Γράφει ο Κ. Γ. Βασιλείου
Η μυθιστορηματική αναδρομή που επιχειρείται από τον Γιάννη Μπάρτζη, έχει πρωταγωνιστή τον Ορχάν, έναν οθωμανό πρίγκιπα, όμηρο στα χέρια των βυζαντινών, τότε που η Βασιλεύουσα έπνεε τα λοίσθια. Ο Ορχάν διηγείται όσα περιέχονται στο μυθιστόρημα (εκδόσεις Καστανιώτη, 2019) και εκπέμπει πρωτότυπες εκδοχές των γεγονότων, συναρπάζουσες τον ανύποπτο αναγνώστη.
Ο συγγραφέας συνθέτει ένα επικό πεζογράφημα, όπου συμπλέκονται ανθρώπινοι τύποι, ηθογραφικά στοιχεία, ηρωική αγωνία μιας δυστοπικής εποχής, περιγραφική δεινότητα, αδιέξοδες θνητές κυμάνσεις, καθαρή σαφήνεια πλοκής, χωρίς αχρείαστους υπαινιγμούς, επιμελής αποφυγή χυδαίων διατυπώσεων και ευφυολογημάτων, συγκρατημένη εσωτερική μοναξιά, παραστατική γλωσσική αρτιότητα, με υποδόριες συμβολικές προεκτάσεις, με άνετη και επιμελή κύλιση του λόγου. Παράλληλα φροντίζει τα πρόσωπα του δράματος να μην είναι ανδρείκελα, αλλά να κινούνται μέσα σε μια μαιανδρική διακύμανση, έρμαια των στιγμών και της ιδιότητάς τους· σε κανένα σημείο δεν φαίνεται θρηνητική διάθεση, ούτε μελοδραματισμοί, ούτε σπάταλη περιήγηση σε λεπτομέρειες, ούτε εμφανής αίσθηση του περιττού, ούτε υπερβολικές ιδιορρυθμίες, ούτε πλαστές παρορμήσεις, ούτε χαλάρωση του ύφους.
Πρόκειται για μύθο, στηριζόμενο όμως εν πολλοίς σε αληθή γεγονότα (!)· στις σελίδες του σκιτσάρονται πρόσωπα με ιδεώδη τρόπο, λες και ζωντανεύουν για να συνεχίσουν τον αγώνα τους· οι θρησκευτικές διαμάχες σύρουν τους λαούς στην ευτέλεια· οι θωρακοφόροι σταυροφόροι είχαν προλειάνει το έδαφος για την κυριαρχία των Οθωμανών· οι Παλαιολόγοι, έσχατοι θεματοφύλακες του Γένους, θα θυσιασθούν χάριν της υστεροφημίας, υπηρετούντες στις επάλξεις το Έθνος· η πίστη θα εμψυχώνει τους πολιορκητές, ενώ αντίθετα αδυνατίζει τους έγκλειστους υπερασπιστές της Κωνσταντινούπολης· η γλαφυρή αφήγηση των δύο αντιπάλων στρατοπέδων ξεδιαλύνει τα συμβάντα· οι περί τον Παπικό θρόνο ολιγωρούν, ως εάν δεν αντιλαμβάνονταν, πως η μεγάλη δύναμη της Ανατολής, μετά την πτώση της Πόλης θα επέπιπτε στα λοιπά ευρωπαϊκά εδάφη· άλλωστε η Ισπανία είχε καταληφθεί από αιώνων από τους Άραβες ομοθρήσκους του Σουλτάνου· η Ανδριανούπολη έγινε πρωτεύουσα των τούρκων και η μικρή απόσταση από την Κωνσταντινούπολη προμήνυε την σύντομη κατάρρευση της τελευταίας· η λαμπρή χριστιανική αυτοκρατορία του παρελθόντος ανέδιδε τον επιθανάτιο ρόγχο· ο Ορχάν ήταν η εγγύηση της πρόσκαιρης ανακωχής· έλαβε ελληνική παιδεία, παράλληλα με τη μουσουλμανική· η πολύχρονη διαβίωσή του δίπλα στους αντιπάλους τον μετέτρεψε σε οπαδό των εγκλείστων· οι έντονες διαμάχες των διεκδικητών του οσμανλικού θρόνου βοήθησαν αποφασιστικά στην προσωρινή διάσωση της Πόλης· ο Ορχάν, ντυμένος χριστιανός καλόγερος, δραπετεύει στο Βελιγράδι, έδρα του σέρβου βασιλιά Μπράνκοβιτς· εκεί νοιώθει πραγματικά ελεύθερος και ερωτεύεται την πριγκίπισσα Αισία, την οποία καθιστά έγγυο, πλην εν μέσω συνωμοτικών εμπλοκών διαφεύγει στην Ουγγαρία, απ’ όπου με ψευδώνυμο καταφεύγει στην Βενετία, ένθα, με τη βοήθεια του χρυσού που κατείχε επιδόθηκε σε ναυτιλιακές δραστηριότητες και πλούτισε· όμως με το μυαλό του στην αγαπημένη του αποφασίζει να επιστρέψει στην Πόλη, για να είναι πιο κοντά της· συνάντησε τον αυτοκράτορα Ιωάννη Η’ Παλαιολόγο, κοντά στον οποίο μαθήτευσε· κάποια μέρα έγινε απόπειρα δολοφονίας του από μπράβους του σουλτάνου Μουράτ· ο διασωθείς Ορχάν έζησε τα γεγονότα της διένεξης ανάμεσα στους ενωτικούς και Ανθενωτικούς· το θέμα της ένωσης των εκκλησιών ήταν πηγή συγκρούσεων, που αδυνάτιζαν την άμυνα· ο Ορχάν, ενώ θα μπορούσε να επιστρέψει στην Βενετία, προτίμησε να παραμείνει στην Κωνσταντινούπολη, για να πολεμήσει υπέρ της διάσωσής της από τους ομοθρήσκους του· συναντήθηκε με την Αισία, που είχε εισέλθει στην Πόλη κρυφά· Αυτή του πρότεινε να αναλάβει την ηγεσία των Οθωμανών και να παραμερίσει τον Μουράτ· εκείνος αρνήθηκε και μίλησε για για ελεύθερη διαβίωσή τους στην Βενετία· το 1437 ο Ορχάν μεταμφιεσμένος σε ορθόδοξο μοναχό ακολουθεί τον αυτοκράτορα Ιωάννη στην Ιταλία, προκειμένου να συζητηθεί η ένωση των εκκλησιών· ο Πατριάρχης Ιωσήφ, βαριά άρρωστος, ακολούθησε την αποστολή για να της προσδώσει κύρος με την παρουσία του· στην Βενετία γνώρισε τον φιλόσοφο Γεώργιο Πλήθωνα· η αντιπροσωπεία των Ορθοδόξων έφτασε στην Φεράρα, όπου τον Μάρτιο 1438 άρχισε η Σύνοδος· ο Ορχάν παρακολουθεί από κοντά τις εκκλησιαστικές αντεγκλήσεις, όπου πρωταγωνιστικό ρόλο έπαιξαν οι επίσκοποι Νικαίας Βησσαρίων, Εφέσου Μάρκος Ευγενικός, Κιέβου Ισίδωρος και Ηρακλείας Αντώνιος· η Σύνοδος μεταφέρθηκε στην Φλωρεντία, αφού στην Φεράρα είχε ενσκήψει επιδημία πανώλης· ο Ορχάν μάθαινε θλιμμένος, ότι οι οθωμανοί κατασκόπευαν τα τεκταινόμενα και ότι ο αδελφός του αυτοκράτορα Δημήτριος, όπως και ο Λουκάς Νοταράς έπαιζαν ύποπτο ρόλο· επίσης επληροφορείτο για τη λατρεία του Κόζιμο Μεδίκου στην αρχαία Ελλάδα· τελικά στις 5 Ιουλίου 1439 υπογράφηκε η περίφημη ένωση των εκκλησιών, γεγονός που επιθυμούσε διακαώς ο Ιωάννης Παλαιολόγος, διότι ήλπιζε πως μόνον τότε ο Πάπας θα βοηθούσε αποφασιστικά την πολιορκούμενη πρωτεύουσα του· περιγράφονται παραστατικά οι εξελίξεις μετά την Σύνοδο· ο Πλήθων είχε χαθεί· ο Πατριάρχης Ιωσήφ είχε πεθάνει· η υποδοχή του αυτοκράτορα στην Κωνσταντινούπολη ήταν άκρως παγερή· ο λαός πίστευε ότι οποιαδήποτε συμφωνία με τους παπικούς ήταν προδοσία· οι επίσκοποι Μάρκος Ευγενικός, Αντώνιος και ο λόγιος διάκονος Γεώργιος Σχολάριος πρωτοστατούσαν στην ανθενωτική παράταξη, χωρίς να υπολογίζουν τον έχθρο που βρισκόταν anteportas· εν τω μεταξύ η αγαπημένη του Ορχάν είχε παντρευτεί έναν βεζύρη προς μεγάλη του απογοήτευση· ο οθωμανός πρίγκιπας περιγράφει με γλαφυρότητα την υποβάθμιση της Βασιλεύουσας και τις ίντριγκες των ανθενωτικών· οι Λατίνοι δεν συνέδραμαν την άμυνα· ο Μωάμεθ ανέλαβε τα ηνία των πολιορκητών· το 1448 έγινε η μάχη του Κοσσυφοπεδίου, όπου οι Τούρκοι κατήγαγαν περιφανή θρίαμβο κατά των δυτικοευρωπαίων· τον Οκτώβριο 1448 πεθαίνει ο Ιωάννης και τον επόμενο χρόνο ο αδελφός του Κωνσταντίνος Δραγάσης Παλαιολόγος στέφεται στον Μυστρά αυτοκράτορας και έρχεται στην Πόλη· ο Ορχάν παρακολουθεί εκ του σύνεγγυς την πορεία προς την καταστροφή και συμπάσχει με τον αυτοκράτορα· είχε εγκαταλείψει την ιδέα επιστροφής στους ομοεθνείς του· εν τω μεταξύ, επικρατεί πείνα στο εσωτερικό της Πόλης· οι φανατικοί μοναχοί κλείνονταν στις μονές τους, υποστηρίζοντας ότι η επικράτηση των οθωμανών ήταν θεϊκή τιμωρία για την Ένωση των Εκκλησιών· τα ταμεία του Κράτους είχαν αδειάσει· στις 29 Μαΐου 1453 η Πόλη εάλω· οι οθωμανοί λεηλάτησαν τα πάντα· ο νεκρός πολεμιστής Ορχάν άφησε τα γραπτά του σε μια κρύπτη στα τείχη.
Ο Γιάννης Μπάρτζης μελέτησε προσεκτικά την επίμαχη περίοδο και απέδωσε τα γεγονότα με ιδεώδη μέθοδο, αναμειγνύοντας εντέχνως την αλήθεια με τον μύθο. Ο αναγνώστης συναρπάζεται από τη διηγηματική ροή και καθίσταται κύριος πληροφοριών και ιστορικών κρίσεων. Η πολυπλοκότητα των διεθνών ισορροπιών αποδίδεται με ενάργεια και ιδιαίτερη εμβρίθεια. Η γραφή είναι ταχεία και δεν κουράζει ούτε στο ελάχιστον. Πρόκειται για βιβλίο μιας πνοής. Ο συγγραφέας είναι ανεξάρτητος αφηγητής, χωρίς αγκυλώσεις, διαχωρίζει προσφυώς τα ασήμαντα από τα τραγικά, προβαίνει σε ακριβείς εικονογραφήσεις χαρακτήρων, ελέγχει πλήρως τη σωρεία των ονομάτων, που γεμίζουν την υπόθεση, περιγράφει με ακρίβεια τις αντίρροπες φατρίες, η πένα του επιτυγχάνει αριστοτεχνική πλοκή, διεγείροντας το ενδιαφέρον, επιδίδεται αγωνιωδώς στη σύνθεση πιστής απεικόνισης των γεγονότων, επιλύει επιτυχώς προς όφελος της λογοτεχνικής μορφής τα δρώμενα, που είναι εκ των προτέρων γνωστή η κατάληξη τους, τολμά να διατυπώνει αληθοφανείς διαλόγους, αναπλάθει εμβληματικές προσωπικότητες ενισχύοντας την μυθολογία, ενδυναμώνει το ενδιαφέρον των επιγενομένων για απομακρυσμένα ιστορικά γεγονότα, η μελέτη των οποίων είναι ιδιαίτερα χρήσιμη, κατορθώνει να γράψει ένα δημοφιλές ανάγνωσμα, ενώ περιέχονται στεγνά και πολλάκις αδιάφορα γεγονότα, εξιστορεί με αρμονική τάξη ονειρικά επεισόδια που αποδίδονται με επαρκή αληθοφάνεια, ερμηνεύει ακροθιγώς, αλλά με ακρίβεια πεπραγμένα προς διδαχήν των πολιτικών της παρούσης, οικοδομεί θεωρητικές παραδοχές μη αποκλίνουσες από την επίσημη ιστορία, κατεργάζεται τεράστιο υλικό πληροφοριών, προσεγγίζει επιτυχώς μια ολόκληρη εποχή στην οποία υπάρχει διαδοχή δύο αυτοκρατοριών, αναλύει με οξυδέρκεια την δυσπραγία των οικογενειακών δυναστειών όπου κυριαρχεί ο συγκεντρωτισμός και ο υπόγειος πόλεμος των μανδαρίνων, χρωματίζει με μελανές πινελιές τις εκκλησιαστικές αντιπαλότητες που επηρεάζουν ακόμη και σήμερα την πολιτική σκακιέρα, αποδεικνύει ότι ο λαός ποδηγετείται από δημαγωγούς και δεν διαθέτει την απαραίτητη δύναμη να αποφασίσει για το μέλλον του, φανερώνει με μαστοριά πως οι μεγάλες δυνάμεις δεν διατηρούνται αιωνίως, ταξινομεί με ικανότητα τα γεγονότα, αποκαθιστά ψύχραιμα τις ιστορικές προκαταλήψεις, διεισδύει με νοηματικό πλουραλισμό και εμφανή εγκυρότητα στις διεθνείς σχέσεις και τα υποκρυπτόμενα κρατικά συμφέροντα, προετοιμάζει ψυχολογικά τους παροικούντες για την διακυβέρνηση των οθωμανών και τους αναγκαίους συμβιβασμούς των ηττημένων προς επιβίωσιν, εμβαθύνει στις έριδες μεταξύ των τούρκων με στόχο την εξουσία, αναλύει με αδρές γραμμές τον ρόλο της Βενετίας στον διαμοιρασμό του λειψάνου της βυζαντινής αυτοκρατορίας, ίδιον των ισχυρών, προστρέχει στην διυλιστική του ικανότητα για να καταδείξει τα παράδοξα της παπικής έδρας, τις φυγόκεντρες δυνάμεις που την αδυνάτιζαν, ενώ παράλληλα άφηνε τους ομόδοξους της Ανατολής στην τύχη τους, εν ονόματι ενός παραδοξολογήματος, ήτοι του filioqueκαίτινων ετέρων ευτελών λόγων, επιχειρεί να επέμβει στο δισεπίλυτο σταυρόλεξο των διεθνών σχέσεων.
Ο συγγραφέας ανανεώνει το ενδιαφέρον για τις ιστορικές σπουδές, προσδίδοντας στη μυθιστορηματική του γραφή, επιστημονικό κύρος· χρησιμοποιεί μια εντελώς πρωτότυπη τακτική: διαλέγει ως πρωταγωνιστές από το εχθρικό στρατόπεδο, για να γίνει κατανοητή η ουσιαστική ανυπαρξία σοβαρών διαφορών. Ίδια μέθοδο εφευρίσκεται και στο άλλο μυθιστόρημά του με τίτλο “Φεύγω ξένη” (2014), όπου τον ρόλο του αφηγητή επωμίζεται η Γκιουλχανούμ, σύζυγος του περιβόητου τούρκου αξιωματούχου Κιαμήλ Μπέη, στα χρόνια της εθνικοαπελευθερωτικής επανάστασης του 1821.
Στον “Ορχάν” ψυχογραφούνται ρεαλιστικά οι χαρακτήρες, αναπαρίσταται με αληθοφάνεια και απλότητα μια ιδιαίτερη ιστορική καμπή, συντηρείται ένα είδος ελεγειακού τόνου, επιχειρείται επιδέξια ανάγνωση πίσω από κλειστές πόρτες προς αποκάλυψιν της ακριβείας των θρύλων, μεταφέρεται με νηφαλιότητα και ευθυκρισία αδιάλειπτη μυθιστορηματική δράση, η γραφή πειραματίζεται ανάμεσα στην ψυχρή αποτύπωση γεγονότων και προσώπων και στο απέριττο ύφος, ισορροπείται επιτυχώς η σκέψη με την αφήγηση, μετουσιώνεται σε λογοτεχνία η ανθρώπινη δράση, καθρεφτίζεται με ακρίβεια η αισθητική όψη της καθημερινότητας, τιθασεύονται άλογες δυνάμεις με εκφραστική πληρότητα. Εν κατακλείδι ο Γιάννης Μπάρτζης διαθέτει ταλέντο γνήσιου αφηγητή, είναι εξαιρετικός τεχνίτης του πεζού λόγου και διακρίνεται για την διηγηματική του δεξιότητα, κινούμενος ισόρροπα ανάμεσα στον ρεαλισμό και στην αλληγορία.
