Γράφει η Λεύκη Σαραντινού
Στη λογοτεχνία συχνά πυκνά έχει τύχει να διαβάσουμε για ήρωες που παίρνουν σάρκα και οστά και επισκέπτονται, μέσα από τις σελίδες ενός βιβλίου, τους ίδιους τους συγγραφείς - δημιουργούς τους. Στο «Η χρονιά θανάτου του Ρικάρντο Ρέϊς» (εκδόσεις Καστανιώτη) συμβαίνει ακριβώς το ανάποδο: ένας ποιητής - συγκεκριμένα ο Πορτογάλος Φερνάντο Πεσσόα (1888-1935) είναι εκείνος που επισκέπτεται αυτή τη φορά το «δημιούργημά» του, τον επίσης ποιητή και γιατρό Ρικάρντο Ρέϊς. Αναμφίβολα πρωτότυπο λογοτεχνικό εφεύρημα μέσα από μία πολύ ιδιαίτερη γραφή.
Ο Ρικάρντο Ρέϊς επιστρέφει στην πατρίδα του, την Πορτογαλία, εν έτει 1936, μετά από δεκαέξι χρόνια αυτοεξορίας στην Βραζιλία. Η Λισαβόνα είναι βροχερή και καταθλιπτική σε σχέση με το ηλιόλουστο Ρίο ντε Τζανέιρο στο οποίο ήταν μέχρι πρόσφατα. Ο Ρικάρντο Ρέϊς, ο οποίος πάντοτε αναφέρεται με το όνομα και το επίθετο μαζί από τον συγγραφέα,-ποτέ ως σκέτος Ρικάρντο-, καταλύει αρχικά σε ένα ξενοδοχείο όπου θα γνωρίσει διάφορους ενδιαφέροντες ανθρώπους: τη Μαρσέντα, την οποία και θα ερωτευτεί, την καμαριέρα Λίντια, η οποία θα είναι αυτή που θα του χαρίσει τελικά τη ζεστασιά του κορμιού της και άλλους, τους οποίους όμως θα χάσει όταν θα μετακομίσει τελικά σε ένα σπίτι. Εκεί θα νιώσει περισσότερο τη μοναξιά και τότε θα αρχίσει να εργάζεται και πάλι ως γιατρός. Η ώρα του περνάει με ενδελεχή ανάγνωση των εφημερίδων και με ατέλειωτους περιπάτους στη βροχερή πόλη.
Στην εφημερίδα θα διαβάσει για τον θάνατο του ποιητή και παλιού του φίλου Φερνάντο Πεσσόα, ο οποίος και θα αρχίσει να τον επισκέπτεται μυστηριωδώς πρώτα στο ξενοδοχείο και στη συνέχεια στο σπίτι του, κρατώντας του συντροφιά και μιλώντας μαζί του για θέματα τα οποία σχετίζονται κυρίως με το μυστήριο της ανθρώπινης ύπαρξης, όπως τη μοναξιά, τον θάνατο, τον έρωτα, τη μνήμη και τη λήθη. Μέσα από τις συζητήσεις τους επίσης -αλλά και από την ανάγνωση των εφημερίδων- ξεδιπλώνεται όλη η εποχή της δεκαετίας του ’30, η δικτατορία του Σαλαζάρ στην Πορτογαλία, ο ανερχόμενος φασισμός σε Ισπανία, Ιταλία και Γερμανία, ο πόλεμος της Ιταλίας στην Αιθιοπία, ο Χίτλερ και η παραπαίουσα αποικιοκρατία. Με λίγα λόγια, η τοιχογραφία μιας ολόκληρης εποχής μέσα από τα μάτια ενός φανταστικού προσώπου, το οποίο θα φύγει τελικά από τη ζωή λίγο αργότερα από τον δημιουργό του.
Ένα μυθιστόρημα που κινείται στον χώρο του φαντασιακού με μία ιδιόρρυθμο λόγο και πολυδιάστατη αφηγηματική τεχνική. Πρόκειται για γραφή η οποία θα δημιουργήσει στον αναγνώστη εικόνες και, αυτό που θα του μείνει από το βιβλίο, θα είναι οπωσδήποτε τα βροχερά κινηματογραφικά καρέ της μουντής και συννεφιασμένης Λισαβόνας, τα οποία τόσο συχνά παραθέτει ο Σαραμάγκου στο βιβλίο του. Οι διάλογοι, όχι πολλοί, είναι ενσωματωμένοι στο κυρίως σώμα του κειμένου και στη ροή της αφήγησης και χωρίζονται με κόμματα από το κυρίως κείμενο. Κι όμως, ακόμα κι έτσι, διατηρούν τη ζωντάνια και την αμεσότητά τους. Ο συγγραφέας παρακολουθεί τον ήρωά του στην κυριολεξία σαν να διαθέτει κινηματογραφική κάμερα και μας αναφέρει λεπτομερέστατα κάθε κίνησή, σκέψη του αλλά και λεπτομέρεια του περιβάλλοντός του.
Ο Ρικάρντο Ρέϊς αναρωτιέται, συχνά πυκνά για το νόημα της ζωής και για το κατά πόσον ο ίδιος έζησε όλα αυτά τα χρόνια. Σκέψεις, εικόνες και ψήγματα Ιστορίας και φιλοσοφικής σκέψης, μαζί με λογοτεχνική απόλαυση θα αποκομίσει ο αναγνώστης από την ανάγνωση άλλου ενός αριστουργήματος ενός μεγάλου συγγραφέα.
