αφήγηση, που αποτελείται από πρόλογο, από ένα γεγονός εκτροχιασμο- αρχή από τη μέση εξέλιξη της ιστορίας και από το τέλος - περαίωση. Ο Πούσκιν επιστρατεύει μια από τις παλαιότερες, αφηγηματικές τεχνικές, την κυκλική αφήγηση. Το στιλ της γραφής του είναι δυναμικό, συμπυκνωμένο δίχως συναισθηματισμούς. Η αφήγηση είναι ψυχρή, λιτή και γρήγορη. Καταγφράφει. Δεν περιγράφει, δεν πάει γύρω γύρω, γράφει για τα σημαντικά, δεν αναλύει. Αποφεύγει όσα είναι εμμέσως σχετικά αλλά όχι απολύτως αναγκαία, μας δίνει μόνο τις πληροφορίες που είναι απολύτως απαραίτητες για να προχωρήσει η ιστορία, για να πάμε στην επόμενη φάση της αφήγησης, στο επόμενο γεγονός.
Το βιβλίο των εκδόσεων Λέμβος συνιστά μια εξαιρετική, μεταφραστική εργασία. Η Ελένη Κατσιώλη, έρχεται να συμπληρώσει τη σπουδαία παράδοση των Ελλήνων μεταφραστών που μεταφέρουν στα ελληνικά γράμματα τη σπουδαία, ρωσική, λογοτεχνική εργογραφία. Ένα ιστορικό μυθιστόρημα, απαλλαγμένο από τις παράλληλες ιστορίες και το μελόδραμα, μια γνήσια αποτύπωση της λαϊκής αφήγησης που προστίθεται στην ιστορική πορεία μιας εμβληματικής χώρας. Να τι είναι το έργο του Πούσκιν, να τι φέρνει στο φως, τι αναδύει από τις σελίδες του τόσα χρόνια μετά τη θρυλική στάση του Πουγκατσόφ. Οι εκδόσεις Λέμβος προσφέρουν στην ελληνική βιβλιοπαραγωγή ένα μοναδικό έργο, που πέρα της αξίας του, εμπλουτίζει σημαντικά τη μεταφρασμένη, ρωσική εργογραφία και συμπληρώνει την ιστορική μνήμη μας.
Απόστολος Θηβαίος
