Γράφει η Λίλια Τσούβα
Ο Ρολάν Μπαρτ αποτελεί αναμφίβολα τη μεγάλη φιγούρα του δομισμού μετά τον Ελβετό γλωσσολόγο Φερντινάν ντε Σωσσύρ που έφερε στο προσκήνιο τη συμβατική, μη αναπαραστατική φύση της γλώσσας. Κλειδί για την κατανόηση των πραγμάτων, σύμφωνα με τον Μπαρτ, είναι η ένταξή τους σε μια ευρύτερη δομή αξιών, πεποιθήσεων και συμβόλων. Το σταθερό μέρος της λέξης, αυτό που μένει μετά την αφαίρεση όλων των προσφυμάτων και επιθημάτων, το ονόμασε Λεξήματα.
Τον όρο «Λεξήματα» χρησιμοποιεί ως τίτλο και ο Στέφανος Κωνσταντινίδης για τη νέα του ποιητική συλλογή. Γεννημένος στην Πενταλιά της Κύπρου, με σπουδές στην Ελλάδα και τη Γαλλία, διετέλεσε επί χρόνια καθηγητής στα πανεπιστήμια του Λαβάλ, του Κεμπέκ και του Μόντρεαλ του Καναδά. Έλληνας της διασποράς μετακινείται συνεχώς ανάμεσα σε Κύπρο, Ελλάδα, Καναδά. Κοσμοπολίτης με ευρεία μόρφωση, πλούσιο συγγραφικό έργο και τεράστια συμβολή στην προώθηση των ελληνικών γραμμάτων στο εξωτερικό.
Στην ποίησή του ανευρίσκουμε στοιχεία δομισμού. Όπως ο Μπαρτ αφαιρεί τα προσφύματα και τα επιθήματα από τις λέξεις, ο Στέφανος Κωνσταντινίδης, απομακρύνει τις συμβάσεις των λέξεων και αποκαλύπτει τη διαρρηγμένη ενότητα πίσω από τα σημειωτικά συστήματα. Η ποίησή του οργανώνεται μέσα από παραλληλισμούς και έντονα φορτισμένες αλληγορίες, μέσα από δυαδικές συνδέσεις που σχετίζονται με βασικά δίπολα. Το κυριότερο δίπολο με το οποίο κινείται είναι η ελληνική - ρωμαϊκή αρχαιότητα- από τη μια- και η σύγχρονη εποχή, η εποχή της μετανεωτερικότητας- από την άλλη. Τις εποχές τοποθετεί σε μια συνεχή σύγκριση και αλληλοπλοκή.
Με βάση το συμβολικό κώδικα του Ρολάν Μπαρτ, οι δομές των αντιτιθέμενων στοιχείων είναι ο θεμελιώδης τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται και ταξινομούν την πραγματικότητα. Ο Στέφανος Κωνσταντινίδης, αν μελετήσουμε την ποίησή του σύμφωνα με τον κώδικα του Μπαρτ, ερμηνεύει το παρόν μέσα από τους συνεχείς παραλληλισμούς, τις αντηχήσεις, τις αντιθέσεις που προκύπτουν από τις δυαδικές δομές, τις δυάδες των ζευγαρωτών αντιθέτων, ενώ μέσα από τη συνεχή διαπλοκή του παρελθόντος με τη σύγχρονη πραγματικότητα, αποκαλύπτει την υποκείμενη καθολική δομή, τα επαναλαμβανόμενα θεματικά μοτίβα.
Εν Αθήναις, Ιούλιος 2015 π. Χ.
Και οι Ούννοι
έφτασαν ως τις Θερμοπύλες
απειλητικοί
και κανένας Λεωνίδας
δεν προστατεύει πια τα στενά.
Κι αύριο
ποιος ξέρει
ενδεχομένως θα αναπέμψουν
τις προσευχές τους
από την Ακρόπολη
μέσα από τον Παρθενώνα.
Μαζί τους
Μπορεί να συμπροσευχηθούν
και οι ολιγαρχικοί.
Αυτοί ούτως ή άλλως
πάντα πρόδιναν
τη Δημοκρατία της Αθήνας
στο όνομα του ρεαλισμού
και ενάντια στον όχλο
και τους δημαγωγούς.
Το πρακτορείο Ρόιτερ
σε νεότερο τηλεγράφημά του
μεταδίδει την είσοδο στην Αθήνα
της έφιππης εμπροσθοφυλακής των Ούννων
ενώ ο αρχηγός τους υποσχέθηκε
μια νέα κυβέρνηση στους ιθαγενείς
κυβέρνηση, λέει, εθνικής ευθύνης.
Αναζητείται πρωθυπουργός.
(Με επώνυμον Επιτροπάκης
θα θεωρηθεί προσόν).
«Μέσα σ΄ ένα σύμπαν στερημένο ξαφνικά από ψευδαισθήσεις και φώτα, ο άνθρωπος νιώθει σαν ξένος», έγραφε ο Καμύ. Αυτή την αίσθηση της αποξένωσης παιανίζουν αρκετά ποιήματα του Κωνσταντινίδη. Έναν κόσμο που δεν γνωρίζει ηθική, με τη φρίκη και τη δυστοπία να έχει εισβάλει στην καθημερινότητα.
Η ποίησή του είναι κυρίως πολιτική. Τον απασχολούν τα πολιτικά ζητήματα της δημοκρατίας, της Ελλάδας, της Κύπρου, αλλά και η χρεοκοπία του πολιτισμού, η απομυθοποίηση των ιδεολογιών, η απαξίωση προς τις μεγάλες αφηγήσεις και τα μοντέλα του παρελθόντος. Εξάλλου, οι πολυπλόκαμες σπουδές του στα πεδία της Φιλολογίας, της Κοινωνιολογίας, των Πολιτικών Επιστημών, όπως και η ευρεία παιδεία του, ανοίγουν κατά πολύ το φάσμα της ποιητικής θεματικής.
Σκούριασαν το όνειρά μας
Μελπομένη
όπως τα πόμολα
στις παλιές πόρτες.
Σκούριασαν
και οι σιδερωμένες αλήθειες
που μας σερβίρουν.
Σκούριασαν
κι οι ένοπλοι έρωτές μας.
Μείναμε από οράματα
ξεμείναμε από μέλλον.
εδραιώθηκε
μια ξένη άνοιξη
βαρβαρική
και ντυθήκαμε κουρέλια
από το σεληνόφως.
Σ΄ ένα σκοτεινιασμένο υπόγειο
προχωρεί η μετεξέλιξή μας
σε πετρώματα
λουλουδιών και πεταλούδων.
Επικρατεί ως μοτίβο η διάψευση. Επικρίνεται η μεταμοντέρνα νοοτροπία, η καταναλωτική κοινωνία, ο τεχνολογικός πολιτισμός, η ολοκληρωτική επικράτηση της αισθητικής των μέσων που χειρίζονται τα πάντα, από την ιστορία και την πολιτική, έως το σώμα, την ψυχολογία, την ίδια την έννοια του εαυτού. «Στην κουλτούρα του μεταμοντέρνου δεν τίθεται πλέον θέμα μίμησης ούτε αντιγραφής, ούτε καν παρωδίας. Είναι μάλλον ζήτημα υποκατάστασης του ίδιου του πραγματικού από σημεία του πραγματικού», έλεγε ο Μπωντριγιάρ. Η ποίηση του Κωνσταντινίδη εκφράζει τους προβληματισμούς του ανθρώπου της μετανεωτερικότητας, που ζει σ΄ έναν μεσοποιημένο πολιτισμό (media society).
Τα εργοστάσια υποχώρησαν
στις πιέσεις
των ηλεκτρονικών υπολογιστών
και των επουράνιων δορυφόρων.
Οι εργάτες
σκόρπισαν
πλανόδιοι
άνεργοι
και ανέστιοι
στις γειτονιές
των αγγέλων.
Από τη θεματολογία δεν απουσιάζει φυσικά ο έρωτας, η γυναίκα, ο φεμινισμός, ο θάνατος, η ξενιτιά, το όνειρο, όπως και στοχασμοί γύρω από την ποίηση.
Η Ναυσικά λοιπόν
στο νησί των Φαιάκων
ήταν ο τελευταίος πειρασμός.
Η Πηνελόπη κέρδισε τη μάχη
καθώς δεν κατείχε
τη θεωρία του μεταμοντερνισμού
και αυτή των τραυμάτων
των χρωμάτων
αρνούμενη τη θεραπεία
στη βάση των φροϋδικών μεταβλητών
που της προτάθηκε.
Προτίμησε τη δοκιμασμένη
θεραπεία του αργαλειού της.
Ασχέτως των ανέραστων
ανοίξεων
που χαραμίστηκαν
κι οι παλαιοντολόγοι αδυνατούν
να αποκαταστήσουν
το πρόσωπό τους.
Ποίηση στοχαστική η ποίηση του Κωνσταντινίδη, αφήνει να διαφανεί ο βαθύς προβληματισμός μιας προσωπικότητας που διαβλέπει με τρόμο την ιστορία να επαναλαμβάνεται, συγκλονίζεται από τις άστεγες, ανήμπορες, ισχνές πλέον λέξεις των διαχρονικών αξιών και την επικράτηση λέξεων επικινδύνων, από την ελαφρότητα που βαφτίζεται βαρύτητα. Για το λόγο αυτό στις πολιτικές και κοινωνικές του συνθέσεις επικρατεί το αρνητικό λεξιλόγιο. Ουσιαστικά και επίθετα μη θετικά, (σκουριά, θάνατος, αίμα, λιποψυχία, αφανισμός, φυλακή αόρατη, όνειρα αλυσοδεμένα, δόντια σάπια). Το χωρίς έχει την τιμητική του (χωρίς κουπιά, χωρίς φτερά) και το ύφος είναι ιδιαίτερα δηκτικό.
Υπάρχουν βέβαια και ποιήματα με πιο ανάλαφρο ύφος- χαριεντίζον- και λεξιλόγιο καθημερινό.
Έπρεπε να έχει
και η ποίηση τη μέρα της;
Τι είναι αυτό το κακό που τη βρήκε;
Ο ποιητικός λόγος δομείται μέσα από την επανάληψη λέξεων κλειδιών, το σχήμα του κύκλου, τη συνυποδήλωση, τις ισοδυναμίες συλλαβών και ήχου, τους επιτονισμούς. Αυτοδύναμες λεκτικές εικόνες, συλλογισμοί, σκωπτικός τόνος, αποτελούν σταθερά στοιχεία της συλλογής.
Μην αδειάσουν κάποτε
Και την έννοια του ανθρώπου
και δεν έχουμε
πού την κεφαλήν κλίναι.
Μην αδειάσουν κάποτε
και την έννοια της ποίησης
πυροβολώντας στο ψαχνό
την άνοιξη!
Και μείνουμε
χωρίς τη Θεία Κοινωνία
μακριά από τους Δελφούς
χωρίς το Θαλή το Μιλήσιο
τον Αναξαγόρα
τον Παρμενίδη
το Δημόκριτο
το τέλος του μύθου.
Να περισώσουμε τουλάχιστον
στις ακτές της Ιωνίας
την κιβωτό του Ηράκλειτου
με τα αποσπάσματά του.
Ο στίχος διέπεται από μινιμαλιστική αισθητική παρά τις όποιες λυρικές εξάρσεις. Η οργή ωστόσο είναι συγκρατημένη, η έκφραση του προσωπικού πόνου λεπτή, ο λόγος βγάζει μια περηφάνια, μια νηφαλιότητα. Η συνεχής αλληλεξάρτηση μεταξύ δημόσιας και ιδιωτικής σφαίρας, ιστορίας και πολιτικής, διαμορφώνουν μια περίτεχνη κειμενική διεργασία αρμός της οποίας είναι τα συνεχή λογοπαίγνια και το παιχνίδι των συνειρμών.
Γνώρισμα της συλλογής είναι επίσης η διακειμενικότητα με τη μορφή είτε της έμμεσης ή αυτούσιας ενσωμάτωσης και αναφοράς σε άλλα κείμενα λογοτεχνικά, είτε της σύνδεσης με κείμενα μη λογοτεχνικά, όπως η ειδησεογραφία των εφημερίδων, συχνή αφορμή του ποιητικού του στοχασμού. Συνομιλεί ολοφάνερα με την ποίηση του Σεφέρη, του Αναγνωστάκη, του Κώστα Μόντη. Αποσπάσματα του ποιητικού τους λόγου εισβάλλουν αυτούσια ή έμμεσα. Όμως ο Κωνσταντινίδης είναι επί το πλείστον καβαφικός ποιητής. Η επίδραση του Καβάφη είναι εμφανής στη δομή, τη θεατρικότητα, τους συνεχείς ιστορικούς υπαινιγμούς και τη λεπτή ειρωνεία των ποιημάτων του.
Η συλλογή Λεξήματα του ποιητή, συγγραφέα και πολιτικού αναλυτή Στέφανου Κωνσταντινίδη είναι μια συλλογή που αξίζει να διαβαστεί όχι μόνο για το βάθος των νοημάτων, τις καίριες πολιτικοκοινωνικές αναφορές της, αλλά και για την αμεσότητα, την υποβλητικότητα του λόγου.
Όνειρα
Ι
Θα βρέξει, λένε όνειρα
μην πάρετε μαζί σας ομπρέλες.
ΙΙ
Να ονειρεύεστε
να ονειρεύεστε πολύ
τα όνειρα
είναι η πύλη
της αιωνιότητας
και η ανέλπιδη προσδοκία
του ποιητή
πέρα από το θλιμμένο
πρόσωπο των καιρών
και αυτό του θανάτου.
Τα όνειρα είναι ζεστά
στίγματα εκφυγής
από τη λατρευτική
ενός λευκού θανάτου.
