Συνέντευξη στον Θανάση Βαβλίδα
Συνομιλήσαμε με την Καναδή ποιήτρια Μπεατρίζ Χάουσνερ, με αφορμή την έκδοση στα ελληνικά της ποιητικής συλλογή "Η ράφτρα και η ζωντανή κούκλα" (μτφρ. Χ. Λιναρδάκη, εκδόσεις Βακχικόν 2019).
Πρόκειται να δώσετε τις επόμενες μέρες μια διάλεξη στο Derre College με θέμα τον σουρεαλισμό στον Καναδά. Τι απήχηση είχε στον Καναδά αυτό το κίνημα;
Ο σουρεαλισμός είναι μια φιλοσοφία, ένας τρόπος σκέψης, αλλά δεν είναι δημοφιλής. Η ποίησή μου ακολουθεί αυτή την αντίληψη του κόσμου, που αντιτίθεται στον ορθολογικό, υπολογιστικό τρόπο σκέψης. Αλλά είναι κάτι ασυνήθιστο για τον Καναδά. Ειδικά ο αγγλόφωνος Καναδάς, δεν τον υιοθέτησε ποτέ. Στην αγγλοαμερικάνικη γλώσσα υπάρχει πάντα ένας φόβος και συχνά μια απόρριψη του φαντασιακού ή του υπερβολικού ή του γυμνού, αυτόματου τρόπου γραφής. Πιο κοντά σ' αυτό το ρεύμα υπήρξε η γενιά των μπιτ τη δεκαετία του 1950. Ο ζωγράφος Paul Emile Borduas ήταν από τους πρώτους που είχε εισχωρήσει στο κίνημα των σουρεαλιστών στο Κεμπέκ (γαλλόφωνος Καναδάς) ήδη από την προηγούμενη δεκαετία. Το Κεμπέκ ελεγχόταν πλήρως από την Καθολική Εκκλησία και ήταν πολύ συντηρητικό. Η επιρροή των ευρωπαίων λογοτεχνών ήρθε, λοιπόν, να ταράξει τα ήρεμα νερά. Άλλοι, όπως ο ζωγράφος Jean Paul Riopelle, ταξίδευσε στο Παρίσι και μετέφερε το κίνημα στον Καναδά, όπου το υιοθέτησαν μ' έναν αφηρημένο τρόπο, όχι όπως στην ποίηση. Με την ποίηση, έχουμε τον Ζακ Πρεβέρ που άσκησε επιρροή, ειδικά στο Κεμπέκ, λόγω, φυσικά, της γαλλικής γλώσσας. Και σιγά - σιγά όλες οι τέχνες δέχονται κάποια επίδραση εκτός από το χορό. Εδώ χρειάστηκε η συμβολή της Francoise Sullivan, μιας πολυσχιδούς προσωπικότητας που υπήρξε ζωγράφος, χορεύτρια και εικαστική καλλιτέχνιδα, από τις πρώτες που συνυπέγραψαν το μανιφέστο της "Καθολικής Άρνησης" του 1948 μαζί με τον Borduas.
Ανήκετε κι εσείς, λοιπόν, στη συνέχεια αυτού του κινήματος και έχουμε τη χαρά να κρατάμε στα χέρια μας σήμερα τη συλλογή σας "Η ράφτρα και η ζωντανή κούκλα", που μας μεταφέρει με έντονο τρόπο την αίσθηση της αφής.
Χαίρομαι που επισημαίνετε και αυτή τη διάσταση της συλλογής μου και, ασφαλώς, θα αναφέρεστε στο πρώτο μέρος του βιβλίου, διότι το βιβλίο αποτελεί μια επιλογή ποιημάτων από δύο συλλογές : το "Η ράφτρα και η ζωντανή κούκλα" και το "Μπαίνει το Ρακούν". Αυτή η αίσθηση αφής στην οποία αναφέρεστε, είναι για μένα η ιδέα του πόθου, η δημιουργία και αφύπνιση του σεξουαλικού στοιχείου. Όπως ο πηλός είναι το μέσον να δημιουργήσουμε ένα αγγείο, έτσι και το ράψιμο είναι ένας δημιουργικός τρόπος να εκφράσει κανείς πώς θα πλάσει έναν εραστή ή πώς μια άψυχη, μηχανική κούκλα θ' αποκτήσει ζωή. Μετά την εισβολή του pret-a-porter, το ράψιμο έπαυσε να είναι δημοφιλές. Ωστόσο, πίσω από κάθε σχεδιαστή υπάρχουν εκατοντάδες άτομα που ράβουν και εκατοντάδες τρόποι δημιουργίας ανάλογα με τις γραμμές, το κόψιμο, τις βελόνες, φτιαγμένα για να ταιριάξουν σ' ένα σώμα, που δεν είναι ποτέ το ίδιο με τα υπόλοιπα. Το κέντημα, εξάλλου, είναι μια εκλεπτυσμένη τέχνη που ξυπνάει τις αισθήσεις και ειδικά την αφή, δημιουργώντας μες από τις ποικίλες τεχνικές του αριστουργήματα. Για να επανέλθω στα ποιήματα της συλλογής, πιστεύω πως με τον σουρεαλισμό μπορείς να κτίσεις μια πραγματικότητα που είναι πλήρης, συμπεριλαμβάνοντας την καθημερινή ζωή.
Υπάρχει μες στη συλλογή ένα πολύ ωραίο ποίημα με τον τίτλο "Μπαίνουν οι βιβλιοθηκονόμοι" που αναφέρεται στη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας. Μιλήστε μας γι' αυτό και πώς γράφτηκε.
Εργαζόμουν μέχρι πρόσφατα ως βιβλιοθηκονόμος στη Δημόσια Βιβλιοθήκη του Τορόντο. Παρατήρησα, λοιπόν, ότι τα τελευταία χρόνια βρισκόμουν συνεχώς συνδεδεμένη με μια συσκευή, είτε τηλέφωνο λέγεται αυτό είτε ηλεκτρονικός υπολογιστής. Αισθάνθηκα τότε ότι υπήρξα αιχμάλωτη, φυλακισμένη από την εξουσία των μηχανών. Φυσικά, οι μηχανές μπορούν υπό προϋποθέσεις να λειτουργήσουν και απελευθερωτικά. Αλλά διαφέρει ο τρόπος που αντιλαμβάνονται τις μηχανές οι γυναίκες από των αντρών. Οι άντρες δεν τις φοβούνται. Το ποίημά μου, λοιπόν, στέκεται με κριτική ματιά απέναντι στους βιβλιοθηκάριους. Ότι, δηλαδή, αφήνουν τις βιβλιοθήκες να χαθούν, διότι οι βιβλιοθήκες είναι πλέον ηλεκτρονικοί υπολογιστές και όχι τυπωμένες σελίδες. Παρ' όλα αυτά, έχω την αίσθηση ότι η νέα γενιά στρέφεται πάλι ως ένα βαθμό στα βιβλία. Τα βιβλία αποτελούν από μόνα τους ένα εξαίσιο τεχνολογικό επίτευγμα. Αλλά η εξέλιξη που παρατηρούμε όσον αφορά το ρόλο των βιβλίων σήμερα, προέρχεται από το γεγονός ότι το χώρο των εκδόσεων λυμαίνονται πλέον πολυεθνικές εταιρείες, οι οποίες κατέστρεψαν την έννοια της καλλιέργειας αναγνωστών και οι αναγνώστες τείνουν πλέον να διαβάζουν μόνο μπεστ - σέλλερς. Δεν υπάρχουν πλέον παρά ελάχιστοι ανεξάρτητοι εκδοτικοί οίκοι. Οι εταιρείες μετέτρεψαν, δηλαδή, τα βιβλία σε προνομιακά εμπορεύματα.
Μια άλλη μορφή μηχανής, ωστόσο, εμφανίζεται στα ποιήματά σας : "ο Κοππέλιος και η κούκλα του", εκείνη η μηχανική κούκλα που επινόησε στα παραμύθια του ο Χόφμαν και μελοποίησε ο Όφφενμπαχ.
Ναι, αυτό που ήθελα να δείξω εδώ, ήταν το πώς θα αισθανόσουν ως κούκλα, αν σε κατασκεύαζε ένας άντρας, δηλαδή, το αντίθετο απ' αυτό που συναντάμε συνήθως, πώς ένας άντρας αισθάνεται για μια κούκλα. Κι ακόμα περισσότερο, με δελέαζε η ιδέα μιας κούκλας που ελέγχεται με κορδόνια ή με κουρδιστήρι από τον κατασκευαστή της και πώς αυτό που κατασκευάζουμε θα μπορούσε να σημαίνει καταστροφή για εμάς τους ίδιους.
Πρόκειται για μια μηχανική κούκλα που, πραγματικά, την έκανε διάσημη η μουσική του Όφφενμπαχ. Οι στίχοι σας δείχνουν ν' αγαπούν το ρυθμό και τη μουσικότητα.
Ο ρυθμός των στίχων μου προέρχεται από τη μουσική. Συχνά τραγουδώ τους στίχους μου. Ξεκίνησα να γράφω ποίηση από την ηλικία των τριάντα ετών. Για ένα μεγάλο διάστημα τότε, έμενα μόνη το πρωί στο σπίτι και έβαζα μουσική στο διαπασόν, κυρίως μπλουζ και σόουλ. Με αυτό τον τρόπο κάθε ποιητική μου έμπνευση εμβαπτιζόταν σ' έναν ρυθμό και ταυτόχρονα οι εικόνες αντιστοιχούσαν σε ήχους. Είχα γράψει τότε κι ένα ποίημα για την Aretha Franklin, όπου την παρομοίαζα με μητέρα των ήχων, κάτι σαν θεά Αφροδίτη των ήχων. Από την άλλη πλευρά, η μητέρα της μητέρας μου ήταν πιανίστρια στη Βουδαπέστη, πέρασε, μάλιστα, τις εξετάσεις της με μια επιτροπή όπου συμμετείχε ο Μπάρτοκ.
Προέρχεστε, λοιπόν, από μια οικογένεια με καλλιτεχνικές ρίζες. Μιλήστε μας για τους γονείς σας.
Η μητέρα μου γεννήθηκε στη Βουδαπέστη. Το όνομά της είναι Suzana Wald. Η οικογένειά της, εβραϊκής καταγωγής , χάρη στον Raoul Wallenberg κατόρθωσε να αντιμετωπίσει τη ναζιστική απειλή στη δεκαετία του σαράντα, ωστόσο αναγκάστηκε να μεταναστεύσει από την Ουγγαρία στη Λατινική Αμερική το 1949 λόγω της απειλής του σταλινισμού . Στην αρχή πήγε στην Αργεντινή, μετά στη Χιλή. Στη Χιλή γνώρισε τον πατέρα μου. Είχε έρθει κι εκείνος από την Ουγγαρία διωγμένος ως Ουγγροεβραίος. Γεννήθηκα, λοιπόν, στη Χιλή και μεγάλωσα με την ισπανική γλώσσα, έκανα μεταφράσεις και διερμηνείες. Συχνά οι μετανάστες ξεκινούν από τις μεταφράσεις για να επιβιώσουν σε μια ξένη χώρα. Η μητέρα μου με έμαθε πολλά. Ακολούθησε πιστά το σουρεαλιστικό κίνημα και λατρεύει την ποίηση και τις πλαστικές τέχνες. Κάποια στιγμή χώρισε με τον πατέρα μου και συνδέθηκε με τον Ludwig Zeller, έναν σουρεαλιστή ποιητή και εκδότη που έγινε πατριός μου και το 1970 μεταναστεύσαμε στον Καναδά. Δυστυχώς, πέθανε πολύ πρόσφατα. Με επηρέασε με τη σκέψη του, με τις ιδέες του, με την πίστη του στο ρόλο της τέχνης.
Έχετε κάνει πολλές μεταφράσεις από τα ισπανικά.
Ναι και αγαπώ πολύ τους ποιητές της Λατινικής Αμερικής. Τρέφω μεγάλη αγάπη για την Olga Orozco που υπήρξε, ίσως, η πρώτη που με το έργο της με μύησε στην ποίηση. Αγαπώ, επίσης, σαν πνευματικούς συγγενείς μου τον Cesar Moro, τον Cesar Vallejo, τον Jorge Caseres, αλλά και τον Rosamel del Valle, έναν πρωτοπόρο του λατινοαμερικάνικου σουρεαλισμού, έναν ορφικό ποιητή , όπως τον αποκαλούν, με του οποίου το έργο αισθάνομαι σε συνεχή επικοινωνία.
Μιλήστε μας για το ποίημά σας "Αντεστραμμένος Ορφέας".
Ο μύθος του Ορφέα είναι ένας σπουδαίος, ένας σημαντικός μύθος. Με το ποίημά μου θέλω να δείξω πόσο επικίνδυνο είναι να κοιτάξεις πίσω και να κατέβεις στον Κάτω Κόσμο. Η ίδια η ποίηση είναι μια κατάβαση στον Κάτω Κόσμο. Αλλά η κατάβαση αυτή μπορεί και να σε σκοτώσει. Ίσως, είναι μια ρομαντική άποψη. Αλλά θέλω να πω, ότι κι εκείνο που βρίσκεται από πάνω μας, μπορεί να είναι εξίσου επικίνδυνο. Ο Κάτω Κόσμος μπορεί να είναι από πάνω μας, ψηλά. Αναρωτιέμαι τι συμβαίνει όταν βρίσκεται κανείς μες στο απόλυτο σκότος.
Υπάρχει στη συλλογή κι ένα ποίημα με τίτλο "Ο Λουί Ριέλ είναι στη γειτονιά", με καθαρά καναδικό χαρακτήρα.
Ναι, ο Λουί Ριέλ (1844 - 1885) είναι αντιήρωας του Καναδά. Στις φλέβες του έρρεε σκωτσέζικο και καναδέζικο αίμα. Ήταν σπουδαίος αγωνιστής και πολιτικός, ηγήθηκε εξεγέρσεων όπως αυτή του Red Rivers και υπήρξε ιδρυτής της επαρχίας της Μανιτόμπα. Πολέμησε εναντίον της επικράτησης των αγγλόφωνων στον Καναδά, θεωρείται, δηλαδή, υπερασπιστής του γαλλόφωνου πληθυσμού, αλλά και γενικότερα υπερασπιστής της πολυπολιτισμικότητας. Μέσα στο ποίημα αναζητώ εκλεκτικές συγγένειες μεταξύ της φωνής του Ριέλ και του Σέζαρ Βαγιέχο.
Για να επανέλθουμε στη ραπτική τέχνη, σ΄ ένα άλλο σας ποίημα μιλάτε "με την καρδιά κρυμμένη" (cache - coeur).
Το cache - coeur είναι ένα είδος κορσέ. Ας αναλογιστούμε ότι, ουσιαστικά, ο στηθόδεσμος κρύβει την καρδιά. Μ' αυτό το ποίημα διερευνώ πώς η καρδιά ανταποκρίνεται στις σχέσεις, όταν, δηλαδή, διερευνά ή αποκτά μια σχέση και κινούμαι ταυτόχρονα σε δύο θέματα, την ένδυση και την καρδιά.
Ας περάσουμε, όμως, έστω για λίγο και στη δεύτερη συλλογή που απαρτίζει το βιβλίο, με τίτλο "Μπαίνει το Ρακούν". Εδώ η ποίηση αποκτά αφηγηματικό χαρακτήρα. Τι είναι για εσάς το Ρακούν;
Με αυτή τη συλλογή ήθελα να ξεφύγω εντελώς από τα άλλα στυλ. Ήθελα να καταγράψω σκέψεις, να γράψω γι' αυτά που αρθρογραφώ, γι' αυτά που διαβάζω. Η φόρμα των κειμένων είναι διμερής: γράφω μια σκέψη κι αυτή ακολουθείται από ένα ντιβερτιμέντο - να η μουσική πάλι! Εγώ θα τα χαρακτήριζα ερωτικά κείμενα, εξερευνώ το ερωτικό στοιχείο, όλα τα είδη ερωτικών καταστάσεων. Πώς είναι να μιλάς γι΄ αυτά με τον εαυτό σου και να διερευνάς όλες τις πιθανές συνέπειες. Πώς είναι να βρίσκεσαι σ' ένα δωμάτιο μαζί μ ' ένα τεράστιο ζώο που έχει μηχανικά χαρακτηριστικά, σα μια σκέψη που κυριαρχεί μέσα σου και προσπαθεί να ελέγξει τις συναισθηματικές διεργασίες σου.
Οφείλω να σας πω ότι τα ποιήματά σας έχουν αποδοθεί σε πολύ ωραία, ρέουσα ποιητική γλώσσα. Πώς ήταν η συνεργασία σας με τη μεταφράστρια, την Χριστίνα Λιναρδάκη;
Πρέπει να πω ότι είμαι ιδιαίτερα ευχαριστημένη, διότι από την επικοινωνία που είχαμε, αντιλήφθηκα ότι είναι άνθρωπος που έχει λογοτεχνική αντίληψη. Από τις ερωτήσεις που μου έθετε, είχα την αίσθηση ότι προσεγγίζει τα ποιήματα με τρόπο που θα με αντικατόπτριζε όχι μόνο στη λέξη αλλά και στην ουσία της.
Ετοιμάζετε κάτι καινούργιο;
Γενικά, έχω τελευταία την τάση να γράφω μεγαλύτερα ποιήματα.Έχω τώρα ένα βιβλίο προς έκδοση με τίτλο "Η πραγματική εξερεύνηση του έρωτα". Ο έρωτας αποτελεί ένα σταθερό μου θέμα. Εδώ τον διασυνδέω με τη μουσική. Έχω επιρροές από new wave, punk, funk, αλλά και από τους τροβαδούρους του Μεσαίωνα. Η τελευταία αυτή διάσταση με απασχολεί από την άποψη, πώς ο ρομαντικός έρωτας εξερευνήθηκε από τους τροβαδούρους. Κι εδώ πρέπει να σας πω, ότι τρέφω ιδιαίτερο θαυμασμό για μια γυναίκα τροβαδούρο, την Beatriz Countess of Dia, που έζησε τον δέκατο τρίτο αιώνα μ. Χ. και έγραφε ποιήματα, τα τραγουδούσε, αλλά δε διασώθηκαν παρά λίγα κομμάτια της.
