Γράφει ο Κ.Γ. Βασιλείου
Η υπόθεση του έργου αυτού του γνωστού θεατρικού συγγραφέα Άρθουρ Μίλερ αναφέρεται σε κάποιο συμβάν στην οπισθοδρομική κοινωνία του Σάλεμ της Μασαχουσέτης, το 1692, κατά το οποίο δικάστηκαν για μαγεία πολλές γυναίκες κυρίως, αλλά και άντρες, θεωρούμενοι ως διαβολικά όργανα.
Οι “Μάγισσες του Σάλεμ” παρουσιάσθηκαν στο θέατρο “Δημήτρης Χορν” τον χειμώνα 2021/2022 από έναν πολυμελή θίασο, που απέδωσε πιστά το νόημα και τον στόχο του συγγραφέα. Το έργο αυτό έλαβε πνοή και ζωντάνεψε κυριολεκτικά από ένα σύνολο υποκριτών, με περισσή διεισδυτικότητα και άψογη σκηνική παρουσία, αλλά και με πλήρη συναίσθηση της εποχής του θέματος, χωρίς να παρατηρηθεί ουδεμία παρέκκλιση, ως εκ της ομοιότητας με σημερινά επεισόδια. Αυτό οφείλεται στον σκηνοθέτη Νικορέστη Χανιωτάκη (και μεταφραστή), ο οποίος κατόρθωσε να πειθαρχήσει τους ηθοποιούς και να τους καταστήσει πειστικούς στην παρουσίαση του ρόλου τους. Πράγματι, δέκα τρείς συντελεστές της σκηνής ήταν συγκλονιστικοί και επέδειξαν ικανότητες, λόγω του έμφυτου ταλέντου, με το οποίο είναι εξοπλισμένοι· με προεξάρχοντα τον μυθικό ερμηνευτή Νικήτα Τσακίρογλου (Δικαστής Ντάνφορθ), ο Άκης Σακελλαρίου (Τζον Πρόκτορ) ακολούθησε σε ποιότητα, όπως και η Ιωάννα Παππά (Αμπιγκέιλ Γουίλιαμς), ο Γιάννης Καλατζόπουλος (Σαμουήλ Πάρις), η Ρένια Λουιζίδου (Ελισάβετ Πρόκτορ), ο Γεράσιμος Σκαφίδας (Τζον Χέηλ), η Μελίνα Βαμβακά (Ρεβέκκα Κόρεϊ), ο Θωμάς Γκαγκάς (Τόμας Πάτναμ), η Κατερίνα Νικολοπούλου (Άν Πάτναμ), η Ισιδώρα Δωροπούλου (Μαίρη Γουόρεν), η Μαρία Μοσχούρη (Μπέτυ Πάρις), η Αντουανέτα Παπαδοπούλου (Μέρση Λιούις) και η Δανάη Ομορεγκιέ Νεάνθη (Τιτούμπα).
Το έργο αυτό πρωτοπαίχθηκε στη χώρα μας από το Εθνικό Θέατρο, με σκηνοθεσία Αλέξη Σολωμού το 1956 και ακολούθως ανέβηκε σε σκηνοθεσία Ν. Ραυτόπουλου το 1976 και Ν. Χαραλάμπους το 1996.
Ιδιαίτερη μνεία οφείλεται στη συνδρομή των εξαιρέτων συντελεστών αυτής της εμβληματικής παράστασης, ήτοι τα σκηνογραφικά ευρήματα της Αρετής Μουστάκα με κορμούς δέντρων, εις ένδειξιν της εγκατάλειψης της γης από τους κατοίκους του Σάλεμ με προορισμό την γειτονική Νέα Υόρκη, λόγω των απηνών διώξεων εναντίον τους· πιο σημαντικό είναι το κεκλιμένο επίπεδο, εν είδει σταυρού για να καταφανεί η ταραχή που προκλήθηκε μέσα στα πλαίσια υπερβολικού θρησκευτικού φανατισμού· το ανοιγόμενο με καταπακτή υπόγειο υπονοεί κάποιο τιμωρητικό δεσμωτήριο προοριζόμενο για τις ατελείς ψυχές των θνητών. Παράλληλα, με την άριστη σκηνογραφία και προς συμπλήρωσιν των δρωμένων επί σκηνής ήταν τα ενδεικτικά της εποχής του τέλους του 17ου αιώνακοστούμια της Χριστίνας Πανοπούλου, τα οποία μαζί με τους υποβλητικούς φωτισμούς, ιδιαίτερα ενδεικτικούς της τραγικότητας των διώξεων, που συνέβησαν εκείνη την εποχή στο Σάλεμ, ανέδειξαν επωφελώς τα συμβάντα και την θεατρική δεινότητα των συνδημιουργών της παράστασης. Η ερεβώδης, θλιβερή εικόνα διεγέρθηκε από τις έξοχες και επιμελημένες μουσικές εξάρσεις του Γιάννη Μαθέ· η εξέχουσα κίνηση των ηθοποιών της Αντιγόνης Γύρα συνέβαλε στην επιτυχία της παράστασης.
Οι μάγισσες του Σάλεμ, όπως ελέχθη, ήταν πραγματικά πρόσωπα, που υπέστησαν τα πάνδεινα, σε μια μικρής κοινότητα της Μασαχουσέτης. Τα γεγονότα εκείνης της σκοτεινής εποχής, όπου κυριαρχούσαν οι δεισιδαιμονίες και η αμάθεια των πληθών, αλλά ακόμη και των εντεταλμένων τη χριστιανική διδασκαλία, οδήγησαν εν τέλει σε συνειδητοποίηση εκ μέρους των αρχών, ότι δεν ήταν δυνατή η διαιώνιση θλιβερών υπερβολών, που οδήγησαν στην καταδίκη των δήθεν μαγισσών, με την αιτιολογία πως εκπροσωπούσαν τον Σατανά· έγινε αντιληπτό πως οι κοινωνίες πρέπει να επιδεικνύουν κατανόηση προς τον πλησίον, έστω και αν εκείνος εκφεύγει σε παρεκλίνουσες συμπεριφορές· η αγχόνη δεν είναι λύση· η θανατική καταδίκη, που έχει καταργηθεί στη συνείδηση των πολλών, εξακολουθεί να εφαρμόζεται σε πολλά μέρη της υφηλίου· δεν επιτρέπεται να στερείς από τον άλλον, ό,τι δεν μπορείς να του δώσεις· αφού η ζωή χαρίζεται από τον Θεό ή από φυσικές διεργασίες, όχι όμως με την ατομική παρέμβαση των θνητών, τότε οι τελευταίοι απαγορεύεται να αποκτείνουν τους συνανθρώπους τους, είτε για λόγους θρησκευτικούς, είτε από πολιτικά κίνητρα, είτε λόγω φύλου ή χρώματος ή φυλής. Το Καλό ή Κακό δεν είναι τίποτε άλλο, παρά έκφραση ενός συνεχούς αγώνα ολοκλήρωσης των ατόμων μέσα στην σκληρότητα του κοινωνικού γίγνεσθαι· σε πολλές περιπτώσεις και ιδιαίτερα στις κλειστές κοινωνίες, εκεί όπου ανθούν τα μίση, οι κακίες, οι μισαλλοδοξίες, ο Δαίμονας λαμβάνει αλλοιωμένες μορφές, χωρίς οφθαλμούς ή με ογκώδεις οδοντοστοιχίες ή τεράστια ποδάρια ή υπερμεγέθη σώματα. Η κρατούσα αμάθεια, δεν δέχεται καλές τέχνες, που εξευγενίζουν τις ψυχές· καίει τα σκηνικά ή τους ζωγραφικούς πίνακες ή τα βιβλία, θεωρούσες πως όλα αυτά είναι όπλα του Βεερζεβούλ· συνέπεια αυτού του φαινομένου αποτέλεσε η θανάτωση ανθρώπων· οι θρησκείες έπαιξαν αρνητικό ρόλο σε αυτόν τον παραλογισμό, αφού υποδαύλισαν τα ανθρώπινα ορμέμφυτα, εν ονόματι του πολέμου ενάντια στον Διάβολο, ήτοι στο πνεύμα του κακού· αφού επομένως ο μισητός άρχοντας δεν είναι ορατός, τότε κατάλληλες υποχθόνιες διδασκαλίες ωθούν τους πτωχούς τω πνεύματι σε αποτρόπαιες πράξεις εναντίον των συνανθρώπων τους, που ηθελημένα ή αθέλητα φαίνονται, ως εκπρόσωποι του Κάτω Κόσμου, άρα είναι εξοβελιστέοι· οι αιρέσεις βρέθηκαν στο εδώλιο του κατηγορουμένου, αφού υποτίθεται ότι παραποιούν την ορθή πίστη, ως όργανα των πονηρών πνευμάτων. Η καλλιτεχνική φαντασία, ανά τους αιώνες, απεικόνισε αυτή τη σύγκρουση και ώθησε αθελήτως τις μάζες σε φρικτά εγκλήματα· ήδη ο Γκέτε, εφηύρε μια συμφωνία του ήρωά του Φάουστ με τον άρχοντα του σκότους, προκειμένου να κερδίσει την αιωνιότητα· αυτές οι έξοχες δημιουργίες όταν εμφανίζονται στους απολίτιστους επηρεάζουν τις άδολες ψυχές, μετατρέποντάς τες σε φονικά τυφλά όργανα του μίσους και της εκδίκησης.
Οι μάγισσες του Σάλεμ, δημιούργημα νοσηρής φαντασίας, έρμαια της εξουσίας, ήτοι όσων τις χαρακτήριζαν ζιζάνια ενοχλητικά για τη μακαριότητα του status ή ορθότερα εκείνων που έπρεπε να ανακαλύψουν αντίπαλους στην θρησκευτική καθαρότητα· λέγεται, καθ’ υπερβολήν, ότι η τραγική αυτή κατάληξη, θανατικών ποινών σε βάρος συμπολιτών, προήλθε από μια Προτεσταντική στρέβλωση, που κυριάρχησε σε ορισμένες κοινωνίες του Νέου Κόσμου· είναι μάλιστα αξιοσημείωτο, ότι αυτές οι συμπεριφορές και αντιλήψεις άνθισαν ανάμεσα σε πτωχούς μετανάστες, προερχόμενους από την Ευρώπη, που ζούσαν υπό οπισθοδρομικό καθεστώς και με τον κίνδυνο επίθεσης από ιθαγενείς ή λόγω συχνών επιδημιών· τα φοβικά σύνδρομα έπρεπε να βρουν ένα θεωρητικό υπόβαθρο, ήτοι μια θρησκεία, έτοιμη να ικανοποιήσει τα πλέον ευτελή αισθήματα· επομένως οι αόρατοι εχθροί έπρεπε να παίξουν τον ρόλο πολιορκητικού κριού, με τους αφελείς να υπερασπίζονται τα ιερά και όσια της πίστης· είναι η λανθασμένη ανάγνωση των κανόνων του ορθού και της λογικής· το μέτρο δεν υπολογίζεται, παρά όταν εξυπηρετεί τα ημέτερα πάθη ή όταν αποτελεί αμυντικό όπλο κατά των υποτιθεμένων βαρβάρων· η θρησκευτική μισαλλοδοξία στο έπακρον· σημειωτέον, ότι πολλές (-οί) εκτελέσθηκαν με απαγχονισμό, ή με λιθοβολισμό ή με φυλάκιση, καμία, όμως με καύση, διότι τούτο η νομοθεσία της Μασαχουσέτης είχε προφθάσει να καταργήσει· ο εξαγνισμός των απολωλότων, μέσω της θυσιαστικής φλόγας, στην Ευρώπη εθεωρείτο τυπική μορφή αφαίρεσης της ζωής και κάθαρσης, που δεν επεκτάθηκε στις ΗΠΑ.
Ο Αρθουρ Μίλερ, οξυδερκής θεατράνθρωπος, διείδε ότι το θέμα των μαγισσών είχε ενδιαφέρον και επιδόθηκε σε πλήρη ιστορική ενημέρωση, γύρω από εκείνα τα θλιβερά γεγονότα· η πένα του κατόρθωσε να αποδώσει με γλαφυρότητα τον εσωτερικό κόσμο, όχι μόνον των θυμάτων, αλλά και των εκπροσώπων της εκκλησίας και των δικαστικών· για την αληθοφάνεια του ιστορήματος χρησιμοποίησε και αληθινά ονόματα· έτσι Αμπιγκέιλ Γουίλιαμς, προστατευόμενη του αιδεσιμότατου Σαμουήλ Πάρις, με το θράσος της νεότητας και την υποστήριξη του μέντορά της, είναι εκείνη που- λέγεται- είχε προβεί σε πολλές κατηγορίες για εξέχοντα μέλη της τοπικής κοινωνίας· η δωδεκαετής ΆνΠάτναμ, που κατηγόρησε πολλούς για μαγεία, μετανόησε μετά τα τραγικά εκείνα γεγονότα, διότι παρασύρθηκε από τον Σατανά·η Τιτούμπα, που πρώτη ομολόγησε τη μαγεία της, φυλακίστηκε επ’ ολίγον· βέβαια προστέθηκαν και φανταστικά πρόσωπα, με έμπνευση του συγγραφέα, ώστε να μην τραπούν τα θεατρικά δρώμενα σε απλή αφήγηση γεγονότων του παρελθόντος.
“Οι μάγισσες του Σάλεμ” ανέβηκαν το 1953 στο Μπρόντγουει υπό τον τίτλο Thecrucible (= χωνευτήρι) και βραβεύθηκε με το Tony· έκανε αληθή πάταγο, διότι εκείνη την περίοδο επικρατούσε στις ΗΠΑ υστερία αντικομουνιστική με ιθύνοντα νου τον γερουσιαστή Τζ. Μακάρθι· το έργο αυτό θεωρήθηκε ότι έβαλε εναντίον του σκοταδισμού και των κατηγοριών κατά αθώων πολιτών, όπως η Επιτροπή Αντιαμερικανικών Ενεργειών έπραττε· η ομοιότητα ήταν εμφανής διότι, όπως οι μάγισσες τουΣάλεμ κατηγορήθηκαν ως ένοχες, εν πολλοίς όμως αθώες, έτσι και διακριμένοι θιασώτες του πολιτικού και καλλιτεχνικού μεταπολεμικού κόσμου ταλαιπωρήθηκαν υπέρμετρα. Ο ίδιος ο Α. Μίλερ καταδικάσθηκε, επειδή προστάτευσε και δεν κατέδωσε ομοιοεπαγγελματίες.
Πρέπει να σημειωθεί, η ίδια τύχη των επιφανών στις “μάγισσες του Σάλεμ” με εκείνη του Τζ. Μακάρθι, ήτοι ότι περιέπεσαν σε ανυποληψία, όταν έγινε αντιληπτό, ότι οι δίκες εκείνες στηρίζονταν στο ψεύδος, στις προκαταλήψεις και στον θρησκευτικό ή πολιτικό φανατισμό· ο σύγχρονος τιμητής μετά την λαίλαπα της συμπεριφοράς του απομακρύνθηκε, με την κατηγορία ότι εκινείτο από ιδιοτελείς σκοπούς.
Η υπόθεση του έργου θα είχε επιτρεπτή ανάγνωση, εάν στη θέση των ιερωμένων βρίσκονταν οι στυγνοί εκπρόσωποι απολυταρχικής εξουσίας και στο εδώλιο των κατηγορουμένων στέκονταν τα χιλιάδες θύματα των αντιφρονούντων. Πρόκειται για αλληγορία, αρκετά διδακτική, που φέρει στον νου νεότερες μεθόδους καταπίεσης των συνειδήσεων· θυμίζουν έντονα την Αστυνομία της Σκέψηςτου Τζ. Όργουελ και την καθιερωμένη από αυτόν Διπλή Σκέψη ή διγλωσσία, όπου επικρατεί η αυτοκρατορία του φόβου υπό παγκόσμια επιτήρηση από τον Μεγάλο αδελφό, ήτοι την Κρατική Δύναμη· αυτό που ο άγγλος συγγραφέας υπονοούσε ήταν η σοβιετική απολυταρχία του Στάλιν και των περί αυτόν· παράλληλα ο αμερικανόςκοινωνιολόγος Ν. Τόμσκι ισχυρίζεται πως παρόμοια συμπτώματα απαντώνται και στις δυτικές κοινωνίες, όπου δημιουργείται η κατασκευή συναίνεσης, δια του οργουλιανού ελέγχου της σκέψης, άρα με τη λειτουργία ενός μηχανισμού προπαγάνδας, είτε απ’ ευθείας από το Κράτος, είτε με τη χρήση μέσων μαζικής επικοινωνίας. Όσοι ενδύονται στολές αντιεξουσιαστικές ή άλλως εκτός του επισήμου δόγματος υπόκεινται τις συνέπειες της αιρετικής σκέψης τους.
Ο Άρθουρ Μίλερ πρέπει να είχε κατά νουν για τις “μάγισσες του Σάλεμ” μια παράσταση παρόμοια με αυτήν του θεάτρου Χορν, οπότε αν ήταν ανάμεσα στους θεατές θα ευφραινόταν με τη σύγχρονη απόδοση του έργου του.
