Γράφει ο Κ.Γ. Βασιλείου
Το «Κρινολίνο και γιαταγάνι» (Καστανιώτης, 2021) αποτελεί ένα συμπαγές ιστορικό μυθιστόρημα, η πλοκή του οποίου περιστρέφεται γύρω από τα συμβάντα της επανάστασης του ’21 μέχρι την ανάρρηση στον θρόνο του βασιλιά Όθωνα. Ο συγγραφέας σέβεται τις ιστορικές πηγές, τις οποίες αναπλάθει και σχολιάζει με εγκράτεια, τους αποδίδει καινοφανείς ρόλους, υπενθυμίζοντας ότι ο ιστορικός μόνον αν διαθέτει συνθετική φαντασία μπορεί να καταγράψει γεγονότα του παρελθόντος. Αυτό είναι το σημείο, που τέμνονται οι θρύλοι με την ιστορία, η οποία διδάσκεται επωφελώς μέσα από τους μύθους, που αναπαριστούν τα πρόσωπα και τα γεγονότα με υπερβατική διαφάνεια, περισσότερο προσιτή στο μυαλό του αναγνώστη. Οι σχέσεις αιτίου αιτιατού κατανοούνται εναργώς, μέσω της μυθοπλαστικής λογοτεχνικής δύναμης, άρα η λογική σειρά των γεγονότων ερμηνεύεται με την αφήγηση, παρά με την ξηρή ιστορική παράθεση ή την στυγνή ερμηνεία. Το ιστορικό γίγνεσθαι απαιτεί σύνδεση του παρελθόντος με το παρόν, εις όφελος του μέλλοντος· επομένως, τα γεγονότα, οι προσωπικές αντιμαχίες, τα ήθη και έθιμα των λαών, οι προκαταλήψεις δεν θα ωφελούσαν τους φιλομαθείς, ως απλές πληροφορίες, αν δεν γίνουν εργαλεία του γίγνεσθαι· η ιστορία κυριαρχείται από ερμηνευτικές μεθόδους της ανθρώπινης πορείας, ιχνηλατεί τον αδυσώπητο αγώνα επικράτησης του ισχυροτέρου, εξάγει συμπεράσματα προς αποφυγήν λαθών, διδάσκει τους μεταγενεστέρους, μεθόδους πολιτιστικής προόδου και ευζωΐας· όταν είναι αληθής επιστήμη και όχι όργανο υποκειμενικών κρίσεων ή προπαγάνδας ή καταφύγιο ιδεοληψιών ή παρανάγνωσης ή αγκυλώσεων, τότε συντελεί στην εκμάθηση της έκτασης επιρροών του παρελθόντος στον τρέχοντα κοινωνικό, οικονομικό και ατομικό βίο. Οι άνθρωποι οφείλουν να εγκύψουν στα ιστορικά διδάγματα για να ξεφύγουν από την βιολογική αναρχία, που ρυθμίζει τη συμπεριφορά τους, όπως η αλληλοεξόντωση, οι ανισότητες και το δίκαιο του ισχυροτέρου· η πολιτιστική και ηθική άνοδος συντελούν στην βελτίωση των διαπροσωπικών σχέσεων.
Η ιστορική μυθιστορηματική συγγραφή, όταν μάλιστα απέχει ικανό χρόνο από τα γεγονότα, παίζει ουσιαστικό διδακτικό ρόλο, υποβοηθούσα την αφήγηση, εκλαϊκεύοντας τα δρώμενα· παράλληλα, αντικειμενικοποιεί, κατά το δυνατόν, τη ροή των γεγονότων και εικονογραφεί τους πρωταγωνιστές του παρελθόντος· ο εξέχων ρεαλισμός πρέπει να υπηρετείται από τον μυθιστοριογράφο, έστω και παραποιημένος από την φαντασία του.
Ο συγγραφέας οφείλει να προσεγγίσει όλες τις παραμέτρους της καθημερινότητας του ιστορουμένου χώρου και χρόνου, όπως π.χ. τη γλώσσα ή τις συνήθειες, ώστε να αναδεικνύεται αληθοφάνεια· επίσης πρέπει να διεισδύει στο εσωτερικό των χαρακτήρων για να εξάγει σωστά συμπεράσματα· για να πετύχει την απαιτουμένη περιγραφική ακρίβεια, οφείλει να έχει μελετήσει κάθε ιστορική πληροφορία, ώστε να είναι ακριβής η διήγησή του· αν είναι κατορθωτό, πρέπει να απόλλυται το συγγραφικό εγώ, ώστε να εξασφαλίζεται μια μορφή αμεροληψίας· σημαντικό επίτευγμα της ιστορικής μυθιστορίας είναι η προσέγγιση του αναγνώστη, ώστε να γίνει ένα με την αφήγηση· τούτο θα είναι αποτελεσματικότερο, όταν υφίσταται αυτονομία της λογοτεχνικής δημιουργίας· πολλοί μάλιστα υποστηρίζουν, πως ο δημιουργός πρέπει να απαρνηθεί τον εαυτό του και το κείμενό του· εν τω μεταξύ το συλλογικό εγώ ενισχύεται μέσω του ιστορικού μυθιστορήματος, από πρόσωπα που έζησαν στο παρελθόν και τα οποία δεν γνωρίσαμε ποτέ, ενώ ανήκουν στο ίδιο κοινωνικό περιβάλλον· παράλληλα θεωρείται, ότι υπάρχει συμπόρευση με «ήρωες», που συνθέτουν μαζί μας ένα είδος ομαδικής ταυτότητας· το ιστορικό μυθιστόρημα εισχωρεί ευκολότερα στις ανθρώπινες συνειδήσεις.
Ο Γ. Μπάρτζης κινείται ανάμεσα στον μύθο και στην πραγματικότητα με προφανή ευχέρεια· μεταφέρει ιστορικά γεγονότα με ακρίβεια, σχολιάζει εντέχνως πρόσωπα και καταστάσεις, λυπάται για τη διχόνοια ανάμεσα στους επαναστάτες Έλληνες, αναδεικνύει την εξάρτηση από τις μεγάλες δυνάμεις, περιγράφει εναργώς τους διεθνείς συσχετισμούς, ερμηνεύει εμβριθώς την εξέλιξη του απελευθερωτικού αγώνα, δυσανασχετεί με την αρνητική αντιμετώπιση του πρώτου Κυβερνήτη της χώρας, ζωγραφίζει την κρατήσασα αθλιότητα μετά τον επίμονο πολύχρονο αγώνα προς αποτίναξη του Οθωμανικού ζυγού.
Το «Κρινολίνο και γιαταγάνι» θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως πραγματεία γύρω από τα διατρέξαντα στον τόπο μας, από την έναρξη περίπου του απελευθερωτικού ξεσηκωμού μέχρι την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας· ευφυές εύρημα είναι η αφηγήτρια των συμβάντων, κάποια Αγγλίδα δούκισσα, που συνδέεται με την Ελλάδα, εκφράζουσα το φιλελληνικό ρεύμα της εποχής και συγχρόνως αποτυπώνει τον ισχυρό συναισθηματικό δεσμό με έναν άξεστο αγωνιστή, αποδεικνύοντας ότι πολλάκις ο έρωτας οδηγεί τις ψυχές σε ευγενείς στόχους. Σημειώνεται, ότι η χρήση αλλοδαπών εξασφαλίζει μια μορφή ουδετερότητας, οδηγούσα σε όσον το δυνατόν ψύχραιμη αντιμετώπιση των γεγονότων· ο συγγραφέας το συνηθίζει ευρέως· στα προηγούμενα μυθιστορήματά του η Γκιουλχανούμ, σύζυγος του περιβόητου Κιαμήλ Μπέη και ο Οθωμανός Ορχάν παίζουν σημαίνοντα ρόλο στην εξέλιξη του μύθου και αποδίδεται μία ατμόσφαιρα ορθότητας, πέρα από εθνικιστικές κορώνες.
Το χρονικό πλαίσιο του αφηγήματος είναι από το 1823 μέχρι το 1831. Είναι τόσο πυκνά τα συμβάντα της περιόδου αυτής, που αναγκάζουν τον μυθιστοριογράφο, προς χάριν της αληθείας, να εντάξει στη διήγηση πληθώρα συμβάντων, τα οποία κριτικάρει επιτυχώς, υπό τη συνεχή δυσκολία της αντικειμενικότητας· στο έργο αυτό συνδράμει η μεγάλη χρονική απόσταση των διακοσίων ετών, που αποτελεί κριτήριο πληρότητας του κειμένου, όπως ήδη αναφέρθηκε.
Η παράθεση των γεγονότων της επανάστασης μορφοποιουμένων, ως επεισοδίων της μυθιστορηματικής δράσης, βαρύνει τη διήγηση, πλην η γλαφυρότητα, όπλο ισχυρό στα χέρια του Γ. Μπάρτζη, αλλά και η λιτή περιγραφή των εσωτερικών συγκρούσεων, ενισχύει τη γραφή και της προσδίδει ενδιαφέρον.
Στην ουσία ο συγγραφέας επιμένει επιτυχώς στην αναβίωση της δράσης των επαναστατικών ηρώων. Προσπαθεί να μας κάνει μετόχους εμπειριών, όπου παραμονεύουν αντίρροπες δυνάμεις· η μυθιστορία συντελεί δραστικά στην επαινετική στάση ημών των επιγόνων υπέρ εκείνων, που μέσα από τις συμπληγάδες της εσωτερικής αντιπαλότητας, χύνοντας όμως το αίμα τους, δημιούργησαν ένα ανεξάρτητο κράτος, έστω και μικρό σε μέγεθος· μαζί με τους μαχητές της ελευθερίας συμπορεύτηκαν αρκετοί φιλέλληνες, που επηρεασμένοι από τον ρομαντισμό της εποχής συνέδραμαν αποφασιστικά τους πρωτεργάτες του αγώνα.
Το βιβλίο χωρίζεται σε τριάντα εννιά κεφάλαια, που ανακουφίζουν τον αναγνώστη από την αδιάκοπη ροή των γεγονότων. Επιπλέον κάθε τμήμα σχετίζεται άμεσα με το κύριο θέμα της αφήγησης. Μέσα από τα λόγια μιας Αγγλίδας δούκισσας παρελαύνουν όλοι οι πρωταγωνιστές εκείνης της κρίσιμης περιόδου, όπως ο αυστριακός καγγελάριος Μέτερνιχ, δεσπόζουσα μορφή της Ιεράς Συμμαχίας, που διαφύλασσε το κύρος του status quo, διαταραχθέντος από τα επαναστατικά κινήματα της εποχής, ο ευαίσθητος ρομαντικός ποιητής Γ. Μπάυρον, που απεβίωσε στο Μεσολόγγι, υπηρετώντας την ιδέα της ελευθερίας, ο Γ. Κάνινγκ, πρωθυπουργός της Μεγάλης Βρετανίας, που έτρεφε αισθήματα συμπαθείας στους Έλληνες, η ηρωΐδα Μ. Μαυρογένους, ο πρίγκιπας Αλ. Μαυροκορδάτος, προσωπικός φίλος του Μπάυρον, ο Άγγλος φιλόσοφος Τζ. Μπένθαμ, που διέβλεπε εύστοχα την αρνητική στάση των ισχυρών στην ελληνική υπόθεση, ο Άστιγξ και ο Φαβιέρος, που έδωσαν το είναι τους στον ημέτερο αγώνα, ο ρώσος πρέσβης στοΛονδίνο Χρ. Λήβεν, που ερμήνευε καίρια την διεθνή πολιτική σκακιέρα, ο Γ. Καραϊσκάκης, ο Παπαφλέσσας, ο Α. Βισβίκης, οι υδραίοι καπεταναίοι με την συνεχή αδυσώπητη σύγκρουση με το ναυτικό των δυναστών, ο αδιαφιλονίκητος ηγέτης Θ. Κολοκοτρώνης, ο τσάρος Νικόλαος, που στράφηκε ανοικτά εναντίον της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, ο Σαχτούρης, ο Α. Μιαούλης, ο Καψάλης, που έβαλε φωτιά στην μπαρουταποθήκη του για να μην πέσει στα χέρια των εχθρών, ο Α. Ζαΐμης, ο Α. Δεληγιάννης, ο Γ. Σισίνης, ο Δ. Τσαμαδός, ο ελβετός φιλέλληνας Εϋνάρδος, ο Ντελακρουά, ο Ουγκώ, ο Ντιντιέ, ο Στ. Κάνινγκ, ο Κιουταχής, ο Ρεΐς πασάς, ο Κόδριγκτον, ο Δεριγνύ, ο Χέυδεν και τόσοι άλλοι που έπαιξαν σημαίνοντα ρόλο. Σκιαγραφούνται με αδρές γραμμές οι επαφές των Ελλήνων στο Λονδίνο με κεφαλαιούχους, προκειμένου να εξασφαλισθούν δάνεια υπέρ του αγώνος, με δυσβάστακτους όρους· επίσης υμνούνται τα φιλελληνικά κομιτάτα, που εξασφάλιζαν εφόδια για τους επαναστάτες και έπειθαν την κοινή γνώμη των χωρών τους για το δίκαιο του αγώνα των Ελλήνων· τέλος, αναφέρεται η εξέχουσα μορφή του Ι. Καποδίστρια, πρώτου Κυβερνήτη της χώρας από τις 11 Απριλίου 1827, η κρίσιμη ναυμαχία του Ναυαρίνου στις 3 Οκτωβρίου 1827, όπου καταστράφηκε ο οθωμανικός στόλος από τις ευρωπαϊκές δυνάμεις, η σφαγή των καθολικών Αρμενίων από τους Τούρκους, η επέλαση του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο και η ατιμωτική φυγή του, όταν αφίχθη ο γάλλος στρατηγός Τζ. Μαιζόν, ο Ρωσοτουρκικός πόλεμος κ.α.
Η δούκισσα αφίχθη στην Ελλάδα, επικεφαλής βοηθείας για τον αγώνα και διηγείται για την γαλλική επιστημονική αποστολή, που συνόδευε τον Μαιζόν, για τη συνάντησή της με τον Κυβερνήτη, τον οποίο θαυμάζει· διαμένει στο αρχοντικό Παπαλεξόπουλου, όπου γνωρίζει τους Α. Μιαούλη, Ι. Μακρυγιάννη και Ι. Κωλέττη· γράφει για μια εκδρομή στην τουρκοκρατούμενη ακόμη Αθήνα, όπου είδε την Ρωμαϊκή Αγορά, το Μνημείο του Λυσικράτους, την Πύλη του Αδριανού, το Ολυμπίειον, το Παναθηναϊκό Στάδιο, το Ρωμαϊκό Ωδείο, τον Παρθενώνα, τον Λόφο των Μουσών, την Πνύκα. Επίσης μνημονεύει μια επίσκεψη στην Ολυμπία, όπου συναντά γάλλους αρχαιολόγους και μαθαίνει για την αφαίρεση των μετωπών του ναού του Δία. Η δούκισσα εντυπωσιάζεται από το έργο του Ι. Καποδίστρια και ιδιαίτερα στην εκπαίδευση· παρ’ όλα αυτά διογκώθηκε το υποβόσκον αντικαποδιστριακό κίνημα, διότι οι αγωνιστές ένιωθαν παραγκωνισμένοι και έψεγαν την αυταρχικότητα του Κυβερνήτη· εν τέλει, οι μεγάλες δυνάμεις αποφάσισαν η Ελλάδα να είναι βασιλεία και ορίζεται βασιλιάς ο ανήλικος βαυαρός Όθων.
Η δούκισσα συναντάται με τον εραστή της Λάμπρο, ο οποίος μετά από ηδονικές στιγμές της ομολογεί ότι είναι παντρεμένος και με παιδιά, άρα έπρεπε να μη συνεχίσουν. Μετά τον δραματικό αυτόν χωρισμό, η δούκισσα επισκέπτεται με παρέα τον ναό του Επικουρείου Απόλλωνα, στις Βάσσες και εκεί διαμένει απρόσμενα στην οικία του Λάμπρου, με τον οποίο συνευρίσκεται μέσα στον Ναό για τελευταία φορά. Μετά από λίγο χρονικό διάστημα, διαπιστώνει ότι είναι έγκυος από τον Λάμπρο, το αποκρύπτει επιμελώς και αναχωρεί οριστικά για την πατρίδα της.
Ο Γ. Μπάρτζης αναπαριστά ολόκληρη την ελληνική επανάσταση μέσα σε ελάχιστες σελίδες, όπου με δεξιοτεχνία αξιολογεί πρόσωπα, γεγονότα, διεθνείς σχέσεις, στρατιωτικές συγκρούσεις, αυτοθυσίες, εμφύλια πάθη. Αναφέρεται στο παρελθόν με περιγραφική δύναμη, ανασυνθέτει την καθημερινή ζωή των Ελλήνων, επαινεί τον φιλελληνισμό, δοξολογεί την αυταπάρνηση των πεσόντων, δεν παρεκκλίνει από την πραγματικότητα, στηλιτεύει την αλαζονική ή συμφεροντολογική στάση πολλών· προσπαθεί να κρατήσει αμερόληπτη στάση, με γλώσσα τρέχουσα δημοτική και πετυχαίνει να εμπλέξει τα μυθικά με τα ιστορικά στοιχεία.
Η ρήση του Κ. Μητσάκη ταιριάζει στην κρινομένη γραφή του Γ. Μπάρτζη: «πολύ συχνά αναφέρεται, ότι κάποιος έμαθε ιστορία μέσα από τις σελίδες ενός μυθιστορήματος, παρά μέσα από ένα επιστημονικό εγχειρίδιο».
