Γράφει ο Κ.Γ. Βασιλείου
Τον Οκτώβριο 2019 διδάχθηκε στο θέατρο Βέμπο το εμβληματικό έργο «Η δασκάλα με τα χρυσά μάτια», από έναν πολυπληθή θίασο, υπό τις οδηγίες του σκηνοθέτη Πέτρου Ζούλια, στηριγμένο στο ομώνυμο μυθιστόρημα του διακεκριμένου λογοτέχνη Στρατή Μυριβήλη.
Ο Στρατής Μυριβήλης (1890-1969) γεννήθηκε στη Συκαμιά Μυτιλήνης. Έγραψε τέσσερα εμβληματικά μυθιστορήματα, την «Ζωή εν Τάφω» (1923), την «Δασκάλα με τα χρυσά μαλλιά» (1933), την «Παναγιά η Γοργόνα» (1949), «το μυθιστόρημα των τεσσάρων» (1954), τις ευανάγνωστες νουβέλες «Ο Βασίλης ο Αρβανίτης» (1943), τα «Παγανά» (1944), «ο Παν» (1946). Επίσης έχει στο ενεργητικό του τις συλλογές διηγημάτων «Το Πράσινο βιβλίο» (1935), «το Γαλάζιο βιβλίο» (1939), «Το κόκκινο βιβλίο» (1952) και «Το Βυσσινί βιβλίο» (1959). Δημοσίευσε κριτικές, χρονογραφήματα, ταξιδιωτικές εντυπώσεις και άλλα πεζογραφήματα. Πρόκειται για εκφραστή ενός ιδιότυπου ρεαλισμού με έντονο το λυρικό στοιχείο και συναισθηματική φόρτιση. Οι αντιπολεμικές απόψεις του καθρεπτίζονται με ενάργεια σε όλο του το έργο, όπως και ο φιλειρηνισμός του, η ιδέα του Ελληνισμού και οι μνημειώδεις ηθογραφικές αποτυπώσεις των νησιώτικων συνηθειών. Εξελέγη ακαδημαϊκός το 1958.
Στην «Δασκάλα με τα χρυσά μάτια» (το έργο αυτό είχε παρουσιασθεί στην τηλεόραση σε 13 επεισόδια, το 1979) ο ζωγράφος Λεωνής Δρίβας επιστρέφει από τον οδυνηρό πόλεμο και συναντά τη δασκάλα Σαπφώ Βρανά, σύζυγος του θανόντος συνστρατιώτη του Στρατή Βρανά, για να της δώσει διάφορα ενθύμια του συζύγου της. Παρατηρεί μια ψυχρότητα της χήρας, πλην παρασύρεται βαθμιαία σε ένα ερωτικό πάθος, που η αδελφή του, υποθάλπει με την ελπίδα να ξεφύγει ο αδελφός της από τους τραγικούς εφιάλτες. Η Σαπφώ Βρανά έχει να αντιμετωπίσει την εχθρότητα και τις προκαταλήψεις του περιβάλλοντός της, ήτοι κυρίως των επιφανών παραγόντων του χωριού. Η ψυχρότητα, που την διακρίνει, είναι το μόνον της όπλο εναντίον των αδηφάγων κηνσόρων, που ευτελίζουν τους αδύναμους, κυρίως όμως τις ανυπεράσπιστες γυναίκες. Ο χρόνος κυλάει, τα γεγονότα διαδέχονται τα ένα το άλλο, οι πολιτικές αναταραχές οξύνονται και ο ευάλωτος Λεωνής πιέζεται μέσα σε ένα στενό καταπιεστικό περιβάλλον. Ανάμεσα στους δύο νέους, την Σαπφώ και τον Λεωνή, αναπτύσσεται ένας παθιασμένος έρωτας, που μετά από διακυμάνσεις ολοκληρώνεται κατά ευτυχή κατάληξη.
Τι ακριβώς είναι αυτό το έργο του Στρ. Μυριβήλη; Διαθέτει ανομολόγητους στόχους ή περιπίπτει σε ονειρικές ουτοπίες; Μέσα στη διηγηματική του πολυπλοκότητα εξάγονται ριζοσπαστικές ιδέες και διδαχές; Ανατρέπει η γραφή του την κρατούσα κοινωνική διάρθρωση; Επιμένει στο λάθος της κυκλικής αναθεώρησης των αξιών; Εισάγει καινοφανή συνθήματα; Υπονομεύει τη δήθεν τοπική αριστοκρατία; Σχολιάζει εποικοδομητικά την κυριαρχία του χρήματος; Διερωτάται για τη μορφή, που λαμβάνει ποικίλες εξουσίες; Κατατάσσει τα άτομα σε κοινωνικές ομάδες; Εμπλουτίζει τον ορθό λόγο με τη δέουσα φαντασιακή ουτοπία;
Η αφηγηματική ικανότητα του συγγραφέα διαχειρίζεται έντεχνα σωρεία χαρακτήρων, που συνεργάζονται, συμπλέουν, συζητούν, ανταλλάσουν απόψεις, σχολιάζουν, όπως συνέβαινε στις μικρές επαρχιακές κοινωνίες του παρελθόντος. Ένας εμφανής συντηρητισμός καθυποτάσσει με ανελέητη ιταμότητα κάθε φιλελεύθερη διαφυγή, καθιερώνοντας έναν ηθικό σκοταδισμό, ένα υποκριτικό πέπλο, μια παράλογη εκδοχή της σοβαρότητας, μια υποδόρια εικόνα του αλλόκοτου, της χαμέρπειας, της ανθρώπινης καταπίεσης, αλλά και της ηδονιστικής πλευράς των φαινομένων.
Ο εξευτελιστικός πόλεμος, που διαλύει τις ανθρώπινες σχέσεις και τις προσωπικότητες, εξοβελίζοντας καθιερωμένες πρακτικές, συνθλίβοντας τα υποκριτικά προσωπεία του κατεστημένου, φέρει στην επιφάνεια κεκαλυμένα δομικά ψεύδη και λειτουργεί απελευθερωτικά για τους ταπεινούς δεσμώτες της πληγωμένης καθημερινότητας. Η δυναμική της πένας του Στρ. Μυριβήλη σκιτσάρει αδρά και έγχρωμα αληθείς χαρακτήρες, ήτοι μάσκες που κυκλοφορούν ανάμεσά μας, για να μας θυμίζουν τη ματαιότητα των εγωιστικών στάσεων και τη μοιραία κατάληξη της εύθραυστης σταθερότητας. Το λαμπρό τέκνο της Παναγιάς της Γοργόνας, ο γνήσιος απόγονος της Σαπφούς, καλλιεργεί την ερμηνεία των αστικών ανατροπών, εμβαθύνει ως έμπειρος χειρούργος στις πληγές μιας αφανούς παντομίμας, αναδεικνύει ατομικά πάθη, επιθυμίες, δολιότητες, αναμνήσεις, διαφυγές, πόθους. Με ρέουσα γλαφυρότητα απεικόνισε τον ζείδωρο έρωτα να επιβιώνει, ως μοναδική ελπίδα, μέσα σε σκοταδιστικό περιβάλλον, όπου διαχέεται υποκρισία, καθωσπρεπισμός, γενική και ατομική σήψη.
Ο σκηνοθέτης Πέτρος Ζούλιας είχε βαρύ έργο να μεταφέρει στα στενά σκηνικά πλαίσια ένα μυθιστόρημα, γεμάτο απανωτά επεισόδια, που αποτύπωναν την μικρασιατική ήττα, την καθαρτική σκληρότητα, τις προσωπικές σχέσεις σε επαρχιακό περιβάλλον, τις κοσμικές συγκεντρώσεις των παραγόντων του τόπου, κλπ. Πέτυχε να σμικρύνει μια λειτουργικά εκτεταμένη αφήγηση και να την τιθασεύσει μέσα σε ένα δίωρο, όπου αναδείχθηκαν οι χαρακτήρες και η επιρροή της συντήρησης στα συναισθήματα των ηρώων. Θα μπορούσαν να υπογραμμισθούν οι διάλογοι στο νοσοκομείο ανάμεσα στον ετοιμοθάνατο Βρανά και τον Λεωνή, οι συγκεντρώσεις του Δημάρχου, του γιατρού, του δασκάλου και λοιπών επιφανών παραγόντων του νησιού, οι νοερές επισκέψεις του νεκρού Βρανά στο μυαλό του ταραγμένου Λεωνή, η ψύχραιμη και στωική προσωπικότητα της αδελφής του Λεωνή, που του συμπαραστέκεται με αυτοθυσία, η έντονη προσωπικότητα της εγκλωβισμένης δασκάλας Σαπφούς, που στέκεται περήφανα στον καταιγισμό συκοφαντιών και μικροτήτων των συγχωριανών της. Δεν θα βαθμολογούσα θετικά την παρατεταμένες ερωτικές σκηνές (κούνια και περιπτύξεις των ερωτευμένων), που έπρεπε να παραληφθούν χάριν της σκηνικής οικονομίας. Ο συγγραφέας βέβαια αναλίσκεται στην αναλυτική περιγραφή αυτών σκηνών, πλην έχοντας να χειρισθεί μια ογκώδη γραφή, είχε κάθε ευχέρεια να το πράξει («Η ματιά του μπήκε μέσα της, αρσενική και βάρβαρη. Είταν η αστραψιά της τρέλας του, κυκλοφόρεσε μονομιάς μέσα της. Πήγε και ήρθε ο σπασμός ως τα ακρότατα των νεύρων της. Ένα γλυκό ρίγος τη συντάραξε σύγκορμη και σφίχτηκε σπασμωδικά πάνω του με όλη της την ύπαρξη»). Πέραν αυτού οφείλεται έπαινος στον σκηνοθέτη για την πειθαρχημένη σύνταξη των υποκριτών υπό τις σαφείς οδηγίες του.
Ολόκληρος ο θίασος έφερε εν σώματι ένα θετικό αποτέλεσμα και θα ήταν άδικο να προβληθούν ορισμένοι θεατρικοί τύποι. Αναφέρονται τα ονόματα, όσων μετείχαν σε αυτήν την επιτυχημένη παράσταση: Λένα Παπαληγούρα, Κωνσταντίνος Ασπιώτης, Γιούλικα Σκαφιδά, Γιώργος Κωνσταντίνου, Χριστίνα Τσάφου, Μάρκος Παπαδοκωνσταντάκης, Μιχάλης Λεβεντογιάννης, Γιώργος Γιαννόπουλος, Αλμπέρτο Φάις, Ντίνος Σπυρόπουλος, Σταύρος Μερμήγκης, Πατρίκος Κωστής, Αλεξία Μουστάκα, Χρήστος Ζαχαριάδης, Ευφροσύνη Σακελλαρίου, Βασίλης Λέμπερος, Βαγγέλης Κρανιώτης, Όλγα Σκιαδαρέση, Άννα Κωνσταντίνου, Αλίκη Ζαχαροπούλου, και Αντρέας Λόντου.
Η Ευάνθια Ρεμπούτσικα έντυσε την παράσταση με εύστοχη μουσική επένδυση, γεγονός που απέδειξε ότι είχε ενσκήψει με ευλάβεια στο κείμενο και στους στόχους του συγγραφέα. Η Ντένη Βαχλιώτη διάλεξε περιποιημένα και ενδεικτικά του κλίματος εποχής κοστούμια. Τα σκηνικά της Αθανασίας Σμαραγδή κατόρθωσαν να εγκλωβίσουν έναν τεράστιο, πλήρη συγκρουομένων συναισθημάτων πίνακα και να αναδείξουν εύστοχα τις ειδικότερες πτυχές του. Ο Λευτέρης Παυλόπουλος με έξοχους φωτισμούς συνέδραμε την όλη προσπάθεια με την γνωστή εμπειρία του.
Η «Δασκάλα με τα χρυσά μάτια» καταλαμβάνει εξέχουσα θέση στις φετεινές θεατρικές παραγωγές. Η υπεράνθρωπη προσπάθεια μεταφοράς ενός μυθιστορήματος σε σκηνική δημιουργία έλαβε θετικό πρόσημο.
