Γράφει ο Νίκος Τακόλας
To βιβλίο “Μες στη νύχτα του κόσμου” της Μαγδαληνής Θωμά, (Μ.Θ), έχει επίκεντρο ένα δύσκολο έρωτα πολέμου, του Φιλανδού Γιάρμο και της Εσθονής Άνου, σε συνθήκες ακραίας καταδίωξης από Ρώσους στρατιώτες. Είναι μια ιδιαίτερη πολεμική περιπέτεια, στη μικρή και άγνωστη Εσθονία της Βαλτικής, κατά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και την Σταλινική Εποχή, όπου όλα ανατρέπονται διαρκώς. Σημαντικές ιδιαιτερότητες αναφύονται εξ αρχής, αφού η ιστορία εξελίσσεται πολύ μακριά μας, ψηλά στη βόρεια άκρη της γης, με τις 1400 λίμνες, με ανθρώπους που κουβαλούν δυσπρόφερτα ονόματα και πολιτείες που το παράξενο όνομά τους αλλάζει ανάλογα με την ιστορική εποχή και τον κατακτητή τους. Βρισκόμαστε στην απόλυτη κυριαρχία του Σταλινισμού και των εκτοπίσεων.
Στην αρχή αυτού του αγωνιώδους βιβλίου 3 Εσθονοί, ο Άχτο νεαρός αντάρτης και δύο αδερφές η Άνου και η Έλι, καταδιώκονται από τα Ρωσικά στρατεύματα μέσα σε επικίνδυνα έλη. Ο πατέρας των κοριτσιών είναι στη φυλακή. Η Έλι με τον Άχτο ερωτεύονται κι αυτό λυπεί μερικώς την Άνου, που κι αυτής της αρέσει. Είναι μια μικρή αλλά κομβική ρήξη στα συναισθήματα των δύο αδερφών, που ψυχραίνει τις σχέσεις τους. Λόγω του πολέμου τα συναισθήματα συμπιέζονται και παραπαίουν, καταλήγοντας να στιγματίσουν το μέλλον.
Το περιβάλλον των τριών είναι τραγικό. Άνθρωποι που συναντούν και συνυπάρχουν για λίγο σκοτώνονται, άλλοι συλλαμβάνονται, ο τρόμος κυριαρχεί. Η Ρωσία διεκδικούσε πάντα την όμορη Εσθονία, όπως και η Φιλανδία και η Γερμανία. Κατακτήθηκε εκ περιτροπής και απ’ τους τρεις κι ακόμα περισσότερους, υποκύπτοντας στη μοίρα της μικρής χώρας, με λιγότερο από 1,5 εκ κατοίκους, που προσπαθούσε να παραμείνει αυτόνομη. Στο δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, όμως, τάχτηκε στο πλευρό του άξονα και οι Ρώσοι την τιμώρησαν σκληρά. Οι κυρίαρχοι μετακινούν ανθρώπους προς το άγνωστο, πυρπολούν, δολοφονούν ανεξέλεγκτα ο,τιδήποτε θεωρούν επικίνδυνο, σκοτώνουν ως και τα ζώα των ντόπιων. Ακόμα και το δυσμενές κλίμα είναι ενάντια στους κυνηγημένους. Οι μεγάλες μπόρες είναι συχνές στην περιοχή και τα μπουμπουνητά μπερδεύονται με τους πυροβολισμούς. Σ’ αυτή την κόλαση οι νεκροί φαίνονται πιο τυχεροί απ’ τους ζωντανούς.
Η μάνα των κοριτσιών, η Έλκι, ψάχνει τον άντρα της στο πανέμορφο Τάρτου ή παλιότερα Γιούργεφ ή Ντόρπατ ή Τάρμπατου, δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της Εσθονίας. «Μια πόλη λευκή κι ευγενική, σαν καμπύλη κοχυλιού», το ιχνογραφεί η ευρηματική Μαγδαληνή Θωμά. Πρώτη σε μέγεθος πόλη είναι η πρωτεύουσα Ταλίν. Στο πανέμορφο Τάρτου κατευθύνονται κυνηγημένες και οι κόρες της Έλκι. Η ηρωίδα του βιβλίου Άνου τη βρίσκει τελικά, και ψάχνουν άδικα για καιρό τον πατέρα τους. Είναι έγκλειστος στο πρώην κτίριο της KGB, της Υπηρεσίας Κρατικής Ασφαλείας της Ρωσίας στο Τάρτου, που ποτέ δεν έδωσε χάρη σε κανένα. Τώρα με τον πόλεμο, όμως, οι Γερμανοί και οι Φιλανδοί, φίλοι των Εσθονών απώθησαν τους Ρώσους και η ελπίδα τους αναπτερώθηκε. Σύντομα, ωστόσο, θα καταλάβουν οι Εσθονοί ότι τίποτα δεν άλλαξε γι’ αυτούς κι ότι οι Γερμανοί είναι απλά οι νέοι δυνάστες τους. Οι Γερμανοί έχουν νικήσει τους Ρώσους κατά κράτος, αλλά ενεργούν σα νέα αφεντικά. Ούτε αυτοί απελευθερώνουν φυλακισμένους Εσθονούς.
Η συγγραφέας, Μ.Θ, είναι η καταλληλότερη πρέσβειρα για να αναπτύξει αυτό το δραματικό σενάριο στις πολιτείες του βορρά, αφού ζει ένα μέρος του χρόνου της εκεί και συνεπώς όλα τής είναι οικεία. Πέραν τούτου η έρευνα πηγών είναι εξαντλητική, από μια συγγραφέα με σοβαρές φιλολογικές σπουδές και μια βιωματική εμπειρία στον τόπο και σε πολλά άλλα μέρη του κόσμου, που της προσέφεραν συνθετική και συγκριτική ικανότητα.
Η οικογένεια της Άνου ξανασκορπίζεται κι αυτή πάει, λίγο αργότερα, εθελόντρια νοσοκόμα στο Ταλίν, περισσότερο για να ξεφύγει από τα διαρκή φονικά στον τόπο της, αλλά και απ’ τη δυστυχία της οικογενείας της. Εκεί η τύχη της χαμογελά στην αρχή και συναντιέται με τον Φιλανδό Γιάρμο, που γνωρίζονταν από παιδιά, σε θερινές διακοπές στο Άπσαλου της Εσθονίας. Υπηρετούσε τώρα στο Φιλανδικό στρατό. Ένας ισχυρός έρωτας γεννιέται, πάνω στα ξερόχορτα και στα φρύγανα των παιδικών τους φλερτ, που φλογίζει όλο το βιβλίο. Το σμίξιμο είναι δυνατό μα δύσκολο, με πολλές ανατροπές και ακυρώσεις. Σύντομα πάλι έρχεται νέος χωρισμός, μέσα σε έναν άγριο ρωσικό βομβαρδισμό, που ισοπέδωσε τα πάντα.
Χάνονται, ο Γιάρμο φεύγει αναγκαστικά στη Φιλανδία και η Άνου στο χωριό της. Εκεί την περιμένει ένα γράμμα του Γιάρμο από ένα νησί της χώρας του, όπου κατέφυγε. Αποφασίζει να την ξαναψάξει στην Εσθονία, μα όλη η Βαλτική είναι ναρκοθετημένη και ελεγχόμενη από τους Ρώσους, μια υδάτινη κόλαση θανάτου για να μην αυτομολούν οι Εσθονοί προς τη Φιλανδία. Οι σοβαροί τραυματισμοί είναι συχνοί, όπως και οι εξαφανίσεις. Κάθε απόπειρα είναι επικίνδυνη και μάταιη.
Τα κεφάλαια του έργου είναι μικρά -κοφτά για γρήγορη εναλλαγή, δεν υπάρχει περίσσεια λεπτομέρειας, ο λόγος ασθματικός και οι περιγραφές σύντομες. Πολλά πρόσωπα συμμετέχουν στην εξέλιξη του βιβλίου, κι άλλα εξαφανίζονται, λόγω εκτελέσεων ή θανάτου πάνω στην καταδίωξη. Ποιος και γιατί θα νιώθει ντροπή όταν έρθει η Ειρήνη; Ποιο βαρύ μυστικό θα αποκρύβεται μέχρι το τέλος; Μια τσιγγάνα στο τρένο της φυγής Άνου και μητέρας Έλκι, τους μιλάει με λόγια προφητικά για τη μοίρα τους, σε μια πρόδρομη αφήγηση, που θα βγει αληθινή πολύ αργότερα στο βιβλίο. Θα ζήσουν άραγε οι πρωταγωνιστές της ιστορίας την ευτυχία τους, πότε και πώς;
Προφανώς ο τίτλος του βιβλίου «Μες στη Νύχτα του Κόσμου» παραπέμπει στη νύχτα της ανθρώπινης συνείδησης, στον ζοφερό κόσμο του μίσους και της ατέρμονης μανίας. Το βιβλίο περιγράφει έναν κόσμο πολέμου με θυσίες, νικητές και ηττημένους και ταυτόχρονα μια δομούμενη καταδίκη της βίας, αυτού του μερίδιου Κόλασης που χώνεται στα ανθρώπινα μυαλά και τα αφιονίζει. Η ανδρεία των πολεμιστών μυρίζει σαν το χώμα του επικείμενου τάφου τους. Και τα ερωτήματα κατά του πολέμου μπαίνουν από τη συγγραφέα σε κάθε βήμα.
Η πολυπόθητη ελευθερία, καθ’ οιονδήποτε ορισμό, είναι η συνθήκη που εξισορροπεί τις σχέσεις των ανθρώπων, επιτρέποντας την διαρκή ειρηνική συμβίωσή τους, με όλες τις ανθρώπινες εκφάνσεις της ζωής πάθη, θυμούς, υπερβολές και αντιθέσεις. Συνακόλουθα ο έρωτας, αυτή η υπέρλογη αναζήτηση ειρήνης και ψυχικής ημερότητας, αναζητεί την ελευθερία, ως απαραίτητο συστατικό της ύπαρξής του, παλεύοντας να γλυκάνει την μανιασμένη πραγματικότητα.
Η Λ.Θ έχει δυνατή γραφή, με πρωτότυπες παρομοιώσεις, εκφράσεις και εικόνες. «Ήταν το καλοκαίρι των αναστεναγμών και των εκστάσεων, των αναφιλητών και των θρήνων… Το αλφαβητάρι μιας βαθιάς ελευθερίας». Δε λείπουν φυσικά και τα … σημαίνοντα -αγαπημένα, αφηγηματικά ευρήματα των συγγραφέων, (ένα μενταγιόν, ένα ρολόι, μια ταμπακέρα κλπ) και ο ρόλος αιφνίδιων πρωταγωνιστών, π.χ μιας …βίδρας.
Η συγγραφέας δημιουργεί στο βιβλίο αργά αργά και μεθοδικά, ένα περιβάλλον μεγάλων ωρών, μεγάλων καιρών. Ο πόλεμος αποδίδεται σε ανατριχιαστικό βαθμό σαν μια 24ωρη απειλή, που ακολουθεί τους ήρωες ακόμα και στα όνειρά τους. Είναι το συμβόλαιο της μισαλλοδοξίας, χάλκευση της ένοχης ετερότητας, αυθαιρεσία του ισχυρού εγώ. Ποιος είναι ο εντολέας των πολέμων; Ποιος πολεμιστής ξέρει τελικά για ποιον και γιατί πολεμά;
