Ενα πείραμα ανίχνευσης φιλοσοφικών ιδεών στον σύγχρονο κινηματογράφο αποτελεί η μελέτη της Δήμητρας Δήμου Η καντιανή ηθική στον σύχρονο κινηματογράφο που πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Βακχικόν. Τί είναι η φιλοσοφία του κινηματογράφου και πώς βρίσκει εφαρμογή στην σύγχρονη κινηματογραφική παραγωγή; Με σπουδές πάνω στο αντικείμενο, η συγγραφέας του βιβλίου μας δίνει τα φώτα της στη συνέντευξη που ακολουθεί.
Συνέντευξη στην Αγγελική Δημοπούλου
«Η καντιανή ηθική στον σύγχρονο κινηματογράφο» που μόλις κυκλοφόρησε είναι το πρώτο βιβλίο που εκδίδετε. Πώς νιώθετε που το κρατάτε στα χέρια σας;
Με μια φράση: το νιώθω δικό μου! Είναι περίεργο να βλέπω αυτό που στριφογύρναγε μόνο σαν ιδέα στο μυαλό μου, να μετουσιώνεται σε κάτι χειροπιαστό, σε έναν κοινωνό αυτή της αρχικής ιδέας, που δεν είναι άλλη από την εφαρμογή της φιλοσοφίας στις εκφάνσεις της καθημερινής μας ζωής. Είναι ένα μικρό θαύμα να «κυκλοφορεί» ελεύθερη αυτή η μέχρι πρότινος περιορισμένη στο μυαλό ενός και μόνο ανθρώπου ιδέα, να βρει το χώρο να διαδοθεί, να ταξιδέψει, να συζητηθεί, ακόμα και να ανταλλαγεί χέρι με χέρι! Ναι, είναι ένα μικρό καθημερινό θαύμα, από αυτά που έχουμε ανάγκη για να υψωθούμε λίγο πάνω από αυτή την ίδια την καθημερινότητα.
Σε μεταπτυχιακό επίπεδο επιλέξατε να ακολουθήσετε την κατεύθυνση των Πολιτισμικών και Κινηματογραφικών Σπουδών ενώ το θέμα της διδακτορικής σας διατριβής αφορούσε τη Φιλοσοφία του Κινηματογράφου. Τι σας οδήγησε στις συγκεκριμένες επιλογές;
Ουσιαστικά, το ένα αποτέλεσε φυσική συνέχεια του άλλου: όταν σου δίνεται η ευκαιρία να δεις την τέχνη έξω από κονφορμιστικά (είτε από οικονομική είτε από ιδεολογική άποψη) κουτάκια, αντιλαμβάνεσαι ότι δεν υπάρχει μόνο η έμπνευση, το ταλέντο ή η φαντασία. Είναι καταρχήν η επιστήμη, η θεωρία και οι κλασικές ιδέες που αποτελούν τους πυλώνες κάθε μορφής τέχνης. Και, όσον αφορά τον κινηματογράφο ως επιλογή, πάντα θεωρούσα ότι αποτελεί μια σύνθετη μορφή τέχνης, μια εξέλιξη αν θέλετε της τέχνης: συνδυάζει την ομορφιά της εικόνας, τη μαγεία του ήχου, την αρμονία της μουσικής, τα νοήματα του λόγου. Στο πλαίσιο του μεταπτυχιακού κύκλου των σπουδών μου, αντιλήφθηκα ότι το κινηματογραφικό φιλμ συνιστά ένα ιδιαίτερο έργο τέχνης που εμφορείται από πλήθος αισθητικών και φιλοσοφικών νοημάτων, και, όπως καταλαβαίνετε, η περαιτέρω ενασχόληση με αυτά τα συνδυαστικά αντικείμενα ήταν για μένα κάτι παραπάνω από δελεαστική.
Στο εξωτερικό η Φιλοσοφία του Κινηματογράφου θεωρείται ανερχόμενος κλάδος. Τι αφορά και ποια είναι η στόχευσή του για όσους δεν γνωρίζουμε;
Ίσως δεν είναι ακριβής η απόδοση του κλάδου που είναι γνωστός ως Film Philosophy με τον όρο Φιλοσοφία του Κινηματογράφου. Αν ωστόσο υποθέσουμε ότι οι όροι σε ένα βαθμό ταυτίζονται, πρόκειται ουσιαστικά για τον κλάδο της Αισθητικής που διερευνά βασικά θεωρητικά ερωτήματα γύρω από την κινηματογραφία, και απαντά στο πώς εξυπηρετούνται αισθητικές τάσεις και φιλοσοφικά ρεύματα μέσα από τον κινηματογράφο. Στην πραγματικότητα, έχουμε να κάνουμε με μια «διαπλοκή» επιστημονικών αντικειμένων, με στόχο την ερμηνεία του κινηματογράφου με βάση όχι μόνο τη φόρμα, αλλά και το περιεχόμενο -εννοώντας βέβαια όχι την κατανόηση του σεναρίου του εκάστοτε φιλμ, αλλά τον εντοπισμό πιθανού φιλοσοφικού νοήματος σε δείγματα της κινηματογραφικής παραγωγής.
Η μελέτη σας «Η καντιανή ηθική στον σύγχρονο κινηματογράφο» είναι μία αναζήτηση της επιρροής φιλοσοφικών ιδεών στην κινηματογραφική παραγωγή. Τι ήταν αυτό που εσείς αποκομίσατε μελετώντας το ζήτημα; Υπήρξε κάτι που σας εξέπληξε;
Πέρα από το προφανές, ότι δηλαδή η φιλοσοφία (και μάλιστα στη διάσταση της καντιανής ηθικής) μπορεί να συνδεθεί με τον κινηματογράφο, η βασική έκπληξη βρίσκεται –για να μιλήσουμε φιλοσοφικά!- στην άρση της αρχής της αρέσκειας στην ψυχαγωγία. Και εξηγούμαι: όταν αντιλαμβάνεται κανείς ότι είναι δυνατόν μια ταινία που δεν απαντά στις προτιμήσεις του με αισθητικούς όρους, υπό μία φιλοσοφική οπτική να αποκτήσει διδακτικό περιεχόμενο και να αποτιμηθεί εκ νέου από αυτή την σκοπιά, οπωσδήποτε είναι γι’ αυτόν μια έκπληξη. Τα κινηματογραφικά παραδείγματα που χρησιμοποιούνται στο βιβλίο, δεν επιλέχθηκαν ως αγαπημένες μου ταινίες, κάθε άλλο. Είναι το στοιχείο του αναπάντεχου αναστοχαστικού κινηματογράφου που κάνει την έκπληξη, που καμία σχέση δεν έχει με το προσωπικό γούστο. Τελικώς, αυτός μπορεί να είναι και ο κεντρικός άξονας του βιβλίου: πώς δηλαδή μπορούμε να εκπαιδευτούμε να διαβάζουμε πίσω από την εικόνα, και να διαχωρίζουμε την ατομική προτίμηση από την συνολική αισθητική, που, ως επιστήμη, αναγκαστικά διέπεται από ορισμένους «κανόνες».
Με βάση τα όσα έχετε καταγράψει από τις σπουδές και τη μελέτη σας πάνω στο ζήτημα τι πιστεύετε εσείς προσωπικά για την τέχνη του κινηματογράφου; Τι είναι, από πού προέρχεται τελικά η ανάγκη για σινεμά;
Ο κινηματογράφος αποτελεί την εναγώνια έκφραση του σύγχρονου ανθρώπου να αποτυπωθεί η τέχνη του ως μνημείο, μια οδό προς τη διαχρονική αναζήτηση της αθανασίας. Είμαι πλέον βέβαιη γι’ αυτό, και η πεποίθησή μου αυτή έχει αλλάξει ριζικά τον τρόπο που βλέπω τον κινηματογράφο.
Έχετε καταλήξει σε κάποια συμπεράσματα για την ενιαία αρχή που ενδεχομένως διέπει τον κινηματογράφο;
Θα ήταν πολύ φιλόδοξο -έως και αμετροεπές- από μέρους μου να εκφράσω ένα τόσο σημαντικό συνολικό συμπέρασμα. Υπάρχουν άνθρωποι πολύ πιο καταρτισμένοι και αρμόδιοι από εμένα που θα μπορούσαν να απαντήσουν σε ένα τέτοιο ερώτημα. Το μόνο που θα μπορούσα να προσφέρω εγώ σε αυτή τη συζήτηση είναι η διατύπωση της αίσθησης που αποκομίζω μέσα από την εναλλακτική οδό της μελέτης του κινηματογράφου, κι αυτή είναι ότι ο κινηματογράφος ως μορφή τέχνης, η φιλοσοφία εν γένει, η αισθητική και η ηθική ενυπάρχουν σε ένα πλέγμα αλληλενέργειας σε βαθμό μεγαλύτερο από αυτόν που υποψιαζόμουν πριν κάνω την μελέτη μου. Αυτήν ακριβώς την αίσθηση προσπάθησα να αποτυπώσω και στο βιβλίο μου, προσθέτοντας κάποιες πληροφορίες στη συζήτηση περί Φιλοσοφίας του Κινηματογράφου στην ελληνική βιβλιογραφία.
