Συνέντευξη στον Θανάση Βαβλίδα
Συνομιλήσαμε με τον Καταλανό ποιητή Αρνάου Πονς με αφορμή την έκδοση των ποιημάτων του στα ελληνικά "Ερήμωση" (εκδόσεις Βακχικόν 2018).
Η "Ερήμωση" αποτυπώνει "τα λόγια ενός ανθρώπου που υποφέρει εγκαταλελειμμένος, ερειπωμένος, μέσα στην έρημο που γίνεται καθρέφτης της θεόσταλτης συμφοράς του", γράφει στην εισαγωγή του ποιητικού κειμένου η μεταφράστρια Άτη Σολέρτη. Γιατί η μοναξιά κι ο θάνατος; Τι σας οδήγησε σ' αυτή την ουσιώδη θεματική επιλογή;
Είχα έναν πολύ καλό φίλο, ζωγράφο, που μου ανακοίνωσε κάποια στιγμή, ότι πάσχει από καρκίνο στους πνεύμονες και δεν περίμενε άλλο παρά την επίσκεψη του θανάτου. Και μου είπε "πριν να πεθάνω, θέλω να κάνω ένα βιβλίο μαζί σου, εγώ θα κάνω τα σχέδια". Έτσι κι έγινε. Αλλά ο ζωγράφος πέθανε πολύ γρήγορα. Το γεγονός αυτό με συγκλόνισε και με έκανε να σκεφτώ σε μεγαλύτερο βάθος θέματα, όπως ο θάνατος, η μοναξιά, αλλά κι η ποίηση, η γλώσσα. Οι πνεύμονες είναι το όργανο της ποίησης. Η ποίηση είναι αναπνοή. Ή για να το θέσω διαφορετικά, η αναπνοή είν' ένα άλογο κι η ποίηση είν' ο ιππέας της. Καλπάζουν μαζί.
Η κίνηση αυτή, συνεπώς, υπονομεύει τη μοναξιά. Το ίδιο κι η γλώσσα;
Το πιστεύω ακράδαντα. Η γλώσσα οδηγεί στο ανέφικτο της μοναξιάς. Δεν υπάρχει μοναξιά όταν γράφεις. Επικοινωνείς. Εκφράζεσαι ανοιχτά. Ακούω κάποιους που λένε, ότι " ο ποιητής είναι μοναχικός άνθρωπος" - δεν το δέχομαι. Για το λόγο που προανέφερα, δεν το δέχομαι.
Μέσα στο εκτενές αυτό ποίημα, την "Ερήμωση", ποιος είν' εκείνος που μιλάει;
Ο ποιητής!
Εγώ ο ίδιος με τον εαυτό μου, ίσως;
Θα μπορούσε! Ένας εσωτερικός διάλογος!
Μήπως εγώ με κάποιον που καταρρέει, μ' έναν μελλοθάνατο;
Εγώ είμαι ο μελλοθάνατος! Το ποιητικό κείμενο, μάλιστα, είναι γραμμένο στα καταλανικά, που διαφέρει, όπως γνωρίζετε, από την ισπανική γλώσσα κι ένας Ισπανός κριτικός έγραψε ότι συμβολίζει πως η καταλανική γλώσσα πεθαίνει, αλλά φυσικά δε συμβαίνει κάτι τέτοιο!
Μέσα στο ποίημα τα συναισθήματα ανάμεσα στο Θεό και στον άνθρωπο αλλάζουν: πρόκειται για μια παγίδα ή για μια αίσθηση που δε μπορεί να βρει σημείο ισορροπίας;
Πρόκειται για μια ασύμμετρη σχέση, διότι ο Θεός δε μιλάει κι εμείς μέσω της ποίησης δίνουμε στο Θεό φωνή. Ο ποιητής δημιουργεί λέξεις θεόπνευστες, επικαλείται τη Μούσα όπως ο Όμηρος ή μπορεί και μιλάει για την καταγωγή των Θεών όπως ο Ησίοδος.
Μέσα στο κείμενο πάλι, "ακόμα και για έναν αναγνώστη που δεν είναι εξοικειωμένος με τη Βίβλο, επιβάλλεται μια ηχώ, μια μορφή: αυτή του κατεστραμμένου, ερειπωμένου, άρρωστου Ιώβ, που καλεί το Δημιουργό του", γράφει η Μυρτώ Γόντικα που συνέβαλε στην επιμέλεια και στις διορθώσεις. Γιατί επιλέξατε τον Ιώβ και τις παροιμιώδεις δοκιμασίες του;
Ο Ιώβ είναι από τις χαρακτηριστικότερες βιβλικές μορφές, τον επέλεξα, όμως, για τον πρόσθετο λόγο ότι ήθελα να διαφοροποιηθώ από το ποιητικό έργο των Γιοζέπ Καρνέρ και Σαλβαντόρ Εσπρίου που έγραψαν σημαντικά έργα για τον Ιωνά και την Εσθήρ αντίστοιχα. Μου αρέσει η Βίβλος, όπως μου αρέσουν και οι αρχαίοι Έλληνες.
Ποια είναι η σχέση σας με τη θρησκεία, γενικότερα;
Είμαι υλιστής, αλλά προσφέρω πάντα στον αγώνα για κοινωνική δικαιοσύνη. Ο Θεός είν' ένα πρόσωπο που δεν τον έχουμε δει ποτέ, που πάντα διαφεύγει - θυμηθείτε, για παράδειγμα τη φυγή στην Αίγυπτο ή την "εξαφάνισή " του από την Ανάσταση ως την Ανάληψη.
Πώς εννοείτε την κοινωνική δικαιοσύνη;
Την εννοώ ως αποκατάσταση της κοινωνικής αδικίας, ως συμβολή σε κάθε προσπάθεια να φανερωθεί η ιστορική αλήθεια, ως αποδοχή ότι κάθε κοινωνικό σύνολο έχει δικαίωμα στην αυτοδιάθεση. Συμμετείχα πρόσφατα (2017) μαζί με αρκετούς άλλους στη συγγραφή κειμένου για το ντοκυμαντέρ "Lesa Humanitat" ("Κατά της ανθρωπότητας") του σκηνοθέτη Hector Faver, μια μη κερδοσκοπική ταινία που αναφέρεται στην ιστορική μνήμη, και συγκεκριμένα στα θύματα του δικτατορικού καθεστώτος Φράνκο στην Ισπανία σε μια προσπάθεια να αποκαταστήσει τη μνήμη τους και τη δικαιοσύνη που οι επίγονοι της εποχής εκείνης κράτησαν σε μεγάλο βαθμό απωθημένα. Μιλάμε για δέκα έως δεκαπέντε χιλιάδες άτομα που εξαφανίστηκαν κατά την περίοδο της δικτατορίας του Φράνκο. Και επισήμως δεν έγινε τίποτε για την αναζήτησή τους. Στο ντοκυμαντέρ καταδεικνύεται η σχέση του Φράνκο με τους Ναζί, τον Μουσολίνι, ακόμα και με τον Περόν της Αργεντινής. Στη Γερμανία του Χίτλερ τριάντα χιλιάδες Ναζί μάζεψαν όλο το χρυσάφι των Εβραίων και διέδωσαν τη νοοτροπία τους σε όλα τα φασιστικά καθεστώτα της εποχής εκείνης. Ωστόσο, η αποκατάσταση της δημοκρατίας στην Ισπανία μετά το θάνατο του Φράνκο το 1945 βασίστηκε σ' ένα ψέμα. Οι δικτάτορες δεν καταδικάστηκαν ποτέ και η χήρα του Φράνκο έπαιρνε παχυλή σύνταξη μέχρι το θάνατό της.
Έχω διαβάσει ότι επί Φράνκο όλες οι πολιτιστικές δραστηριότητες αποτελούσαν αντικείμενο λογοκρισίας και χοροί, όπως ο Σαρδάνα, ο εθνικός χορός της Καταλονίας, απαγορευόταν. Σήμερα ποια είναι η θέση σας για όσα συμβαίνουν στην Καταλονία: είναι ένας τόπος ανεξάρτητος ή καταπιεσμένος;
Η Ισπανία αποτελεί, ουσιαστικά, ένα σύνολο εθνοτήτων. Στην Ισπανία υπάγονται, μεταξύ άλλων, και οι Καστιλιάνοι, και οι Καταλανοί, και οι Γαλικιανοί. Κάθε εθνότητα θέλει να διατηρήσει την ταυτότητά της. Αλλά ειδικά η Καταλονία αντιμετωπίζεται από την Ισπανική Κυβέρνηση σαν αποικία. Εγώ διαμένω στη Βαρκελώνη. Στη διαμάχη που διεξάγεται σήμερα είμαι σαφώς υπέρ της ανεξαρτησίας. Αλλά οι Ισπανοί που έχουν εγκατασταθεί στην Καταλονία, δεν δέχονται, λόγω καταγωγής, την ανεξαρτησία. Δεν είναι ότι δεν θέλουμε τους Ισπανούς, αλλά η αντιμετώπισή μας από την Κυβέρνηση είναι απαράδεκτη. Για μένα δεν είναι θέμα κουλτούρας αλλά δημοκρατίας. Η δημοκρατία βάλλεται σήμερα, δυστυχώς, σε ολόκληρη την Ευρώπη. Οι παλιές αξίες της Ευρώπης δεν είναι σε ισχύ. Έχει επικρατήσει πλέον καθαρά η οικονομική διάσταση.
Ας περάσουμε σε κάτι εντελώς διαφορετικό. Πώς ήρθατε σε επαφή με το ποιητικό έργο του Πάουλ Τσέλαν (1920 - 1970); Τι ήταν εκείνο που σας επηρέασε;
Ο άνθρωπος που μου έδωσε τα φώτα του για την ποίηση του Τσέλαν ήταν ο Ζαν Μπολλάκ (1923 - 2012). Με γνώρισε στη Λυών με αφορμή κάποιες ισπανικές δημοσιεύσεις που είχα κάνει για τον Τσέλαν και με προσκάλεσε στα σεμινάριά του στο Παρίσι. Ο Μπολλάκ υπήρξε φίλος του Τσέλαν στο Παρίσι. Ήταν Γάλλος από την Αλσατία. Έμεινα στο Παρίσι δώδεκα χρόνια από το 2001 ως το 2013 και παρακολούθησα πολλά μαθήματά του. Ο Μπολλάκ ήταν ελληνιστής και μας έμαθε πολλά για τους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους, ειδικά για τον Εμπεδοκλή, τον Ηράκλειτο, αλλά και για τους τρεις μεγάλους τραγικούς ποιητές. Έχω μεταφράσει το βιβλίο του Μπολλάκ "Ο θάνατος της Αντιγόνης : η τραγωδία του Κρέοντα" . Τον ενδιέφερε πολύ το θέμα της βίας στη γλώσσα και στην κουλτούρα, κάτι που είχε απασχολήσει και τον Τσέλαν. Οι ποιητές είναι όντα με ευαίσθητες κεραίες. Επί Χίτλερ, οι πρώτοι που έφυγαν από τη Γερμανία ήταν οι ποιητές.
Διάβασα ότι έχετε μεταφράσει ποίηση του Yitzhak Katzenelson (1866 - 1944), με γνωστότερο έργο του το "Τραγούδι των δολοφονημένων Ιουδαίων". Τι σας ώθησε να μεταφράσετε αυτό το έργο;
Το βιβλίο αυτό βγήκε τρίγλωσσο - στα ισπανικά, στα καταλανικά και στα γίντις. Για να το πετύχω αυτό, είχα μελετήσει εντατικά γίντις και ισπανο - εβραϊκά. Ο Κατζενέλσον, πριν τον στείλουν και δολοφονηθεί στο Άουσβιτς, έγραφε τα ποιήματά του σε ποτήρια και φιαλίδια και τα έκρυβε κάτω από ένα δέντρο. Από εκεί τα ξέθαψαν μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο και διαδόθηκαν σε όλο τον κόσμο. Είναι μια ιστορία πολύ δυνατή. Εγώ για τη γλώσσα γίντις ήθελα κάτι ασυνήθιστο, κάτι διαφορετικό στη μετάφραση. Ήθελα τη γεύση των ισπανοεβραίων της Θεσσαλονίκης, τους οποίους θεωρώ πως μετέφεραν με τη γλώσσα τους ένα αυθεντικό πνεύμα. Βρήκα, λοιπόν, έναν τέτοιο άνθρωπο από τη Θεσσαλονίκη, τον Γεχούντ Ατσβί, ο οποίος με βοήθησε αρκετά και πιστεύω ότι πέτυχα τον σκοπό μου.
Τι πιστεύετε για τους σύγχρονους ποιητές; Υπάρχουν ποιητές που θαυμάζετε;
Πιστεύω ότι μεγάλο μέρος απ' ό,τι γράφεται έχει να κάνει με κοινότυπα θέματα. Διαβάζεις στίχους που γράφονται με ευκολία, χωρίς καμιά περίσκεψη. Προσωπικά μου αρέσουν ποιητές όπως οι Κόφμαν, Ζερτάλ, Μεντέμπ, Μπάχμαν, Μπέρνχαρντ, Νταρουίς. Αξίζει να διαβάσει κανείς κάτι πέρ' από τα συνηθισμένα.
