Ο θάνατος του αστρίτη και άλλες ιστορίες, διηγήματα, Δημήτρης Κανελλόπουλος, εκδόσεις Κίχλη 2018
Μας κερδίζει με το υψηλό αισθητικό του επίπεδο το βιβλίο διηγημάτων του ποιητή Δ. Κανελλόπουλου, που αποτελεί και την πρώτη απόπειρά του στην πεζογραφία. Η γραφή του ώριμη, στέρεα, σαγηνευτικά λιτή και ουσιαστική, αναδεικνύει εύστοχα κι απογειώνει το περιεχόμενο των ιστοριών. Σε κάθε διήγημα τίποτα δεν είναι στατικό, αντιθέτως, συνεχώς διακρίνουμε τον έντονο παλμό της ζωής μέσα από τις πράξεις, τη δράση και τις σκέψεις των ηρώων. Είναι άνθρωποι της υπαίθρου, αγρότες, κτηνοτρόφοι, αλλά και έμποροι πολλές φορές, με γενέθλιο τόπο τα χωριά της Ηλείας, όπου μένουν και βιώνουν δυνατά, συγκλονιστικά γεγονότα και περιστατικά.
Τα διηγήματα αποτελούν μια καταβύθιση στο παρελθόν, (άσχετα αν σε μερικά η πλοκή τελειώνει μέχρι τη δεκαετία του ’80 ή ’90),καλύπτοντας μια χρονική περίοδο μεστή από δραματικά ιστορικά γεγονότα. Αρχίζουν συνήθως μετά το 22’ με την Μικρασιατική Καταστροφή και συνεχίζουν στον Μεσοπόλεμο, την Κατοχή, τον Εμφύλιο και τις μετέπειτα δεκαετίες μέχρι τη Δικτατορία και τη Μεταπολίτευση το ’74. Το βιβλίο σε μεγάλο βαθμό συμπυκνώνει τις διαχρονικές αξίες της ελληνικής ψυχής :την «αγία οικογένεια» που απόλυτα κυριαρχεί ως θεσμός, την ανάγκη για προκοπή κοινωνική και οικονομική, το ξεπέρασμα απρόοπτων κινδύνων, ποικίλων καταστροφών, όπως μετά από φυσικά φαινόμενα, πολέμους, ολέθριες ενδοοικογενειακές διαμάχες.
Παράλληλα, λόγω της πραγματολογικού, ρεαλιστικού τρόπου της αφήγησης, ιδιαίτερα γνωρίσματα της επαρχιακής ζωής για τη χρονική περίοδο που αναφέραμε, παρεμβάλλονται στην πλοκή και πολλές φορές γίνονται ο καταλύτης για να οδηγήσουν σε απρόοπτα και αποκαλύψεις. Τέτοια γνωρίσματα είναι: τα πολλά παιδιά, η προίκα ως μέσω πλουτισμού, η «ηθική αρετή» για τις γυναίκες και ιδίως για τις ανύπαντρες, δοξασίες για στοιχειά και φαντάσματα, το βάσανο στην οικογένεια για το πνευματικά καθυστερημένο παιδί, επίσης η ντροπή της οικογένειας για τη βιασμένη κόρη, καθώς και για νόθα παιδιά. Θα πρέπει να τονιστεί ότι στα διηγήματα αναδύεται η αδρή πλευρά της ζωής, η πάλη για επιβίωση μέσα από αντιξοότητες, και η ιδιαίτερη μαεστρία του συγγραφέα συντελεί να εξαλείφεται κάθε ίχνος ηθογραφίας και μελοδραματισμού.
Ούτε η αναφορά στο παρελθόν, ούτε η επαρχιακή ζωή στα χωριά και την ύπαιθρο δεν αναστέλλουν τη γοητεία των διηγημάτων. Ο συγγραφέας μέσα από τη ζωή απλών, καθημερινών προσώπων, που όμως έρχονται αντιμέτωποι με ακραίες καταστάσεις, αγγίζει τις βαθύτερες χορδές της ύπαρξης και αυτός είναι ο κύριος λόγος που έξοχα μας συγκινεί.
Οφείλουμε τα εύσημα στον Κανελλόπουλο για την προσέγγιση των προσώπων, της δράσης τους, των τοπίων της φύσης κι οτιδήποτε άλλο πλαισιώνει την αφήγηση, με πλοηγό τις αισθήσεις. Χαίρεσαι να διαβάζεις κάθε σειρά του κειμένου καθώς μια πανδαισία αισθήσεων σε κατακλύζει. Εξάλλου οι περισσότεροι πρωταγωνιστές των διηγημάτων ζητούν με ένα κρεσέντο αισθήσεων να ολοκληρώσουν την ύπαρξή τους. Είναι φωτεινοί χαρακτήρες που διακαώς θέλουν να γευτούν τους πλούσιους χυμούς που προσφέρει η ζωή. Η μετανάστευση στην Αμερική, και αργότερα στην Αυστραλία και Αθήνα κατέχει κεντρικό θέμα, είναι η φυγή, η διέξοδος για ευκαιρίες και προοπτική μακριά από τη μάστιγα της φτώχιας, που σαν θηλιά περισφίγγει την επαρχία από τις αρχές του περασμένου αιώνα και ιδίως μετά τον Εμφύλιο.
Φανεροί και μυστικοί φόνοι, αυτοκτονίες, επώδυνοι κοινωνικοί αποκλεισμοί, θανάσιμες απειλές, παρορμητικές εκρήξεις, δολιότητες, διακορεύσεις, ματαίωση του έρωτα, κακοποιήσεις ζώων, φθονερές εμμονές ζήλειας, και ενδοοικογενειακές πράξεις βίας, αφήνουν το αιχμηρό αποτύπωμά τους. Μέσα από αυτές τις ακραίες καταστάσεις ανελίσσεται η πλοκή των διηγημάτων, όπου οι ανατροπές, οι ρήξεις, οι αποκαλύψεις εγκληματικών μυστικών, οδηγούν τα πρόσωπα στα όριά τους. Καμία πλήξη και νωθρότητα, τίποτα το τετριμμένο, οι καταστάσεις απαιτούν από τους ήρωες επαγρύπνηση κι έντονα αντανακλαστικά. Αναπόφευκτα μέσα από τη δράση και ιδίως με την πάλη ενάντια σε άγρια, πρωτόγονα πάθη, πολλοί χαρακτήρες καθαγιάζονται με την αυταπάρνηση που δείχνουν, τις θυσίες, την μεγαλοψυχία τους. Το κακό ενδέχεται να κυριαρχεί και να καταστρέφει αθώες ψυχές, όμως δεν αποκλείεται να κατανικηθεί όταν κάποιος γενναία ορθώνεται εναντίον του με αποφασιστικές κινήσεις.
Ιδιαίτερα σημαντικό είναι το τελευταίο διήγημα με τον τίτλο «Η μάνα δεν ήξερε γράμματα». Μέσα από τη δραματική ιστορία ενός ζευγαριού, που εγκαταστάθηκε από ένα χωριό της Ηλείας στην Ελευσίνα τη δεκαετία του '50, διαγράφονται με τον πιο παραστατικό τρόπο όλες οι ραγδαίες αλλαγές που προκύπτουν λόγω της εκβιομηχάνισης εκεί που ιδρύονται εργοστάσια, όπως η Χαλυβουργική στην Ελευσίνα. Τα εργατικά χέρια που συρρέουν είναι αγρότες που εκ των πραγμάτων μετατρέπονται σε βιομηχανικούς εργάτες. Η εκβιομηχάνιση, όσο αναγκαία κι αν είναι, γίνεται βιαστικά κι απότομα. Η υλική ευμάρεια έχει και την άσχημη πλευρά της: άναρχη δόμηση χωρίς σχέδιο καθώς η Ελευσίνα αλματωδώς επεκτείνεται, μόλυνση του περιβάλλοντος, πελατειακές σχέσεις που καλύπτουν ποικίλες ανομίες.
Τα διηγήματα του Κανελλόπουλου μας ελκύουν γιατί μιλούν για πράγματα και καταστάσεις που μας προσδιορίζουν, μας προκαλούν να στοχαστούμε και να κρίνουμε. Φωτίζουν την ανθρωπογεωγραφία της επαρχίας, κι ακόμη περισσότερο αν κανείς αναλογιστεί ότι η γιγάντωση του πληθυσμού στην Αθήνα και σε άλλες πόλεις πραγματοποιήθηκε από την εσωτερική μετανάστευση της επαρχίας προς τα αστικά κέντρα. Η επαρχία με όλες τις αρετές, ή τα ελαττώματα της είναι σφιχταγκαλιασμένη με την ταυτότητα μας ως λαός και χώρα, και το βιβλίο του Κανελλόπουλου είναι μια σπουδαία κατάθεση για την γνώση της ταυτότητάς μας.
Aλεξάνδρα Μπακονίκα
