Top menu

Περιεχόμενα Τεύχους 25

Tάσος Ψάρρης: "Η μετάφραση και η συγγραφή δεν απέχουν πολύ μεταξύ τους"

Σειρά: Οι μεταφραστές στο Vakxikon.gr
Αριθμός στη σειρά: 7
Συνέντευξη
στην Άτη Σολέρτη
(Σοφία Αργυροπούλου)
Με πολύ ενδιαφέρον συνομιλήσαμε με τον αξιόλογο συγγραφέα και μεταφραστή ισπανόφωνης λογοτεχνίας Τάσο Ψάρρη και τον αφήσαμε να ξεδιπλώσει τις απόψεις του γύρω από το δύσκολο και απαιτητικό έργο της μετάφρασης. Ο Τάσος Ψάρρης έχει κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Momentum το μυθιστόρημα Το αγαπημένο της μαύρο (2012), κι από τις εκδόσεις Γκοβόστη την ποιητική συλλογή Συσκότιση (2013).

Έχετε μεταφράσει Edgardo Cozarinsky, Fernando Iwasaki, Manuel Vázquez Montalbán, Edgar Chías, Juan Eduardo Zúñiga, Miguel de Unamuno, Benito Perez Galdós κ.ά. Θα ήθελα να σας ρωτήσω καταρχάς, πώς προέκυψε η αγάπη αυτή κυρίως για την ισπανόφωνη λογοτεχνία;

Η αγάπη για την ισπανόφωνη λογοτεχνία προέκυψε από το συνδυασμό της αγάπης για την ισπανική γλώσσα και της αγάπης για τη λογοτεχνία. Η ισπανική γλώσσα έχει μια γοητεία που την κάνει ξεχωριστή. Έχει ένα ανθρώπινο στοιχείο, αν μπορεί να ειπωθεί κάτι τέτοιο για μια γλώσσα. Ίσως εμείς που την μαθαίνουμε ως ξένη γλώσσα να μπορούμε να το καταλάβουμε περισσότερο από τους ανθρώπους που τη μιλάνε ως μητρική. Πιστεύω γενικά ότι η εκμάθηση μιας γλώσσας από μόνη της δεν λέει τίποτα. Όσο καλά κι αν την ξέρεις, πρέπει να τη γνωρίσεις μέσα από το μυαλό των βασικών κοινωνών της, που είναι οι λογοτέχνες. Η λογοτεχνία δίνει υπόσταση στη θεωρητική γνώση μιας γλώσσας, η οποία από μόνη της είναι στείρα. Προσωπικά, θεωρώ ότι οι γλώσσες και η λογοτεχνία είναι οι δύο βασικότεροι πυλώνες ζωής. Για μένα, η ισπανόφωνη λογοτεχνία είναι ένα όχημα για να γνωρίσω τον κόσμο. Και κατ’ επέκταση τον εαυτό μου.


Υπάρχει κάποιο λογοτεχνικό είδος, στο οποίο να έχετε μια ιδιαίτερη προτίμηση;

Θα έλεγα το μυθιστόρημα, αν και οι κατηγοριοποιήσεις μικρή σημασία έχουν στην τέχνη. Γιατί η λογοτεχνία είναι μία, ενιαία. Το μυθιστόρημα πάντως σου δίνει την ευκαιρία να ταυτιστείς με το έργο, είναι μια ολοκληρωμένη εμπειρία. Επίσης πιστεύω ότι είναι το πιο δύσκολο και απαιτητικό είδος.

Με τι κριτήρια επιλέγετε συγγραφείς προς μετάφραση;

Το κριτήριο είναι να μου αρέσει το έργο, να θέλω να το προσεγγίσω πέρα από την απλή ανάγνωση. Συνήθως όμως τα έργα που μεταφράζω τα επιλέγει ο εκδότης. Είμαι τυχερός γιατί τα βιβλία που μου έχουν εμπιστευτεί οι εκδότες μέχρι τώρα μού άρεσαν.

Υπάρχει κάτι το κοινό ανάμεσα σε όλους αυτούς τους συγγραφείς που έχετε μεταφράσει; Κάποια κοινή νοητή γραμμή αλήθειας που να τους ενώνει;

Η λογοτεχνία είναι μια μεγάλη αλήθεια που απαρτίζεται από πολλές μικρές αλήθειες, χιλιάδες, όσα και τα λογοτεχνικά έργα. Το βάθος, το εύρος και τα χαρακτηριστικά της κάθε αλήθειας εξαρτώνται από την προσωπικότητα του συγγραφέα, από την κουλτούρα και τις συνθήκες στις οποίες ζει και εργάζεται. Οι ισπανόφωνοι συγγραφείς, όπως είπα και προηγουμένως, έχουν μια ιδιαιτερότητα που τους φέρνει κοντά τον έναν στον άλλον, ακόμα κι αν ο ένας ζει στο Μεξικό και ο άλλος στην Ισπανία. Είναι μια ειδική οικογένεια συγγραφέων, με παρόμοια βιώματα και κοινές συνισταμένες. Γι’ αυτό και στα έργα τους θα βρει κανείς κοινά στοιχεία. Οι συγγραφείς που έχω μεταφράσει μπορεί να απέχουν χιλιάδες χιλιόμετρα και μερικούς αιώνες μεταξύ τους, ωστόσο μιλάνε την ίδια «γλώσσα», τη «γλώσσα» της ανησυχίας, του ξεσηκωμού και της εσωτερικής αναζήτησης.

Η προσωπικότητα ενός συγγραφέα, ο βίος του γενικά, θεωρείτε πως επηρεάζει τη σχέση του με το μεταφραστή του;

Θα έλεγα ότι την επηρεάζει έμμεσα, μέσω του βιβλίου, εφόσον δεν υπάρχει κάποια προσωπική σχέση μεταξύ των δύο. Θεωρώ αυτονόητο το ότι ο μεταφραστής πρέπει να διεισδύει στον ψυχικό κόσμο του συγγραφέα, να ταυτίζεται με αυτόν προκειμένου να καταλάβει τις βαθύτερες αναζητήσεις του και έτσι να παράγει ένα έργο που θα ανταποκρίνεται στα δεδομένα του συγγραφέα. Η προσωπικότητα ενός συγγραφέα καθρεφτίζεται στο κείμενο και χρέος του μεταφραστή είναι να μεταφέρει στοιχεία της προσωπικότητας του συγγραφέα στον αναγνώστη μέσω της μετάφρασης.

Πόσο δύσκολο είναι το έργο ενός μεταφραστή; Πού εντοπίζονται δηλαδή οι δυσκολίες που έχει να αντιμετωπίσει;

Το έργο ενός μεταφραστή είναι πολυσύνθετο και απαιτητικό. Οι δυσκολίες που έχει να αντιμετωπίσει αφορούν μεταξύ άλλων την ερμηνεία του κειμένου, τη διατήρηση του ύφους, την απόδοση των συμβολισμών. Το βασικό ζητούμενο στη μετάφραση είναι να βρεθεί το σημείο εκείνο όπου το μεταφρασμένο κείμενο θα αποδίδει όσο το δυνατόν πιστότερα το πρωτότυπο και ταυτόχρονα θα είναι γραμμένο με τρόπο που να αντιστοιχεί όσο το δυνατόν καλύτερα στους κανόνες της ελληνικής γλώσσας. Αυτή η ισορροπία είναι πολύ δύσκολο να βρεθεί. Πρόκειται για μια ακροβασία. Ο καλός μεταφραστής όμως θα βρει τον τρόπο να ισορροπήσει, κάνοντας τους απαραίτητους συμβιβασμούς και παίρνοντας τις απαραίτητες ελευθερίες. Αυτή η πολυπλοκότητα πάντως της μετάφρασης είναι που την κάνει γοητευτική.

Υπάρχει κάποιο μυστικό για μια καλή μετάφραση;

Δεν νομίζω ότι υπάρχει ένα μόνο μυστικό. Θεωρώ ότι ο κάθε μεταφραστής ξέρει ή οφείλει να ξέρει τι χρειάζεται για να κάνει μια καλή μετάφραση. Να ξέρει τα όριά του, το πώς θα οργανώσει την εργασία του με τρόπο αποδοτικό, πώς να προσεγγίσει το κείμενο.

Πόσο μεγάλος είναι ο κίνδυνος το προσωπικό συγγραφικό ύφος του εκάστοτε μεταφραστή να επηρεάσει το προς μετάφραση έργο; Ιδιαίτερα όταν κι ο ίδιος είναι συγγραφέας και ποιητής όπως συμβαίνει και μ’ εσάς.

Ο κίνδυνος υπάρχει για όλους τους μεταφραστές. Πιστεύω ότι ο κάθε μεταφραστής κρύβει κι έναν συγγραφέα μέσα του. Η μετάφραση και η συγγραφή δεν απέχουν πολύ μεταξύ τους. Επομένως, είτε είναι κανείς και επίσημα συγγραφέας είτε όχι, μπαίνει πάντα στον πειρασμό να παρέμβει υφολογικά στο έργο. Παρ’ όλα αυτά, ένας έμπειρος μεταφραστής δεν θα το κάνει χωρίς λόγο αλλά μόνο όταν πρέπει. Γιατί κάποιες φορές η επέμβαση του μεταφραστή είναι απαραίτητη, ειδικά στα παλιά έργα, προκειμένου να γίνει το κείμενο αναγνώσιμο.


Ποιο θεωρείτε πως είναι το μεγαλύτερο δώρο που εισπράττει ένας μεταφραστής μέσα από τη δουλειά του;

Η ικανοποίηση ότι προσθέτει έναν κρίκο στην αλυσίδα της γνώσης. Ή ότι συμβάλει στο να προστεθεί ένας κρίκος στην αλυσίδα της γνώσης. Και πιστέψτε με, αυτή η ικανοποίηση είναι ξεχωριστή. Γιατί η γνώση είναι η βάση της εξέλιξης, και ο μεταφραστής πρέπει να νοιώθει περήφανος που συμμετέχει ενεργά σε αυτήν, κυρίως τώρα που η γνώση δέχεται ίσως τη μεγαλύτερη επίθεση στην ιστορία.

Πώς κρίνετε τη σύγχρονη λογοτεχνική πραγματικότητα γενικά αλλά και ειδικά, τη σχετιζόμενη δηλαδή με τη λογοτεχνική μετάφραση;

Σε μια κοινωνία παρακμάζουσα, η λογοτεχνία αποτελεί ανέκαθεν διέξοδο και διαφυγή. Τα μεγαλύτερα αριστουργήματα προέκυψαν μέσα από κοινωνικές και προσωπικές δυσκολίες. Το επίπεδο της λογοτεχνίας είναι γενικά υψηλό, αν και βέβαια έχει να κάνει και με τις κατά τόπους αντιλήψεις και προτεραιότητες. Δυστυχώς στη χώρα μας οι προτεραιότητες είναι άλλες. Υπάρχει μια συστηματική προσπάθεια αποκαθήλωσης της λογοτεχνίας και της μετάφρασης μέσω της απαξίωσης θεσμών. Να θυμηθούμε την κατάργηση του ΕΚΕΒΙ και του ΕΚΕΜΕΛ. Η επίθεση που δέχεται η παιδεία μόνο ως στοχευμένη μπορεί να χαρακτηριστεί. Αυτή η κατάσταση είναι αποθαρρυντική, και αν δεν υπήρχαν κάποιοι ρομαντικοί να κρατάνε ψηλά τη σημαία, θα μιλούσαμε με ακόμα χειρότερους όρους.


Υπάρχουν «κακώς κείμενα» στο χώρο της λογοτεχνίας και των εκδόσεων γενικότερα που χρειάζεται να αλλάξουν; Τι πιστεύετε;

Δεν έχω μεγάλη γνώση επί του θέματος, όμως από τη μικρή μου εμπειρία πιστεύω ότι ο χώρος των εκδόσεων έχει τις παθογένειες της ελληνικής κοινωνίας. Η Ελλάδα τρώει τους μεταφραστές και τους συγγραφείς της, όπως τρώει τους γιατρούς της, τους επιστήμονες, και πάει λέγοντας. Υπάρχουν αξιόλογοι και ταλαντούχοι συγγραφείς και μεταφραστές που όμως δυσκολεύονται να σταθούν στο χώρο. Έτσι χάνονται σημαντικά έργα που θα έδιναν ώθηση στην ελληνική λογοτεχνία. Είναι θέμα νοοτροπίας και πολιτικής. Η νοσηρότητα επηρεάζει όλους τους επαγγελματικούς τομείς.

Πώς βλέπετε το λογοτεχνικό και μεταφραστικό τοπίο στην Ελλάδα σε σχέση με αυτό του εξωτερικού;

Δεν ξέρω πώς είναι το μεταφραστικό τοπίο στο εξωτερικό και δεν μπορώ να εκφέρω γνώμη. Σίγουρα, προβλήματα υπάρχουν παντού στη σημερινή εποχή, αλλά αυτό που ζητάει κανείς είναι ίσες ευκαιρίες, να έχει τη δυνατότητα να δείξει τις δυνατότητές του και, αν είναι καλός, να εργαστεί στον τομέα που τον ενδιαφέρει. Και βέβαια, να μπορεί να ζήσει από αυτό, να μην είναι υποχρεωμένος να κάνει άλλες δύο δουλειές ταυτόχρονα με τη μετάφραση. Αξιοπρεπείς συνθήκες συνεπάγονται ποιοτικό έργο, αυτοπεποίθηση και νέες ιδέες, στοιχεία που είναι απαραίτητα για να βρίσκεται το λογοτεχνικό τοπίο σε μόνιμη άνθηση.

Τι συμβουλές θα δίνατε σε έναν νέο μεταφραστή;

Θα τον συμβούλευα να έχει επιμονή και να πιστεύει σε αυτό που θέλει να κάνει. Ειδικά στην Ελλάδα, το να είσαι ικανός δεν σημαίνει ότι θα βρεις και τον δρόμο σου. Χρειάζεται επιμονή και αφοσίωση. Από κει και πέρα, πιο συγκεκριμένα θα τον συμβούλευα να βελτιώνει συνεχώς τις γνώσεις του στη γλώσσα προς την οποία μεταφράζει κι όχι στη γλώσσα από την οποία μεταφράζει. Συνήθως συσχετίζουμε τη μετάφραση με την άριστη γνώση της ξένης γλώσσας, όμως πιστεύω ότι το μυστικό της επιτυχίας βρίσκεται στην άριστη γνώση της μητρικής γλώσσας, της γλώσσας στόχου δηλαδή, που επειδή είναι μητρική νομίζουμε ότι τη γνωρίζουμε καλά. Δυστυχώς, συνήθως δεν είναι έτσι.

Ποια είναι τα επόμενά σας σχέδια; Αναμένεται να εκδώσετε κάποιο επόμενο βιβλίο δικό σας ή μεταφρασμένο από εσάς;

Μόλις μετέφρασα δυο έργα του Μιγέλ ντε Ουναμούνο, τα οποία θα κυκλοφορήσουν σε μία ενιαία έκδοση από τις εκδόσεις Vakxikon.gr, τον Ιούνιο του 2014. Επίσης, γράφω ένα καινούργιο μυθιστόρημα το οποίο ευελπιστώ σύντομα να ολοκληρώσω.

Tέλος, θα ήθελα να σας ευχαριστήσω από καρδιάς που με τιμήσατε με αυτή τη διαδικτυακή συνομιλία, να ευχηθώ καλή επιτυχία στο σημαντικό έργο σας και να σας ζητήσω να κάνετε μια ευχή!

Εύχομαι ο κόσμος να γίνει πιο ανθρώπινος γιατί χωρίς ανθρωπιά η λογοτεχνία είναι ανίσχυρη. Σας ευχαριστώ θερμά για τη συνομιλία.