Το "Ημερολόγιο Ενός Τρελού" του Νικολάι Γκόγκολ - Mια ψυχαναλυτική προσέγγιση (β' μέρος)
Σύμφωνα με τον αστικό κώδικα, άρθρο 57, στην προσωπικότητα περιλαμβάνονται άπαντα τα αγαθά, τα οποία είναι αναπόσταστα συνδεδεμένα με το πρόσωπο και ανήκουν σε αυτό ως τέτοια, δηλαδή ως ον έχει σωματική, ψυχική, πνευματική και κοινωνική ατομικότητα.
Β) Ψυχικά αγαθά: Σε αυτά ανήκουν η ψυχική υγειά και ο συναισθηματικός κόσμος.
Γ) Η τιμή προστατεύεται ως ηθικό και κυρίως κοινωνικό αγαθό. Τιμή έχουν οι πάντες συμπεριλαμβανόμενων τόσο των βρεφών όσο και των στερούμενων της χρήσεως του λογικού.
Δ) Η ελευθερία: Αυτή περιλαμβάνει τη δυνατότητα ανάπτυξης πάσης φύσεως ανθρώπινης ενέργειας. Η ενέργεια δύναται να είναι απλή σωματική κίνηση του ανθρώπου στο χώρο. Εάν υπάρχει προσβολή της προσωπικότητας το άτομο, περιορίζει την ελευθερία τελέσεως ως προς την απόλαυση κοινών πραγμάτων απαιτούμενων σωματική δράση. Ο τρελός δεν είναι μόνο ένας τρελός, είναι ένας άνθρωπος τρελός, που χωρίς να το επιλέγει, ζει συνήθως σαν απομονωμένο πιόνι. Σωματικά αγαθά, ψυχικά αγαθά, τιμή και ελευθερία ο ήρωας δεν τα γεύτηκε ποτέ, δεν τα άγγιξε παρά μόνο δια της απουσίας τους. Κι είναι η κοινωνία που του τα στέρησε, είναι η κοινωνία που πρέπει να ακούσει τη κραυγή σωτηρίας του, είναι η κοινωνία που πρέπει να εφευρεθεί ξανά μετά την αποκαθήλωση του Ποπρίτσιν από το σταυρό του μαρτυρίου του. Μέσα από τη παντοδυναμία του λόγου του κειμένου του Γκόγκολ υποδηλώνεται ένα έμμεσο κοινωνικό σχόλιο, στο πλευρό όλων αυτών που παραμένουν εγκλωβισμένοι σε ένα αλλοτριωτικό σύστημα, «γητευτές του αδύνατου», αφού δεν μπορούν να το υπερβούν παρά μόνο να υποταχθούν στην κυριαρχία του. Η ζωή στον μονόλογο του ήρωα παρουσιάζεται σαν μια παραμορφωμένη γιγάντια σκιά που μας έχει δεμένους με αόρατα νήματα και μας πηγαίνει όπου αυτή θέλει.
Ο ίδιος του ο εαυτός που πλέον έχει φτάσει η στιγμή που δεν αντέχει άλλο, τον εγκαταλείπει.Η έκκληση βοήθειας απευθύνεται ουσιαστικά στη μάνα. Το στοργικό άγγιγμα της μάνας λείπει κι ο Ποπρίτσιν «αυτό το μόνο παιδί στο κόσμο» σκαρφαλώνει για να κοιτάξει έξω όλα εκείνα που απουσιάζουν, τη στιγμή που η ίδια η ψυχή απουσιάζει από το σώμα. Με το «αχ και να ξέρατε» όμως, που ακολουθεί σημειώνεται μια εμφανής μετατόπιση προς τον μοναδικό αυτόπτη μάρτυρα του δράματος που παίζεται, το θεατή. Όταν ο άνθρωπος, ψάχνοντας μες το κενό της σκέψης, προχωρά στο ασκίαστο φως του φαντασιακού χώρου, αποφεύγοντας μάλιστα να αντιμετωπίσει αυτό που πρόκειται να ξεπροβάλει, ένας αψεγάδιαστος καθρέφτης του δείχνει μια επιφάνεια όπου δεν αντανακλάται τίποτα. (Γ' 188)
Το πραγματικό θριαμβεύει, παρασύρεται από το συμβολικό που έχει εκθρονίσει το φαντασιακό σε μια απεγνωσμένη κούρσα, κόντρα στο χρόνο που είναι πάντα παρών και χωρίς αμφιβολία βασικός αποδέκτης του μονολόγου. Δεν εξηγείται αλλιώς η εμμονή του Ποπρίτσιν με το χρόνο (γι’ αυτό πολλές φορές κι ο ίδιος τον ειρωνεύεται προσπαθώντας μ’ αυτό τον τρόπο να τον εκδικηθεί για το αδιέξοδο με το οποίο τον έχει φέρει αντιμέτωπο). Ο χρόνος είναι ο χειρότερος εχθρός του ήρωα, μάρτυρας αυτών που ήταν για να γίνουν και δεν έγιναν ποτέ, αντίλαλος της φωνής αυτών που δεν έχουν ακόμα πραγματοποιηθεί, αντίπαλος γι' αυτά που ακόμα δεν έχει τολμήσει να παλέψει ο ήρωας. Έτσι γράφει στο ημερολόγιο του, στοχεύοντας μες το μυαλό του να υποβαθμίσει τη σημασία και να μηδενίσει την ύπαρξη του: Χωρίς ημερομηνία. Η ημέρα ήταν χωρίς ημερομηνία... Ημερομηνία 1η… Γενάρης του ίδιου έτους που ήρθε μετά τον Φλεβάρη. Ο χρόνος δεν φαίνεται πουθενά, δεν παρουσιάζεται, δεν ενδύεται μεταμφίεσης, είναι άμορφος, διαποτίζει όλο το έργο με την υπονοούμένη παρουσία του από τις σημειώσεις του ήρωα. Θα μπορούσε άνετα στο Ημερολόγιο ενός τρελού ο χρόνος να συσχετιστεί με το χρόνο έτσι όπως παρουσιάζεται στον Καβαφικό μονόλογο:Μελαγχολία του Ιάσονος Κλεάνδρου• ποιητού εν Κομμαγηνή• 595 μ.Χ.
Το γήρασμα του σώματος και της μορφής μου
είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι.
Δεν έχω εγκαρτέρησι καμιά.
Εις σε προστρέχω Τέχνη της Ποιήσεως,
που κάπως ξέρεις από φάρμακα•
νάρκης του άλγους δοκιμές, εν Φαντασία και Λόγω.
Είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι.-
Τα φάρμακα σου φέρε Τέχνη της Ποιήσεως,
που κάμνουνε - για λίγο - να μη νοιώθεται η πληγή.
Κωνσταντίνος Π. Καβάφης
Για την ανάλυση χρησιμοποιήθηκαν τα κάτωθι
Andreasen NC: «The diagnosis of schizophrenia», Scizophr Bull, 13: 9-22,1987.
Baron M: «Genetics of schizophrenia», Biol Psychiatry, 21: 1051-1066, 1986.
Μισέλ Ντετί, Εισαγωγή στη ψυχανάλυση του Λακάν, μτφρ: Νάσια Ποταμιάνου, Εκδόσεις Καστανιώτη, 2000.
Sigmund Freud, Εισαγωγή στην Ψυχανάλυση, Τόμος Α και Β , Το Βήμα, 2010.
Γιώργος Βάμβαλης, Ξαναδιαβάζοντας τον Φρόυντ, Μια επανάληψη σε τριάντα απλά μαθήματα, Εκδ. Επίκουρος, Αθήνα 2000.
Δημήτρης Τσατσούλης, Σημειολογικές προσεγγίσεις του θεατρικού φαινομένου, Εκδόσεις Ελληνικά γράμματα, 1999.
Κωστής Γιούργος , «Το άλογο στη φύση, τον μύθο,την τέχνη», Καθημερινή (ένθετο 7 Ημέρες), 08-02-04.
Γεωργιάδη–Σταθόπουλου, Αστικός κωδιξ κατ’ άρθρον ερμηνεία, γενικές αρχές Ι, Εκδοτικός Οίκος Αφοι Π. ΣΑΚΚΟΥΛΑ, Αθήνα 1978.
Ο Γιώργος Κατσαντώνης είναι αριστούχος απόφοιτος του τμήματος Θεατρικών Σπουδών της Σχολής Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστήμων του Πανεπιστημίου Πατρών. Οι μελέτες του προωθούν τη θεατρολογία ως επιστήμη που συμφιλιώνει και ενσωματώνει, σε μια σφαιρική προοπτική, τη σημειολογική οπτική (αισθητική) των σημείων της παράστασης, την ψυχαναλυτική προσέγγιση, την ανθρωπολογική διάσταση και την κοινωνιολογική έρευνα επί της παραγωγής και πρόσληψης του θεατρικού φαινομένου.