Top menu

Περιεχόμενα Τεύχους 36

"Η Ποίηση στην Οκτωβριανή Επανάσταση": μια θεωρητική προσέγγιση

4_-_papadomaniatis.jpg

Γράφει η Αγγελική Δημουλή

Ρολάν Μπαρτ, «Γράφω σημαίνει διαλύω τον κόσμο και τον ανασυνθέτω από την αρχή».

Το βιβλίο του Παναγιώτη Μανιάτη Η ποίηση στην Οκτωβριανή Επανάσταση, κυκλοφόρησε τον Οκτώβρη του 2014 από τις εκδόσεις Δίαυλος. Σε σχετικά λίγες σελίδες (125 περίπου), παρουσιάζεται η εξέλιξη της ποίησης στη Ρωσία από την προεπαναστατική στη μετεπαναστατική περίοδο και συγκεκριμένα μέχρι και τα χρόνια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου.

Το ενδιαφέρον με το εγχείρημα αυτό, είναι η περίοδος που επιλέγει να μελετήσει, χρονικά και τοπογεωγραφικά. Μολονότι η ενασχόληση της ελληνικής διανόησης με την ποίηση είναι αρκετά βαθιά, είναι γεγονός ότι οι άξονες ενδιαφέροντος εκείνων που συντάσσουν γραμματολογίες της ποίησης στρέφονται περισσότερο είτε στη δυτική ποίηση είτε στην ποίηση της «πέρα πλευράς του Ατλαντικού» που χαίρει μεγάλης εκτίμησης στη χώρα μας

Πρόσφατα, σε μια συνάντηση με έναν νέο Ουκρανό ποιητή που γράφει άλλοτε στα ρώσικα και άλλοτε στα ουκρανικά, είχαμε μια συζήτηση για το πώς οι Ουκρανοί ποιητές και οι ποιητές ουκρανικής καταγωγής, βρίσκονται στο περιθώριο της Ευρωπαϊκής ποίησης και πέρα από ορισμένες εξαιρέσεις όπως η Αχμάτοβα ή ο Ταράς Σεβτσένκο δεν αναφέρονται σχεδόν καθόλου σε νέες ανθολογίες που αφορούν τον 19ο και τον 20ο αιώνα. Μιλήσαμε για παράδειγμα για τη Λέσια Ουκράινκα-γυναίκα και εισηγήτρια του Ουκρανικού μοντερνισμού που γεννήθηκε στο Νοβοχράντ-Βολίνσκι της σημερινής Ουκρανίας και μένει στην αφάνεια μολονότι το έργο της είναι υψηλής ποιότητας και θα άξιζε οι μελετητές ν’ ασχοληθούν μαζί της.

Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο, το βιβλίο του Μανιάτη ξεχωρίζει, παραθέτοντας αφενός την πιο εκτενή βιβλιογραφία που θα μπορούσε να έχει σε ελληνική μετάφραση και θέτοντας αφετέρου τις βάσεις για τη μελέτη της ποίησης σε μια εποχή κομβική και με σημαντικές προεκτάσεις. Θα ήταν ωστόσο ενδιαφέρον σε μια επόμενη ανατύπωση να προστεθούν περισσότερα ποιήματα σε μετάφραση μιας και τα κινήματα, οι ομάδες και οι ομαδοποιήσεις που παρουσιάζονται στο βιβλίο είναι πολλά αλλά τα μεταφρασμένα ποιήματα δεν είναι τόσα όσα τα κινήματα και ως αναγνώστρια θα ήθελα περισσότερα.

Ο βασικός άξονας του βιβλίου είναι το δίπολο1 «ποίηση και επανάσταση» που παραπέμπει σε μια ιδεατή ευτοπία με την ποίηση-φυγή και την ποίηση-όνειρο να συναντιούνται τελικά στην επανάσταση. Άλλωστε ο Ζαν Σταρομπίνσκι στις θεωρητικές του μελέτες για την ποίηση μίλησε διεξοδικά γι’ αυτή την τάση των ποιητών να γράφουν ποιήματα που να υποδηλώνουν την υπέρμετρη ορμή τους προς τα ύψη και να ταυτίζουν την εξέγερσή τους με τις ένδοξες μορφές μιας νίκης.2

Αρχικά, θα αναφερθούμε σύντομα στη δομή του βιβλίου και σε έναν δεύτερο χρόνο θα επιχειρήσω να αναλύσω κάποια ποιήματα ιδωμένα υπό το πρίσμα της έννοιας της «κουλτούρας» έτσι όπως αυτή απόδίδεται από τον Raymond Williams.

**

maniaths_1.jpg

Το βιβλίο χωρίζεται σε πέντε κεφάλαια.

Το πρώτο, αναφέρεται στην περίοδο πριν την Επανάσταση κατά τη διάρκεια της οποιας κυριαρχεί η συμβολιστική ποίηση μέσα από τους κόλπους της οποίας προήλθε και το κίνημα του ακμεϊσμού με κύρια εκπρόσωπο την Αχμάτοβα. Στον συμβολισμό η βασική τριάδα των Β. Μπριούσοφ-Κ. Μπαλμόντ και Φ. Σολογκούπ συνδιάζουν τον ερωτισμό με το μυστικισμό μέσα σ’ ένα μυθολογικό πλαίσιο. Ο Φουτουρισμός, επίσης, εμφανίζεται σ’ αυτή την περίοδο ως το αντίπαλλο δέος του συμβολισμού.

Το δεύτερο κεφάλαιο αφορά την ίδια την επαναστατική περίοδο που κυριαρχείται από τα ποιήματα του Μαγιακόφσκι. Γενικά η ποίηση της Επανάστασης χρησιμοποιεί σύμβολα από τη φύση και τη θρησκεία και γράφεται είτε από ποιητές της προηγούμενης περιόδου που προσχώρησαν στην Επανάσταση όπως ο Αντρέι Μπέλι και ο Βαλέρι Μπριουσόφ, είτε από νέους ποιητές που ξεπετάχτηκαν μέσα από την Επανάσταση.

Στο τρίτο κεφάλαιο, με τίτλο «η επαναστατική καλλιτεχνική διαπάλη» προάγεται η Προλετκούλτ (Προλεταριακή Κουλτούρα), με καθοδηγητή τον Αλεξάντρ Μπογκντάνοφ. Η Προλετκούλτ ήταν, μια λογοτεχνική πολιτιστική οργάνωση που στόχευε στην παραγωγή προλεταριακού πολιτισμού από τους ίδιους τους προλετάριους. Η οργάνωση τη δεκαετία του ’20 παρακμάζει και μέσα στην ίδια δεκαετία εμφανίζονται καλλιτεχνικές οργανώσεις, ομάδες ή σωματεία, όπως η ΡΑΠΠ (Ρώσικη Εταιρεία Προλετάριων Συγγραφέων), το ΛΕΦ (Το Αριστερό Μέτωπο Τεχνών), η Εταιρεία Ποιητικής Γλώσσας (ΟΠΟΓΙΑΖ), καθώς και η ομάδα ΟΜΠΕΡΙΟΥ.

Το τέταρτο κεφάλαιο-δικαιώς-είναι αποκλειστικά αφιερωμένο στον Μαγιακόφσκι τον κατεξοχήν ποιητή της Επανάστασης.

Το πέμπτο και τελευταίο κεφάλαιο αφορά περιπτώσεις ποιητών που εμπνευσμένοι από την Επανάσταση ενσάρκωσαν τον τύπο του επαναστάτη-ποιητή και του ποιητή-μαχητή όπως ο Γιάνκα Κουπάλα και το ποίημα του «Εμπρός». Αναφέρονται ακόμα ποιητές που εμπνεύστηκαν από την πολιτική της εκβιομηχάνισης, υπάρχουν ποιήματα που γράφτηκαν κατά τη διάρκεια του β’ Παγκοσμίου Πολέμου όπως η περίπτωση του Μουσά Ντζαλίλ. Χρονολογικά το βιβλίο φτάνει ως το 1944 και την καταγραφή του επίσημου ύμνου της Σοβιετικής Ένωσης.

Σε συνέντευξή του, ο Παναγιώτης Μανιάτης και στην ερώτηση ποια η στάση των σπουδαιότερων ποιητών πριν την Επανάσταση αλλά και μετά απ’ αυτή, ο συγγραφέας απαντά ότι: «εκτός από την τριάδα των κομμουνιστών Μαγιακόφσκι, Μπεζιμένσκι, Μπέντνι, έχουμε την τριάδα των συμβολιστών Μπέλι, Μπλοκ, Μπριούσοφ. Οι δεύτεροι μάλιστα υπήρξαν απ’ τους καλύτερους ποιητικούς εκπροσώπους ενός ρεύματος του οποίου η πλειονότητα δεν είδε θετικά την επανάσταση, και αρκετοί απ’ αυτούς μετανάστευσαν δίχως να δώσουν κάποιο σημαντικό έργο. Αρνητικά τοποθετήθηκαν και οι ακμεϊστές, με γνωστούς εκπροσώπους την Αχμάτοβα και τον Μαντελστάμ, θετικά την είδαν όμως οι φουτουριστές με σημαντικούς εκπροσώπους τους Χλέμπνικοφ και Καμένσκι. Ακόμα, την επανάσταση αυθόρμητα παρά συνειδητά, με «αγροτική παρέκκλιση», όπως έλεγε ο ίδιος, τη δέχτηκε και ο Γεσένιν που υπήρξε δημοφιλής την εποχή εκείνη».3

Όταν πρωτοδιαβάσα το βιβλίο, αμέσως ήρθε στο μυαλό μου ο Raymond Williams και το βιβλίο του, Η Μακρά Επανάσταση ως μια ιδέα προσέγγισης των ποιημάτων. Τα ποιήματα που παρατίθενται στο βιβλίο-το αφιερωμένο στους ονειροπόλους- έχουν ως συνδετικό κρίκο πέρα από την Επανάσταση που δηλωτικά εμφανίζεται στον τίτλο, την κοινή έκφανση της κουλτούρας, έτσι όπως αυτή καθορίζεται από τις ιστορικές συνθήκες της Σοβιετικής Ένωσης από το 1892 και ως το 1944.4 Η κουλτούρα, σύμφωνα με τον Williams, μέσα από την επίδρασή της στην ανθρώπινη ζωή κατορθώνει τελικά και γράφει ιστορία, καταθέτοντας την αναπόδραστη σχέση του ατόμου και των δημιουργημάτων του με το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον.5

Ο Williams θεωρεί ότι όλα είναι κουλτούρα με την έννοια της κοινωνικής ολότητας. Τα διάφορα συστήματα της ανθρώπινης ζωής δεν διαχωρίζονται με μια εκ των προτέρων αντίληψη περί προτεραιότητας του ενός ή του άλλου. Επίσης, με την καθιέρωση του καινοτόμου όρου «δομή της αίσθησης» αναδεικνύεται η αξία της εμπειρίας ως στοιχείου που θεμελιώνει την ενότητα των δομών.6

Για παράδειγμα η ταύτιση του ποιητή-επαναστάτη με το Άλμπαντρος στο ποιήμα του Γκόργκυ «Το τραγούδι του Άλμπαντρου», συνοψίζει τις σχέσεις ανάμεσα στις ανθρώπινες δραστηριότητες οι οποίες θεωρητικά και ιστορικά θεωρούνται στεγανοποιήμένες:7

«Η θύελλα! Ας έρθει!» Αυτό φωνάζει
ο περήφανος, ο αντάρτης
Άλμπατρος που τριγυρνώντας
στ’ οργισμένο κύμα ανάμεσα
και στο μαύρο αστροπελέκι
για τη νίκη προμηνά:
«Ω θύελλα! Ξέσπασε πιά!»8

Κάθε μελέτη που αφορά την κουλτούρα και τις πολιτισμικές σπουδές, διαθέτει συνήθως τρία επίπεδα ανάλυσης : το επίπεδο της βιωμένη εμπειρίας - στο οποιο τα νοήματα στρέφονται στην αξία της καθημερινής ζωής, στο επίπεδο των κειμένων – το οποιο αναδυκνείεται μέσα από τις συμβολικές μορφές και τέλος το επίπεδο των κοινωνικών δομών-στο οποιο εντάσσεται η ιστορική ανάλυση της διαμορφωσής τους.9

Τα ποιήματα της προεπαναστατικής περιόδου είναι ένας συγκερασμός και των τριών επιπέδων ανάλυσης εφόσον η εποχή συνδιάζει πολλά και διαφορετικά κινήματα και μορφώματα, από τον συμβολισμό και τον ακμεϊσμό ως τον φουτουρισμό και τον κυβοφουτουρισμό.

Ωστόσο η επαναστατική περίοδος είναι πιο ομογενοποιημένη ως προς τα θέματα αλλά η μορφή περνάει από διάφορες φόρμες όπως την εμβατηριακή αλλά και τον κοστρουκτιβισμό. Τα σύμβολα μεγενθύνονται και απλοποιούνται έτσι ώστε η βιωμένη εμπειρία του χρόνου να επιβληθεί πάνω στο κοινωνικοπολιτικό γίγνεσθαι.

Πέρα από τον Williams και ο Βarthes διακήρυξε αρκετές φορές πως η μελέτη της μορφής δεν είναι ασύμβατη με την ιστορική ανάλυση.10 Παραθέτω για παράδειγμα το ποίημα του Φράνκο Ιβ από την προεπαναστατική περίοδο με τίτλο «Αιώνιος Επαναστάτης»11. Ήδη απ’ τον τίτλο μας επιτρέπεται να τοποθετήσουμε το ποίημα στον χωροχρόνο. Η ανομοιοκατάληκτη μορφή με τις συνεχείς επαναλήψεις του «ούτε» ανατρέπονται από την καταληκτική κατάφαση του τελευταίου στίχου: «ζει!»

Αιώνιος επαναστάτης-
Πνεύμα, που μας καλεί σε αγώνα,
Για πρόοδο, καλό, ελευθερία-
Είναι παράδειγμα αθάνατο.
Ούτε οι κατάρες των ιερέων,
Ούτε οι φυλακίσεις,
Ούτε οι λόγχες των τσαρικών στρατιωτών,
Ούτε το μαστίγιο των χωροφυλάκων,
Ούτε οι καταδότες όλης της γης
Δεν έκλεισαν τον τιτάνα στον τάφο!
Δεν πέθανε, ζει!

Μια έννοια την οποια καινοτόμα εισήγαγε ο Williams είναι εκείνη της «δομής της αίσθησης» και την ορίζει ως τον τρόπο με τον οποίο τα άτομα αντιλαμβάνονται την περιρρέουσα πραγματικότητα.12 Ας μην ξεχνάμε ότι ο Williams αντιμετωπίζει καθολικά την κουλτούρα ως όλον που περιλαμβάνει και τις καλλιτεχνικές δραστηριότητες αλλά και τον γενικότερο τρόπο ζωής.13 Η «δομή της αίσθησης» είναι λοιπόν ένα εννοιολογικό εργαλείο που συμβάλει στην κατανόηση της τέχνης μέσα στην κοινωνία.

Ας πάρουμε για παράδειγμα το ποίημα «Στη φρουρά των αδερφικών τάφων» του δημοφιλή Ντέμιαν Μπιέντνι, ποιητή της Επανάστασης:

Μεσ’ στα τείχη του Κρεμλίνου,
για δες, Κόκκινε Στρατιώτη,
αναπαύεται εν ειρήνη,
η πιστή παλιά φρουρά!

Και τα μνήματά μας είναι
με το αίμα μας βαμμένα...

Στον αιώνιο εδώ τον ίσκιο
ησυχάζουν όσοι πέσαν
μεσ’ στην πάλη πλάι στους άλλους
τους παλαίμαχους του αγώνα.

Μα Εσύ μένεις μεσ’ στις τάξεις
παλαιστής πάντα κι αντάρτης
όλο περηφάνεια, νιότη...
Ως το τέλος αγωνίσου!
Φλογερός, ορθός στό πόστο,
πιστός πάντα στο καθήκον,
πιστός πάντα στην τιμή σου!

Για της Ένωσης το μέλλον,
της εργατικής πατρίδας,
άγρυπνος σκοπός να στέκεις
τους αδελφικούς μας τάφους.14

Οι συνεκφορές Κόκκινε Στρατιώτη και της εργατικής πατρίδας, η μετωνυμία η πιστή παλιά φρουρά, η αναφορά στο Κρεμλίνο, αποτελούν στοιχεία της ζωντανής εμπειρίας του ποιητή. Η βιωμένη αίσθηση της ζωής του αποτυπώνεται στο ποίημα με συμβάσεις που είναι αναγνωρίσιμες στη συγκεκριμένη εποχή. Έτσι, ο μελλοντικός μελετητής όταν μελετάει την τέχνη αυτής της περιόδου μπορεί ν’ ανασυστήσει με μεγαλύτερη ή μικρότερη ακρίβεια, τα στοιχεία της υλικής ζωής, την κοινωνική οργάνωση και τις ιδέες που κυριαρχούν.15

Η «δομή της αίσθησης» επιδιώκει ν’ αποδώσει εκείνο το οποιο μας ξεφεύγει κατά την ανάλυση παλαιότερων εποχών. Ορισμένες φορές αυτή η δομή ανταποκρίνεται στον κυρίαρχο κοινωνικό χαρακτήρα αλλά τονίζουμε ότι δεν εκφράζει μόνο τα κοινωνικά ιδεώδη αλλά και τις παραφθορές τους καθώς και τις συνέπειές τους όπως αυτές βιώνονται.16

Τα ποιήματα που κατατίθενται στο βιβλίο του Παναγιώτη Μανιάτη, αποτελούν το συνεκτικό ιστό μιας ιστορικής εποχής που την ανασυνθέτουμε μέσα από τη μελέτη τους. Και στο κλείσιμο αυτής της σύντομης προσέγγισης, θα ήθελα ν’ αναφερθώ στα λόγια του Τρόσκι στην εισαγωγή από το έργο του «Λογοτεχνία και Επανάσταση» οπου γράφει:

«Η ιστορική σημασία και το ηθικό μεγαλείο της προλεταριακής επανάστασης βρίσκονται στο γεγονός ότι αυτή εδώ βάζει τα θεμέλια μιας κουλτούρας που δε θα ‘ναι κουλτούρα ταξική μα η πρώτη αληθινά ανθρώπινη κουλτούρα».17

Σημειώσεις
1. Σε αυτό το θέμα αναφέρθηκε στην παρουσίαση του βιβλίου ο Παύλος Χαραμής
2. Ο Σταρομπίνσκι αναφέρεται γι’ αυτή την «ανοδική πτήση» του ποιητή σε ποιήματα του Γκωτιέ και του Μπανβίλλ.
3. https://www.vakxikon.gr/%CF%80%CE%B1%CE%BD%CE%B1%CE%B3%CE%B9%CF%8E%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%BC%CE%B1%CE%BD%CE%B9%CE%AC%CF%84%CE%B7%CF%82-%CF%83%CF%84%CE%B9%CF%82-%CE%BC%CE%AD%CF%81%CE%B5%CF%82-%CE%BC%CE%B1%CF%82-%CF%85%CF%80
4. Williams, R. Κουλτούρα και Ιστορία, εκδόσεις Γνώση, Αθήνα, 1994, σ. 13
5. ο.π., σ. 13
6. ο.π., σ. 22
7. ο.π., σ. 25
8. Μανιάτης, Π. Η ποίηση στην Οκτωβριανή Επανάσταση, Δίαυλος, Αθήνα, 2014, σ. 29
9. Williams, R. Κουλτούρα και Ιστορία, εκδόσεις Γνώση, Αθήνα, 1994, σ. 33
10. ό.π. σ. 39
11. Μανιάτης, Π. Η ποίηση στην Οκτωβριανή Επανάσταση, Δίαυλος, Αθήνα, 2014, σ. 27
12. Williams, R. Κουλτούρα και Ιστορία, εκδόσεις Γνώση, Αθήνα, 1994, σ. 49
13. ο. π.
14. Μανιάτης, Π. Η ποίηση στην Οκτωβριανή Επανάσταση, Δίαυλος, Αθήνα, 2014, σ. 78
15. Williams, R. Κουλτούρα και Ιστορία, εκδόσεις Γνώση, Αθήνα, 1994, σ. 50
16. ο. π., 51
17. https://avantgarde2009.wordpress.com/o-t%CF%81%CF%8C%CF%84%CF%83%CE%BA%CF%85-%CF%83%CF%84%CE%BF-internet/