Γράφει ο Κυριάκος Μαργαρίτης
1. Ελεύθεροι Επαγγελματίες ή Επαγγελματίες Ελευθέριοι
Ενδεχομένως και «κατ’ επάγγελμα ελεύθεροι». Ο λόγος για τον γραφέα Μπάρτλμπυ και τον βαστάζο Αποστόλη Κακόμη από τα ομώνυμα αφηγήματα του Μελβίλ και του Παπαδιαμάντη. Ο υπότιτλος κυριολεκτεί. Αυτοί οι δυο διακονούν την ελευθερία ως επάγγελμα και ως «επαγγελία». Κομίζουν μια υπόσχεση που αρθρώνεται ενώπιον του πρώιμου / ύστερου / μεταμοντέρνου καπιταλισμού διεκδικώντας τη συνεχή, καθ’ ημέρα εκπλήρωσή της. Η στράτευση στην ελευθερία εκδηλώνεται κοινωνικά και πολιτικά. Θεμελιώνεται, όμως, οντολογικά και υπαρξιακά. Η επιλογή εργασίας διόλου τυχαία. Ο Αμερικανός είναι γραφέας σε δικηγορικό γραφείο της Ουώλλ Στρητ – καρδιά της καπιταλιστικής οικονομίας. Ο Σκιαθίτης βαστάζος στο λιμάνι – υπονοείται μια ορισμένη εμπορική δραστηριότητα. Ο πρώτος αρνείται να εργαστεί. Ο δεύτερος θέλει την εργασία ως ελεύθερη επιλογή.
« - Τι τρέχει, Αποστόλη;… Αποφάσισες να γίνης χαμάλης;
» - Αυτό είναι το πλέον ελεύθερον επάγγελμα, απήντησεν ο Κακόμης∙ άλλο καλύτερο δεν ηύρα» (1).Ο Αποστόλης γειτνιάζει με τους ποιητές. Στην «ελευθεριότητα» του επαγγέλματος ανασαίνει η ελευθερία ως αυτοδιάθεση και δόσιμο. Βαστάζει τα βάρη των άλλων. Μπάρτλμπυ και Κακόμης διατελούν εξίσου ως «απροσάρμοστοι της υπάρξεως» (2). Ο πρώτος την αρνείται. Ο δεύτερος τη μεταμορφώνει. Το οντολογικό όραμα ελευθερίας υποβάλλεται στην άρνηση του Μπάρτλμπυ αλλά καταξιώνεται στη χειρονομία του Αποστόλη.
2. Μωρία και Σκάνδαλο: Ενάντια στον Καπιταλισμό
Οι δυο ήρωες υπονομεύουν το δίκτυο υποτακτικών - ιεραρχικών σχέσεων και την κυρίαρχη λογική του καπιταλισμού∙ αντιστέκονται στην «πραγμοποίηση» του βίου. Ο Μπάρτλμπυ γίνεται ο τρελός που τρελαίνει τους πάντες.
« “Δηλαδή έχεις αποφασίσει να μη συμμορφωθείς με το αίτημά μου – ένα αίτημα που συνάδει με την κοινή πρακτική και την κοινή λογική;”
»Μου έδωσε εν συντομία να καταλάβω ότι ως προς αυτό το σημείο η κρίση μου ήταν σωστή. Μάλιστα: η απόφασή του ήταν αμετάκλητη» (3).Οι συνάδελφοι τον θεωρούν «κουνημένο» (4). Το αφεντικό προσπαθεί να τον ερμηνεύσει – μάταια. Η «κοινή λογική» του καπιταλισμού βραχυκυκλώνεται εξαιτίας της πεισματικής άρνησης του γραφέα να εκτελέσει τα καθήκοντά του. Μωρία και σκάνδαλο: Ο Μπάρτλμπυ αρνείται (και ανατρέπει) όλη την παράδοση του καπιταλισμού. Ωστόσο, δεν βρίσκει κάτι στο οποίο να ανταποκριθεί «καταφατικά». Ο Αποστόλης καταφάσκει στην οικεία παράδοση της Φιλοκαλίας. Εναντιώνεται στον καπιταλισμό μόνο «παρεμπιπτόντως». «Με λίγα λόγια, ο παπαδιαμαντικός χαμάλμπασης λειτουργεί με παραδειγματική συνέπεια στο πλαίσιο μιας παράδοσης όπου “ο άνθρωπος δε θέλει ‘από τη φύση του’ να κερδίζει όλο και περισσότερο χρήμα, αλλά απλώς να ζει έτσι, όπως συνηθίζει να ζει και να κερδίζει τόσα, όσα χρειάζονται για το σκοπό αυτό”. Υπό την έννοια αυτή, ο Αποστόλης ο Κακόμης βρίσκεται ακριβώς στον αντίποδα της “προτεσταντικής ηθικής”» (5).
Για την ακρίβεια, βρίσκεται κάπου τελείως αλλού∙ όχι στον αντίποδα. Εκεί μπορεί να βρεθεί μόνο ο Μπάρτλμπυ, σχεδόν ως «αρνητικός» δίδυμος της προτεσταντικής ηθικής. Διότι ο γραφέας διεκδικεί ένα άλλο «Είναι»∙ αντί-καπιταλιστικό. Απόντος αυτού, διολισθαίνει στο Μηδέν. Ο βαστάζος ενεργοποιεί ένα άλλο «Γίγνεσθαι». Έτσι καταφάσκει στο «Ένα» του οποίου εστί χρεία: Άνοιξη του εαυτού. Η ζωτική διαφορά συνοψίζεται στη «φόρμουλα».
3. Η Φόρμουλα: Επανάσταση και Αναρχία
Ο Μπάρτλμπυ είναι γνήσιο τέκνο του καπιταλισμού. Μετέχει στη φαντασίωση του Οιδίποδα. Η άρνηση ως «πατροκτονία». Ο γραφέας είναι «σύμπτωμα» της καπιταλιστικής μετάστασης. Εφόσον η πατροκτονία είναι αδύνατη μένει η διαμαρτυρία του πάθους. Ο εκμηδενισμός ή η οντολογική αυτοχειρία.
«Ο Μπάρτλμπυ είναι ο άνθρωπος χωρίς αναφορές, χωρίς κτήσεις, χωρίς ιδιότητες, χωρίς ποιότητες, χωρίς ιδιαιτερότητες: είναι υπερβολικά λείος για να μπορεί κανείς να του αγκιστρώσει οποιαδήποτε ιδιαιτερότητα. Χωρίς παρελθόν και χωρίς μέλλον, είναι στιγμιαίος» (6).Ο Κακόμης δεν είναι γιος κανενός, είναι μπάσταρδος και γι’ αυτό επιτελεί καθ’ ημέρα τη «γένεση του πατρός», δημιουργεί αυτό που τον δημιούργησε, ενεργοποιεί «τη σχεσιακή συγκρότηση του ανθρώπινου προσώπου». Ο τρόπος του δεν είναι η σύγκρουση με τον καπιταλισμό αλλά η έξοδος που οδηγεί σε άρση των ιεραρχικών σχέσεων και αποκατάσταση της «υπαρξιακής κοινότητας – community / communion».
Ερωτική κοινωνία στην ετερότητα.
«Ο Κακόμης είναι και κοινοτικός: συμμετέχει, συμπάσχει, επικοινωνεί, εκκλησιάζεται. Όταν κατοικεί “μέσα εις ένα αχούρι εντός κήπου, εις την εσχατιάν της πολίχνης” αντί μισθώματος μιας δραχμής, είναι μοναχικός∙ […] Όταν όμως περί την δύσιν του ηλίου κάμνει “μικράν διάχυσιν, συνισταμένη εις κοκορέτσι και τίποτε άλλο, μαζί με τους συναδέλφους του, τους βαστάζους της αγοράς”, είναι κοινοτικός. Ο ρεφενές στο παπαδιαμαντικό λογοτεχνικό σύμπαν αποτελεί την πεμπτουσία του κοινοτισμού […]» (7).Ο ρεφενές ως πεμπτουσία υπάρξεως ακατάληπτης για την καπιταλιστική λογική. Ο χρόνος «δεν» είναι χρήμα∙ είναι μνήμη και προίκα. Ο χρόνος «δεν» χάνεται και «δεν» κερδίζεται.
«Χαρίζεται» ως δώρο – ή κέρασμα. Η φόρμουλα του Κακόμη είναι «καταφατική». «Αν του επαρουσιάζετο τότε καμμιά δουλειά, η οποία να μην του φαινόταν πολύ κατεπείγουσα, όπως π.χ. κουβάλημα και πλύσιμον βαρελιών εις την θάλασσαν, εφώναζεν εις τον εργοδότην:
» - Αφήστε, αύριο! Είναι κι αύριο μέρα» (8).«Είναι κι αύριο μέρα». Στερέωση του εαυτού στον χρόνο ως «καιρό» – ευκαιρία που διαρκεί και ανοιχτή δυνατότητα. Η φόρμουλα του Μπάρτλμπυ είναι αρνητική.
«Το I PREFER NOT TO είναι η χημική ή αλχημική φόρμουλα του Μπάρτλμπυ, αλλά μπορεί κανείς να διαβάσει στην ανάστροφη όψη του, σαν ένα απαραίτητο συμπλήρωμα, το I AM NOT PARTICULAR, δεν είμαι κάτι το ιδιαίτερο. Απ’ άκρη σ’ άκρη του 19ου αιώνα υπάρχει αυτή η αναζήτηση του ανθρώπου χωρίς όνομα, βασιλοκτόνου και πατροκτόνου, του Οδυσσέα των μοντέρνων καιρών (“Ούτις εμοί γ’ όνομα”): ο κονιορτοποιημένος και μηχανοποιημένος άνθρωπος των μεγάλων μητροπόλεων, απ’ τον οποίο όμως περιμένουν ίσως να βγει ο Άνθρωπος του μέλλοντος ή ενός νέου κόσμου» (9).Αντίληψη του χρόνου μεσσιανική και αναμονή για την έλευση σωτηρίας. Εκχέρσωση του εαυτού. «Δεν είμαι κάτι το ιδιαίτερο». Το αδιαφοροποίητο ως συντελεστής νέας ταυτότητας / πρωτοτυπίας. Η μοναξιά του επαναστάτη. Στον Κακόμη, ο χρόνος είναι εσχατολογικός. Η σωτηρία «έγινε ήδη» – και γίνεται καθ’ ημέρα. Ενεστώτας διαρκείας. Έμμονη υπομονή στην επικράτεια του θαύματος. «Είμαι ιδιαίτερος – όπως όλοι». Η ιδιαιτερότητα ως υπόμνηση «ανεπανάληπτης κοινοτυπίας». Η συντροφιά του αναρχικού.
4. Ουράνια Πολιτική: Θάνατος και Ανάσταση
Ο μεσσιανισμός της επανάστασης ανθίζει στο «νόστιμο» γίγνεσθαι της αναρχίας. Έτσι τελετουργείται ως θαύμα το αρχέγονο τραύμα – η «πραγμοποίηση» του βίου. Ο Μπάρτλμπυ προωθεί την εξέγερση ως το ακρότατο άκρο: Πεθαίνει στη φυλακή. Αλλά σε κάτι τέτοιες ήττες ανασαίνει ο θρίαμβος.
«Σχιζοφρενική κλήση: ακόμη και κατατονικός και ανορεξικός, ο Μπάρτλμπυ δεν είναι ο άρρωστος αλλά ο γιατρός μιας άρρωστης Αμερικής, ο Medicine-man, ο νέος Χριστός, ο αδελφός όλων μας» (10).Εν τέλει, ο γραφέας καταφάσκει στη «θυσία» του Χριστού επικαλούμενος μια λυτρωτική ίαση. Δυτικότροπη στάση, απόηχος κάθαρσης / εξιλέωσης. Ο βαστάζος καταφάσκει διαρκώς στην ανάσταση του Χριστού. Φιλόκαλος τρόπος, πρακτική της συγχώρεσης. Ο πρώτος είναι γιατρός. Ο δεύτερος θεραπεία. Ο Μπάρτλμπυ υφίσταται τον θρίαμβο της ήττας του. Ο Κακόμης τον (συν)εορτάζει – «υπαρξιακός ρεφενές». Η σχέση των δυο ηρώων ομόλογη αυτής των συγγραφέων: Αποκαλυπτικές ομοιότητες, ζωτικές και θεμελιώδεις διαφορές. Για να φτάσεις από το «I prefer not to» στο «Είναι κι αύριο μέρα» χρειάζεται το άλμα πίστεως που μεταμορφώνει τη σχιζοφρένεια σε παράδοξη αρμονία, την κατατονία σε κατάνυξη, τη χημική φόρμουλα σε κρασί και νηφάλιο μεθύσι. Άλμα ή σκέτο βήμα υπαρξιακό και αφηγηματικό από το θάνατο στην ανάσταση. Αυτό που διακυβεύεται είναι η ίδια η αυθεντική ζωή.
Σημειώσεις:
1.Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, «Ο Κακόμης»: Άπαντα, Τόμος 3, επιμ. Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, «Δόμος», Αθήνα 21989, σ. 558.
2.Η φράση «απροσάρμοστοι της υπάρξεως» ανήκει στον Στέλιο Ράμφο και αναφέρεται στο δοκίμιο: «Η Παλινωδία του Παπαδιαμάντη»: Τριώδιον, «Αρμός», σ. 96.
3.Herman Melville, Μπάρτλμπυ, ο Γραφέας. Μια Ιστορία της Ουώλλ Στρητ, μτφρ. Αθηνά Δημητριάδου, επίμετρο: Gilles Deleuze, «Άγρα», Αθήνα 2011, σ. 30.
4.Ό.π., σ. 31.
5.Στέλιος Παπαθανασίου, Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης και η Γραμμή του Ορίζοντος, πρόλογος: Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, «Μυγδονία», Θεσσαλονίκη 2007, σ. 278.
6.Gilles Deleuze, «Μπάρτλμπυ, ή η Φόρμουλα» στο: Herman Melville, ό.π., σ. 115.
7.Στέλιος Παπαθανασίου, ό.π., σ. 284.
8.Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, ό.π., σ. 559.
9.Gilles Deleuze, ό.π., σ. 115.
10.Ό.π., σ. 146-147.
