Συνέντευξη στον Νέστορα Πουλάκο
Συζητήσαμε με τον κ. Δημήτρη Μπογιατζή, υπεύθυνο της Σχολής Δημιουργικής Γραφής Harmony & Creativity, σχετικά με τα σεμινάρια της σχολής του αλλά και της χρησιμότητάς τους στο μέλλον των σπουδαστών του.
Πληροφορίες για τα σεμινάρια βρίσκετε εδώ.
Μιλήστε μας για τα σεμινάρια που διοργανώνετε αυτήν την περίοδο.
Η σχολή μας δε διοργανώνει περιστασιακά κάποιους κύκλους σεμιναρίων, όπως συνηθίζεται από πολλούς άλλους φορείς. Το Harmony & Creativity είναι ένα κέντρο δια βίου μάθησης αναγνωρισμένο από το κράτος με αριθμό αδείας 2101527 και έχει ένα πλήρες πρόγραμμα πολλών και διαφορετικών μαθημάτων που οδηγούν στη λεπτομερή και εμπεριστατωμένη γνώση της τέχνης της γραφής. Παρότι είμαστε πιστοποιημένοι ως κέντρο δια βίου μάθησης, στην ουσία προσφέρουμε πανεπιστημιακές σπουδές εφάμιλες με αυτές των κορυφαίων πανεπιστημίων του κόσμου και πολύ ανώτερες από αυτές που θα περίμενε κάποιος να βρει στην Ελλάδα, με δεδομένες τις αδυναμίες της κρατικής αλλά και της ιδιωτικής εκπαίδευσης στη χώρα μας. Οι σπουδές στη σχολή μας χωρίζονται σε τρία τρίμηνα, κατά τη διάρκεια των οποίων προσφέρουμε μαθήματα που προσανατολίζονται στη γραφή διηγημάτων (μικρή φόρμα), μυθιστορημάτων (μεγάλη φόρμα), παραμυθιών, και για τους πολύ προχωρημένους στην εξέλιξη λογοτεχνικού ύφους (πρωτοποριακό μάθημα για τα ελληνικά δεδομένα). Στις 28 Νοεμβρίου ξεκινά το μάθημα Βασικές Αρχές Δημιουργικής Γραφής που διαρκεί δώδεκα εβδομάδες και απευθύνεται σε αρχαρίους. Το μάθημα είναι ανεξάρτητο και δεν χρειάζεται κάποιος να παρακολουθήσει κανένα άλλο ή, αν ενδεχομένως παρακολουθήσει και κάποιο άλλο, να ολοκληρώσει τον κύκλο. Καινούργια μαθήματα για αρχαρίους θα ξεκινήσουν επίσης τον Ιανουάριο, το Φεβρουάριο και τον Μάρτιο. Παράλληλα συνεχίζονται τα μαθήματα των προχωρημένων καθόλη τη διάρκεια του χρόνου. Το πρόγραμμα μας ειναι προσεκτικά σχεδιασμένο και βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στο πρόγραμμα των κορυφαίων πανεπιστημίων του κόσμου, όπως το πανεπιστήμιο της Αιόβα στις ΗΠΑ και το Πανεπιστήμιο της East Anglia στην Αγγλία, με κάποιες προσθήκες δικές μου, όπως το μάθημα ανάπτυξης λογοτεχνικού ύφους που είναι παγκόσμια πρωτοτυπία με το τρόπο που το διδάσκουμε εμείς. Είναι ένα πρόγραμμα προσαρμοσμένο στην ελληνική πραγματικότητα χωρίς να χάνει το διεθνή ορίζοντά του. Εκφράζει το μεγαλόπνοο όραμα του ιδρυτή (εμένα), που οραματίστηκε την ανάπτυξη της δημιουργικότητας και την αναπτέρωση της πνευματικότητας στην Ελλάδα και έχει συγκεκριμένο και καλοσχεδιασμένο πλάνο για να το υλοποιήσει. Πού στοχεύουν τα εργαστήριά σας; Το πρόγραμμά μας έχει τρεις στόχους. Ο πρώτος είναι να παράγουμε νέους συγγραφείς που θα μεσουρανήσουν στην ελληνική λογοτεχνία του 21ου αιώνα και κάποιοι απ’ αυτούς (όσοι είναι διατεθειμένοι να γράψουν απευθείας στα αγγλικά και να προσαρμόσουν τη θεματολογία τους στα ενδιαφέροντα της παγκόσμιας κοινότητας) θα κάνουν και διεθνή καριέρα. Ο δεύτερος είναι να προωθήσουμε τη δημιουργικότητα σε όλες τις εκφάνσεις της ως στάση ζωής σε μια κοινωνία που έχει εθιστεί στο να καταναλώνει και όχι στο να δημιουργεί. Ο τρίτος είναι να δημιουργήσουμε μια κοινότητα ανθρώπων του πνεύματος που θα χτίσουν σχέσεις φιλίας, αλληλοσεβασμού και αλληλουποστήριξης, κάτι σαν την σχολή του Πλάτωνα τον 5ου αιώνα ή την κοινότητα καλλιτεχνών που οραματιζόταν ο Καζαντζάκης και για την οποία κάνει νύξη στο «Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά», αλλά που ποτέ δεν κατάφερε να ιδρύσει, καθώς αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη χώρα μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Έχουμε ήδη πετύχει και τους τρεις στόχους και θα συνεχίσουμε δριμύτεροι.
Τα τελευταία χρόνια έχουν "δαιμονοποιηθεί" τα σεμινάρια δημιουργικής γραφής στη χώρα μας. Γιατί πιστεύετε ότι γίνεται αυτό;
Αυτοί που δαιμονοποιούν τα σεμινάρια δημιουργικής γραφής είναι αυτοί που με την αρνητική και τοξική στάση ζωής τους έχουν βαλτώσει στην τάφρο του «δεν μπορώ» και «δεν γίνεται» (δηλαδή είτε δεν μπορώ να γράψω καλά εγώ ο ίδιος είτε δεν μπορώ να διδάξω τους άλλους να γράφουν καλά) και βέβαια θέλουν να πείσουν και τους άλλος να ασπαστούν την αρνητικότητα τους, διότι όπως λένε οι Άγγλοι, “misery loves company.” Όλοι μας τους ξέρουμε πολύ καλά. Το μικρόβιο κυκλοφορεί ευρέως. Δεν χρειάζεται να μολυνθούμε από αυτούς. Λοιπόν τα πάντα διδάσκονται. Τα πάντα. Και τα πάντα μαθαίνονται από μόνα τους επίσης. Δεν είναι τυχαίο ότι όλες οι άλλες τέχνες διδάσκονται. Σπανίως αμφισβητείται ο λόγος ύπαρξης μαθημάτων μουσικής, ζωγραφικής, γλυπτικής και υποκριτικής, παρόλο που γνωρίζουμε ότι στο παρελθόν έχουν υπάρξει κορυφαίοι αυτοδίδακτοι καλλιτέχνες που δεν παρακολούθησαν μαθήματα. Ο Ντα Βίντσι είχε μαθητεύσει κάτω από τον Αντρέα ντελ Βερόκιο, ο Μικελάντζελο κάτω από τον Ντομένικο Γκιρλαντάιο και ο Ραφαήλ κάτω από τον Περουτζίνο. Και οι τρεις τους άφησαν πίσω έτη φωτός τους δασκάλους τους. Η γραφή είναι μια τέχνη όπως και οι άλλες, φυσικά με τους δικούς της όρους και ιδιομορφίες, που μπορεί και να διδαχθεί και να μαθευτεί, όπως φυσικά μπορεί και να γίνει αντικείμενο αυτοδιδαχής. Το ίδιο δεν συμβαίνει και με τις ξένες γλώσσες; Δεν μπορεί κάποιος να μάθει μόνος του μια ξένη γλώσσα; Φυσικά ναι. Το έχουν κάνει άπειροι, συμπεριλαμβανομένου και εμένα. Ταυτόχρονα όμως διδάσκονται οι ξένες γλώσσες, κάποιες φορές κακά, κάποιες φορές μέτρια και κάποιες φορές πολύ καλά. Θα χρειαστώ δέκα χρόνια να τελειοποιήσω τα Κινέζικα μόνος μου, καθώς μου παίρνει πολύ καιρό να λύσω τις πολλές απορίες που μου δημιουργούνται κατά τη διάρκεια της αυτοεκμάθησής τους. Άν είχα ένα καταπληκτικό καθηγητή Κινέζικων πάνω από το κεφάλι μου να μου τα διδάσκει τρεις ώρες τη βδομάδα, θα τα τελειοποιούσα σε ενάμιση χρόνο. Στη σύγχρονη εποχή δεν είναι ανάγκη κάποιος «να ανακαλύψει τον τροχό». Φυσικά μπορεί κάποιος να γράψει εξαιρετική λογοτεχνία χωρίς να έχει παρακολουθήσει μαθήματα, όμως όταν διδάσκεται τις βασικές αρχές της, όπως τα χαρακτηριστικά ενός σκηνικού, τη δημιουργία χαρακτήρων, τα είδη των αφηγητών, τη χρήση του διαλόγου, τη δημιουργία λογοτεχνικού ύφους, και πάνω απ’όλα το “show, don’t tell” κερδίζει πολύ χρόνο και μπορεί να φτάσει πολύ πιο γρήγορα και αποτελεσματικά σε ένα άρτιο αποτέλεσμα. Ο Νομπελίστας Καζούο Ισιγκούρο που είναι κάτοχος μάστερς στην δημιουργική γραφή από το Πανεπιστήμιο της East Anglia (UEA), όπου και μαθήτευσε στον Μάλκολμ Μπράντμπερυ και την Άντζελα Κάρτερ, δήλωσε σε συνέντευξή του ότι κέρδισε τουλάχιστον επτά χρόνια μέσα από τα μαθήματα δημιουργικής γραφής, δηλαδή ότι έφτασε στο στόχο του σε πολύ μικρότερο χρονικό διάστημα απ’ ότι θα χρειαζόταν, αν δεν είχε παρακολουθήσει μαθήματα. Φυσικά η πρόοδος ενός σπουδαστή εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τους καθηγητές που έχει. Υπάρχουν μέτριοι καθηγητές, καλοί καθηγητές και χαρισματικοί καθηγητές δημιουργικής γραφής. Οι μέτριοι καθηγητές παράγουν μέτριους συγγραφείς, οι καλοί παράγουν καλούς συγγραφείς και οι χαρισματικοί παράγουν συγγραφείς κολοσσούς της παγκόσμιας λογοτεχνίας.
Στον αντίποδα αυτού του φαινομένου βρίσκεται η έκρηξη των σεμιναρίων. Πού πιστεύετε ότι οφείλεται αυτή η έκρηξη;
Η έκρηξη των σεμιναρίων οφείλεται στη διάθεση των ανθρώπων να γίνουν πιο δημιουργικοί. Η χώρα μας είναι πολύ πίσω στο χώρο της οικονομίας και της οργάνωσης του κράτους, αλλά ταυτόχρονα είναι πολύ προηγμένη στο χώρο του πολιτισμού. Μεγάλες προσωπικότητες στο χώρο της τέχνης και του πολιτισμού όπως ο Καζαντζάκης, ο Σεφέρης, ο Ελύτης, ο Κακογιάννης, η Κάλλας και ο Μητρόπουλος γεννήθηκαν και μεγάλωσαν στη χώρα μας. Οι έλληνες έχουν τη συγγραφή στο αίμα τους. ‘Ομως δεν υπάρχουν επαρκείς ευκαιρίες να εξελίξουν την έφεσή τους στη γραφή μέσω του εκπαιδευτικού συστήματος, που δεν προωθεί την έκφραση αλλά τη μίμηση και την αποστήθιση. Τα σεμινάρια δημιουργικής γραφής δίνουν τη δυνατότητα στους συμπολίτες μας να προάξουν και να ανυψώσουν το πνεύμα τους, γενόμενοι οι ίδιοι δημιουργοί. Επίσης ένας άλλος σημαντικός παράγοντας είναι η ηλικία. Η συγγραφή είναι μια ενασχόληση που αντίθετα με πολλές άλλες ευνοείται από την πάροδο του χρόνου, καθώς κάλλιστα μπορεί κάποιος να γίνει συγγραφέας μετά τα σαράντα, τα πενήντα και ακόμα και τα εξήντα ή και τα εβδομήντα, την ώρα που τα περιθώρια να πετύχει κάτι σε άλλους τομείς της ζωής του στενεύουν. Το πνεύμα δεν εξασθενεί με το χρόνο, αντίθετα γινεται πιο λαμπερό. Ένας τρίτος λόγος είναι οι ιδιαιτερότητες της εποχής που ζούμε. Παλαιότερα υπήρχαν σε όλη την Ευρώπη τα λεγόμενα «καλλιτεχνικά καφέ» ή ακόμα και τα αμιγώς «λογοτεχνικά καφέ», στα οποία συναντιούνταν οι καταξιωμένοι αλλά και οι επίδοξοι συγγραφείς και αντάλλασσαν απόψεις σε σχέση με τη λογοτεχνία και με τα έργα τους. Σήμερα αυτά τα καφέ δυστυχώς έχουν σχεδόν εξαλειφθεί και κυριαρχεί η κοινωνική απομόνωση και η κίβδηλη κοινωνικοποίηση μέσω των κοινωνικών δικτύων. Τα μαθήματα δημιουργικής γραφής παρέχουν την δυνατότητα στους εκκολαπτόμενους συγγραφείς να ενταχθούν σε μια κοινότητα ανθρώπων που είναι δημιουργικοί, έχουν κοινά ενδιαφέροντα και υποστηρίζει ο ένας τον άλλον.
Από την εμπειρία σας, θεωρείτε ότι είναι επαρκείς οι γνώσεις που προσφέρουν τα σεμινάρια πάνω στο αντικείμενο με το οποίο καταπιάνονται για να γίνει κάποιος συγγραφέας;
Ναι, είναι απολύτως επαρκείς όταν συνοδεύονται με συνεχή, καθημερινή θα έλεγα, εξάσκηση. Διαβάζω πολλές συνεντεύξεις στις οποίες ακόμα και καθηγητές δημιουργικής γραφής ισχυρίζονται ότι οι γνώσεις δεν επαρκούν και χρειάζεται «ταλέντο» για να γίνεις συγγραφέας. Διαφωνώ και με το τελευταίο κύτταρο του σώματός μου. Το «ταλέντο» είναι μια παρεξηγημένη λέξη. Χρειάζεται σίγουρα έφεση στη γραφή, αλλά πολύ περισσότερο ισχυρό κίνητρο, επιμονή, αποφασιστικότητα και πάνω απ’ όλα πίστη, ισχυρή, βαθιά και έξυπνη πίστη. Η λέξη «ταλέντο» είναι συχνά παραπλανητική και λειτουργεί ανασταλτικά. Πάνω από τη νοητική νοημοσύνη (μια μέτρια νοητική νοημοσύνη αρκεί) χρειάζεται υψηλή συναισθηματική νοημοσύνη και στην περίπτωση κορυφαίων συγγραφέων, όπως ο Καζαντζάκης και ο Μάρκεζ, πολύ υψηλή πνευματική νοημοσύνη. Περισσότερο από τεχνικές γραφής, χρειάζονται εμπειρίες να μοιρασθείς (βέβαια μέσω των χαρακτήρων σου) και μηνύματα να περάσεις. Οι δικοί μας σπουδαστές μας επαναλαμβάνουν με κάθε ευκαιρία ότι έμαθαν να διαβάζουν λογοτεχνικά έργα με άλλο μάτι μέσα από τα μαθήματα (ότι κατέκτησαν την τέχνη της δημιουργικής ανάγνωσης και ανάλυσης), ότι κατάλαβαν σε βάθος και υιοθέτησαν την διαδικασία της δημιουργικότητας και ότι αισθάνονται ικανοί και έτοιμοι να γράψουν διηγήματα και μυθιστορήματα. Αυτά όλα τους τα πρόσφεραν οι γνώσεις και ο τρόπος διδασκαλίας των μαθημάτων. Θα ήθελα βέβαια να επαναπροσδιορίσω την έννοια της «γνώσης». Τα μαθήματα δεν προσφέρουν αμιγώς ακαδημαικές γνώσεις με την θεωρητική και αφηρημένη έννοια, αλλά κυρίως «συνήθειες», «στάσεις», «προσεγγίσεις», «νοητικές διεργασίες» και πολύ χρήσιμη επανατροφοδότηση (feedback). Τα μαθήματα καλλιεργούν την αυτοπειθαρχία και τον προγραμματισμό, τα οποία είναι απολύτως απαραίτητα για έναν συγγραφέα, ενώ από την άλλη τα σχόλια του διδάσκοντος και των άλλων σπουδαστών (constructive feedback) βοηθούν τους εκκολαπτόμενους συγγραφείς να αναπτύξουν τα θετικά τους στοιχεία και να εξαλείψουν τις αδυναμίες τους. Εξίσου σημαντικός παράγοντας είναι η ενίσχυση της αυτοπεποίθησης. Πολλοί σπουδαστές που αμφισβητούσαν την ικανότητά τους να δημιουργήσουν λογοτεχνικά έργα, συνειδητοποιούν ότι μέρα με την ημέρα η γραφή τους βελτιώνεται θεαματικά.
Υπάρχουν αποδείξεις για όλα αυτά που ισχυρίζεσται; Στις μέρες μας ακούμε πολλές υποσχέσεις αλλά βλέπουμε λίγα έργα.
Υπάρχουν τουλάχιστον τριών ειδών αποδείξεις.
1) Ο αριθμός των σπουδαστών μας που έχουν δημοσιεύσει βιβλία (μυθιστορήματα και συλλογές διηγημάτων), κάποια από τα οποία ήδη συγκαταλέγονται στα κορυφαία της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας. Αναφέρω ενδεικτικά κάποια ονόματα όπως του Λευτέρη Μπούρου, της Ηρώ Σκάρου, της Πηγής Γρύλλη, του Αντώνη Καρρά, της Μαίρης Μοσχοπούλου και της Ελπίδας Πέτροβα. Άλλοι πολλοί όπως η Ντία Χαρβάτη (και κάποιοι από τους παραπάνω) έχουν κερδίσει λογοτεχνικούς διαγωνισμούς.
2) Οι υμνητικές μαρτυρίες (testimonials) των σπουδαστών μας, τις οποίες έχουμε αναρτήσει στις σελίδες μας στα κοινωνικά δίκτυα.
3) Tα βίντεο μας στο YouTube. Η σχολή μας έχει δικό της κανάλι στο YouTube (Harmony & Creativity Δημιουργική Γραφή), όπου μπορεί ο καθένας να δει εντελώς δωρεάν εκπαιδευτικά βίντεο και να επιμορφωθεί πάνω σε θέματα δημιουργικής γραφής, καθώς και να πάρει μια πολύ καλή ιδέα από τις γνώσεις που προσφέρονται στα μαθηματα και του πώς μιλάει και διδάσκει ο καθηγητής (εγώ).
Είχατε παρακολουθήσει κι εσείς ανάλογα εργαστήρια κατά το ξεκίνημά σας;
Ωραία ερώτηση. Ευχαριστώ που μου την κάνατε. Είμαι ο μοναδικός στην Ελλάδα, και ανήκω σε μια χούφτα ανθρώπων σε όλο τον κόσμο, που έχω δυο πρωτοκλασάτα, υψηλής αναγνώρισης διδακτορικά σε συγγενικά αντικείμενα. Συγκεκριμένα έχω διδακτορικό στην Λογοτεχνία από το Texas Christian University (Φόρτ Γουέρθ, Τέξας) που το τελείωσα με άριστα και έχοντας λάβει δυο υποτροφίες και δεύτερο διδακτορικό στη Δημιουργική Γραφή απο το Πανεπιστήμιο του Σάρευ (Αγγλία). Το διδακτορικό μου στη δημιουργική γραφή διήρκησε πέντε χρόνια, κατά τη διάρκεια των οποίων εκτέθηκα σε όλες τις δυνατές προσεγγίσεις διδασκαλίας της δημιουργικής γραφής και εκπόνησα πάμπολλες ασκήσεις. Ταυτόχρονα έγραψα (στα αγγλικά) ένα μεταμοντερνικό ιστορικό μυθιστόρημα με ήρωες μυθοπλαστικές εκδοχές του Νίκου Καζαντζάκη και του Αλμπερ Καμύ (γίνονται φίλοι στο μυθιστόρημά μου) το οποίο βρίσκομαι στη διαδικασία να το δημοσιεύσω αυτή τη στιγμή στην Αγγλία. Εκτός από τις αμιγώς ακαδημαικές σπουδές, έχω παρακολουθήσει και πολλά διαδικτυακά μαθήματα δημιουργικής γραφής από το Gotham Writers Workshop που εδρεύει στη Νέα Υόρκη. Γενικότερα ενσαρκώνω στο πρόσωπό μου την αρχή της δια βίου μάθησης. Έχω ζήσει όλη μου τη ζωή μαθαίνοντας μέσω πανεπιστημιακών σπουδών (ένα πρώτο πτυχίο, ένα μάστερς, δυο διδακτορικά, και θα ξεκινήσω σύντομα νέο μάστερς στην Ισπανική Λογοτεχνία στα Ισπανικά) και αισθάνομαι σαν τον λόγιο (clerk) του Chaucer στις Ιστορίες του Καντέρμπουρι που “gladly would he learne and gladly would he teache,” δηλαδή συνεχώς μαθαίνω καινούργια πράγματα μέσα από τις σπουδές μου και την διαρκή έρευνα και με τη σειρά μου μεταλαμπαδεύω τις γνώσεις μου στους σπουδαστές μου. Μια άλλη μου σχετική ικανότητα που με βοηθάει να διδάσκω δημιουργική γραφή είναι η έφεσή μου στις γλώσσες. Μιλάω δώδεκα γλώσσες (Ελληνικά, Αγγλικά, Ισπανικά, Ιταλικά, Γαλλικά, Πορτογαλικά, Ρωσικά, Τουρκικά, Ιαπωνικά, Κινέζικα και Αραβικά) και διαβάζω λογοτεχνία στο πρωτότυπο σε έξη γλώσσες (Ελληνικά, Αγγλικά, Ισπανικά, Ιταλικά, Γαλλικά, Γερμανικά), κάτι το οποίο μου δίνει ένα πλεονέκτημα όσον αφορά την κατανόηση της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Επίσης έχω ζήσει σε διαφορετικές χώρες και έχω ταξιδέψει πολύ. Για μένα η «ξένη» λογοτεχνία δεν είναι ξένη, είναι δική μου. Παρά τις διαφορετικές αποχρώσεις και την αστείρευτη ποικιλία, οι άνθρωποι είναι κατά βάθος οι ίδιοι σε όλα τα μήκη και πλάτη του πλανήτη. Αυτή τη νοοτροπία της οικουμενικότας την μεταφέρω και στους σπουδαστές μου.
Έχει κάποια άλλη χρηστικότητα η δημιουργική γραφή πέρα από το να παράγει συγγραφείς;
Η απάντηση είναι ένα ηχηρό ναι. Μπορεί να ακούγεται υπερβολικό, όμως είναι πραγματικότητα: η δημιουργική γραφή έχει τη δύναμη να μεταμορφώσει τη ζωή του ανθρώπου. Όσο μαθαίνεις να σχεδιάζεις καινούριους κόσμους μέσω της φαντασίας και της αναπλαστικότητας, όσο εξασκείσαι στο να δημιουργείς τις κατάλληλες συνθήκες και να αποκτάς τον έλεγχο στις ιστορίες σου, τόσο συνειδητοποιείς ότι μπορείς να κάνεις το ίδιο και με τη εξωτερική πραγματικότητά σου, δηλαδή να αποκτήσεις τον έλεγχο της ζωής σου, να πάρεις τα ηνία της στα χέρια σου, και να δημιουργήσεις τις κατάλληλες συνθήκες όχι μόνο για τους ήρωες των βιβλίων σου, αλλά και για σένα τον ίδιο στην καθημερινή σου ζωή. Η μεταμόρφωση αυτή επιτυγχάνεται, γιατί ανακαλύπτεις αυτό που συχνά απουσιάζει από τις ζωές των ανθρώπων σήμερα: τη μαγεία της δημιουργίας, που καθώς την βιώνεις την κάνεις κομμάτι του εαυτού σου, και κατόπιν τη μεταφέρεις και στους άλλους τομείς της ζωής σου. Μέσα από τη δημιουργική γραφή, δηλαδή μέσα από την νοητική διεργασία της μυθοπλαστικής έκφρασης, βιώνεις τη μαγεία της ζωής.
