Μαθαίνοντας να είσαι Έλληνας, μελέτη, Θεόδωρος Ζέρβας, εκδόσεις Εν Πλω 2018
Πάντα μάθαιναν τα παιδιά και πάντα δίδασκαν οι άνθρωποι τα παιδιά;Είναι αλήθεια ότι οι κοινότητες δούλευαν τη γη η μια δίπλα στην άλλη. Οι γονείς, οι παππούδες, τα παιδιά και τα άλλα μέλη της κοινότητας εξαρτιώνταν από τη γη για την επιβίωσή τους. Οι οικογένειες ζούσαν μέσα στην κοινότητα. Τα παιδιά δένονταν με τους γονείς και τους παππούδες μέσα από την εργασία μαζί τους. Η γη ήταν αναμφισβήτητα σημαντική για τους πρώτους ανθρώπους, τόσο πολύ που οι γονείς και οι παππούδες δίδασκαν τις δεξιότητες καλλιέργειας στα παιδιά τους που τις μετέδωσαν στα δικά τους παιδιά. Οι κωμοπόλεις και οι πόλεις ξεπήδησαν πάνω στη γη και μαζί εμφανίστηκαν θεσμοί όπως η κυβέρνηση, η θρησκεία, ο οργανωμένος στρατός και ένα περίπλοκο σύστημα γραφής. Η εκπαίδευση ήταν ο πυρήνας τη μακράς επιτυχίας της αγροκαλλιέργειας. Αλλά για το μεγαλύτερο μέρος της ανθρώπινης ιστορίας δεν υπήρχαν σχολεία για να διδάξουν στα παιδιά αυτές τις πρακτικές. Δεν υπήρχαν καθορισμένα προγράμματα σπουδών, ούτε σχέδια μαθημα΄των, ούτε επίσημες εκτιμήσεις για την αγροκαλλιέργεια. Το βιβλίο εξετάζει την εκπαίδευση τόσο σε τυπικά όσο και άτυπα περιβάλλοντα μάθησης, στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου αιώνα στην Ελλάδα. ¨Όπως συνέβαινε και με τις πρακτικές της καλλιέργειας, οι άνθρωποι μάθαιναν ο ένας από τον άλλον σε περιβάλλον άτυπης μάθησης.
Στον σημερινό κόσμο, η μάθηση λαμβάνει χώρα σχεδόν σε κάθε κοινωνικό περιβάλλον.Το πιο προφανές είναι η σχολική τάξη αλλά και η μάθηση που λαμβάνουμε έξω από το σχολείο, όπως η μάθηση στην τοπική βιβλιοθήκη ή στο βιβλιοπωλείο. Η μάθηση επίσης πραγματοποείται στο σπίτι με την ανάγνωση μιας εφημερίδας την προετοιμασία για τις ασκήσεις της προηγούμενης ημέρας ή την ενάσχόληση με το διαδίκτυο. Οι περισσότεροι άνθρωποι μαθαίνουν κάτι καινούργιο κάθε μέρα. Όλοι μαθαίνουν και η ανθρωπότητα μαθαίνει από την αρχή της ύπαρξής μας. Αρχικά η μάθηση ήταν κρίσιμη για την επιβιίωση του ανθρώπινου είδους. Οι πατεράδες δίδασκαν στα παιδιά τους πώς να ψαρεύουν και να κυνηγούν οι μητέρες πώς να φυτεύουν και να συλλέγουν τρόφιμα, τα μεγαλύτερα αδέρφια δίδασκαν τα μικρότερα πώς να αντλούν νερό και να φροντίζουν τα ζώα.
Οπότε τι άλλαξε από τότε; Έχουμε πρόσβαση σε πολλές περισσότερες πληροφορίες μέσω των βιβλίων του διαδικτύου και μπορούμε να επικοινωνήσουμε και να μάθουμε από ένα ευρύτερο φάσμα ανθρώπων από ότι μπορούσαμε στο μακρινό μας παρελθόν. Η μάθηση δεν συμβαίνει πλέον στον στενό χώρο του τοπικού σχολείου και της κοινότητας. Σήμερα ο κυβερνοχώρος έχει γίνει αναπόφευκτο χαρακτηριστικό για τον σύγχρονο μαθητή.
Στις σελίδες του βιβλίου γίνεται αναφορά στα έτη 1880 μέχρι το 1930. Εκείνη την περίοδο η Ελλάδα είχε μια μακροχρόνια φιλοδοξη πολιτική και το ελληνικό κράτος προσδοκούσε να ανακτήσει τα εδάφη που θεωρούσε μέρος του ιστορικού, πολιτικού και γεωγραφικού χώρου της σύγχρονης Ελλάδας. Από το 1880 μέχρι το τέλος του Πρώτου Παγκοσμίου Πολεμου το ελληνικό κράτος υπερδιπλασίασε το γεωγραφικό του μέγεθος στα Βαλκάνια. Είχε ενσωματώσει το μεγαλύτερο μέρος της Μακεδονίας,της Ηπείρου της Δυτικής και Ανατολικής Θράκης ολόκληρης της Θεσσαλίας τμήματα της Μικράς Ασίας και ορισμένων νησιών στο Αιγαίο και το Ιόνιο πέλαγος. Μέχρι το 1923 αυτές οι φιλοδοξίες διακόπτονται σύντομα μετά την ήττα της Ελλάδας στην Τουρκία και την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης το 1923.
Η άνοδος του εθνικισμού στην Ελλάδα, η πρόοδος της ελληνικής εθνικής ταυτότητας και η διάδοση ενός ελληνικού εθνικού σχεδίου επηρέασαν το πώς μάθαιναν τα παιδιά τι μάθαιναν τόσο μέσα στο σχολείο όσο και έξω στο σχολείο.
Με επίκεντρο τους άτυπους τρόπους μάθησης, όπως η από νωρίς έκθεση του παιδιού στις παιδικές ιστορίες, τα παραμύθια, τα παιδικά παιχνίδια, τα παιδικά τραγούδια και το παιδικο θέατρο καθώς και σε βιβλία και περιοδικά που διαβάζουν τα παιδιά, οι μαθητές έμαθαν τα αρχικά στάδια της επίσημης εκπαίδευσης που βοήθησαν στη διαμόρφωση της ταυτότητάς τους. Με άλλα λόγια οι ιστορίες τα παιχνίδια τα τραγούδια και τα θεατρικά έργα βοήθησαν στη σφυρηλάτηση μιας ελληνικής εθνικής συνείδησης.
Το βιβλίο είναι οργανωμένο σε επτά κεφάλαια. Το πρώτο κεφάλαιο δίνει μια εξήγηση της άτυπης μάθησης καθώς και τη σημασία της στη διαμόρφωση της εθνικής ταυτότητας. Συζητά την παγκόσμια μάθηση και τις χρήσεις της κρατικής εκπαίδευσης για κοινωκούς, οικονομικούς και πολιτιστικούς σκοπούς. Το δεύτερο κεφάλαιο εξετάζει την παιδική ηλικία και την ελληνική οικογένεια στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου αιώνα. Σε αυτό το κεφάλαιαο θα διαπιστώσει κανείς ότι η οικογένεια ήταν σημαντικη σε όλη την Ελλάδα και θεωρήθηκε μια θεμελιώδης μονάδα, όπου οι αξίες και τα έθιμα μεταδόθηκαν στα παιδιά σε περιβάλλον άτυπης μάθησης.
Το 3ο κεφάλαιο εξετάζει το σχολικό βιβλίο και την εμπειρία του σχολείου. Ενώ το μεγαλύτερο μέρος αυτού του βιβλιου επικεντρώνεται στη μάθηση εκτός του κεντρικού ελληνικού σχολείου, είναι δύσκολο να αγνοηθεί ο ρόλος που διαδραμάτισε το σχολείο, επηρεάζοντας το τι έμαθαν τα παιδιά σε περιβάλλον άτυπης μάθησης.Μέσα από το θεσμό του σχολείου, το ελληνικό κράτος μπόρεσε να επηρεάσει και μάλιστα να ελέγξει τι έμαθαν τα παιδιά στις κοινότητές τους. Επιπλέον, το κράτος που χρηματοδοτούσε το σχολείο, και τα παιδιά που έμαθαν γράμματα στο σχολείο, επηρέασαν το τι οι κονότητες δίδαξαν τα παιδια΄τους στα σπίτια και στην κοινότητα. Το τέταρτο κεφάλαιο εξετάζει την ελληνική παιδική λογοτεχνία στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα. Το κεφάλαιο ξεκινά με μια συζήτηση σχετικά με τη σημασια της ανάγνωσης σε περιβάλλον άτυπης μάθησης και πώς η παιδική λογοτεχνία και οι υπόλοιπες ιστορίες που έμαθαν τα παιδιά σε περιβάλλοντα άτυπης μάθησης βοήθησαν στη διαμόρφωση της εθνικής ταυτότητας του παιδιού. Στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου ένα πληθος παιδικών βιβλιων διαδόθηκαν και διαβάστηκαν από τα παιδιά τοσο εκτός όσο και εντός του ελληνικού σχολείου. Μερικές από αυτές τις ιστορίες εισήχθησαν στην Ελλάδα από την Δυιική Ευρώπη, ενώ άλλες γράφτηκαν από Έλληνες συγγραφείς.
Μια τέτοια συγγραφέας, η Πηνελόπη Δέλτα για δεκαετίες ενέπνευσε τις γενιές της νεολαίας με τα ιστορικά της μυθιστορήματα. Αρκετά από τα βιβλία της για παιδιά ήταν ιδεολογικά και πολιτικά καθοδηγούμενα και συχνά με πατριωτικό τόνο. Τα βιβλία της Πηνελόπης Δέλτα αντικατόπριζαν πατριωτικά σχήματα λόγου και συμπεριφορές που αντηχούσαν σε όλη την Ελλάδα για μεγάλο μέρος εκείνης της περιόδου ,αλλά επηρέασαν επίσης και το τι μάθαιναν τα παιδιά σε παριβάλλον άτυπης μάθησης. Το πέμπτο κεφάλαιο εξετάζει τα ελληνικά παραμύθια και τραγούδια που διδάσκονταν σε περιβάλλον άτυπης μάθησης.Τα παιδιά μάθαιναν τους μύθους του Αισώπου. Αυτές οι δημιουργικές ιστορίες που ακούστηκαν αρχικά από τον παραγωγικό αρχαίο Έλληνα παραμυθά τον Αίσωπο αργότερο προσαρμόστηκαν στο ελληνικό ακροατήριο, ζωντάνευαν το φυσικό και υλικό περιβάλλον ενώ ταυτόχρονα απασχολούσαν τους νέους μαθητές με το να λύσουν ένα ηθικό δίλημμα.Επίσης προσφιλές θέαμα ήταν και ο Καραγκιόζης. Οι παραστάσεις του Καραγκιόζη ταξίδεψαν και παρουσιάστηκαν σχεδόν σε κάθε χωρίο και πόλη της Ελλάδας, διασκεδάζοντας γενιές ελληνόπουλων. Ο Καραγκιόζης αντιπροσωπεύει το τι σήμαινε να είσαι Έλληνας στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα.
Το έκτο κεφάλαιο εξετάζει αρκετές προσωπικές αναφορές από την εποχή και για την εποχή από διάφορα άτομα. Προσωπικές αναφορές από την Πηνελόπη Δέλτα, τον Γρηγόριο Ξενόπουλο και τον Νίκο Καζαντζάκη. Όλοι αυτοί συνέβαλαν στο να φωτιστεί ο αντίκτυπος που είχε η άτυπη μάθηση σε αυτές τις προσωπικότητες. Μεγάλο μέρος της αυτοβιογραφικής λογοτεχνίας υποδηλώνει ότι οι ιστορίες που έμαθαν αυτοί οι λογοτέχνες, είχαν τόσο θρησκευτική όσο και κοσμική φύση. Οι περισσότεροι από αυτούς έμαθαν ιστορίες από την αρχαία ελληνική μυθολογία και ιστορία, από την Βίβλο, από τοπικα΄παραμύθια και από σύγχρονες ιστορίες, που ασχολούνταν με το οθωμανικό και επαναστατικό παρελθόν της Ελλάδας.
Τέλος το έβδομο κεφάλαιο ολοκληρώνεται με τη συζήτηση των κατευθύνσεων της μελλοντικής έρευνας για την άτυπη μάθηση, καθώς και τη σημασία της για τις μελλοντικές σπουδές.
Γενικότερα θα έλεγα ότι διαβάζοντας το βιβλίο του Θεόδωρου Ζέρβα θα μάθετε πολλά πράγματα για την περίοδο του 1880 μέχρι το 1930 της ιστορίας της Ελλάδας και θα ανακαλύψετε πόση μεγάλη είναι η εξέλιξη στο χώρο της παιδείας από εκείνα τα ιστορικά χρόνια μέχρι τη σημερινή εποχή.
Eλπιδοφόρος Ιντζέμπελης
