Top menu

"Τάναϊς, το πλοίο του πικρού χωρισμού". Του Τηλέμαχου Μουδατσάκι

Γράφει η Λεύκη Σαραντινού

Tελευταία όλο και περισσότεροι άνθρωποι του θεάτρου επιδίδονται στη συγγραφή βιβλίων και μάλιστα με αρκετά επιτυχημένο τρόπο. Ένας τέτοιος συγγραφέας, προερχόμενος από τη Μεγαλόνησο και από τον χώρο του θεάτρου, είναι και ο Τηλέμαχος Μουδατσάκις. Το Τάναϊς, το πλοίο του πικρού χωρισμού (Εκδόσεις Καστανιώτη) είναι το δεύτερό του μυθιστόρημα μετά τα Άμφια Εταίρας. Και πάλι το μυθιστόρημά του έχει σχέση με την Ιστορία και μέρος της υπόθεσης διαδραματίζεται στη γενέτειρά του, το Μεγάλο Κάστρο, δηλαδή το Ηράκλειο της Κρήτης, όπως το αποκαλούσαν παλαιότερα.

Πρόκειται για ένα ιδιαίτερο βιβλίο, ένα ιστορικό μυθιστόρημα το οποίο μπορούμε άνετα να τοποθετήσουμε στη Λογοτεχνία του Ολοκαυτώματος ή Στρατοπεδική Λογοτεχνία, αφού ένα μέρος του εκτυλίσσεται και μέσα στην κόλαση του Άουσβιτς.

Ο Τηλέμαχος Μουδατσάκις πραγματοποίησε μία πολύ ενδιαφέρουσα ιστορική έρευνα για ένα άγνωστο σχετικά επεισόδιο της ιστορίας του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου στη χώρα μας, το οποίο έλαβε χώρα στην ιδιαίτερη πατρίδα του συγγραφέα, την Κρήτη.

Πιο συγκεκριμένα, τον Ιούνιο του 1944 το ατμόπλοιο Τάναϊς αναχωρεί από το λιμάνι του Μεγάλου Κάστρου, συνοδευόμενο από άλλα πλοία και φορτωμένο με 430 ψυχές. Προορισμός είναι ο Πειραιάς και κατόπιν το κολαστήριο του Άουσβιτς. Από τους 430 ανθρώπους, οι 269 είναι Εβραίοι της Κρήτης, οι 112 Ιταλοί αιχμάλωτοι και οι 48 Κρητικοί αντιστασιακοί. Όμως το πλοίο θα βυθιστεί από τα πυρά ενός συμμαχικού υποβρυχίου, του Vivid, και μονάχα 50 άτομα θα καταφέρουν να διασωθούν, άλλοι από τα καταδιωκτικά και άλλοι από το πλωτό νοσοκομείο Αγία Σκέπη.

Γύρω από το παραπάνω κομβικό ιστορικό γεγονός πλέκει τη μυθοπλασία του ο Τηλέμαχος Μουδατσάκις με βασικούς πρωταγωνιστές τον Μώη, τον Θοδ, αλλά και τον Μάξιμο και τη Μαζάλ, δύο ερωτευμένους κρητικοεβραίους, των οποίων η ζωή σημαδεύτηκε από το ναυάγιο του Τάναϊς.

Το μυθιστόρημα χωρίζεται άτυπα σε τρία μέρη. Στο πρώτο περιγράφεται η ζωή Εβραίων και Κρητικών στην Κρήτη της γερμανικής κατοχής, καθώς και η περιπετειώδης μεταφορά των κρατουμένων από τα Χανιά στο Μεγάλο Κάστρο, προκειμένου να επιβιβαστούν στο Τάναϊς. Εδώ περιγράφεται επίσης και ο απόπλους, αλλά και το ταξίδι του ατμόπολοιου μέχρι τη στιγμή του ναυαγίου του.

Κατόπιν ο συγγραφέας, μετά από τη σκηνή της βύθισης του πλοίου, εκτελεί ένα χρονικό άλμα, αφήνοντας κάποια αφηγηματικά κενά στην υπόθεση έτσι ώστε να τα λύσει αργότερα και να κεντρίσει περαιτέρω το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Το σκηνικό του βιβλίου μεταφέρεται, λοιπόν, κατευθείαν στο Άουσβιτς, όπου έχουν μεταφερθεί κάποιοι από τους επιζώντες του ναυαγίου.

Στο τρίτο μέρος ο συγγραφέας εξιστορεί τη ζωή μετά από το Άουσβιτς όσων επιζήσαντων του ναυαγίου κατάφεραν να επιβιώσουν και από εκεί. Η υπόθεση κινείται από τη μεταπολεμική Γερμανία και την Ιταλία στην Κρήτη, εκεί όπου θα καταφέρουν να επιστρέψουν ορισμένοι από τους επιζώντες πρωταγωνιστές.

Πέρα από τα βασικά ιστορικά στοιχεία που αφορούν το Τάναϊς, την γερμανική κατοχή στην Κρήτη και τη ζωή στο Άουσβιτς, ο συγγραφέας καταφέρνει να πλέξει μία συγκινητική ιστορία αγάπης και να ξαφνιάσει τον αναγνώστη με τις πολλές ανατροπές που επιφυλάσσει το τέλος τς ιστορίας του. Ένας από τους πρωταγωνιστές ο Θοδ ή Θοδωρής Κανάκης κρύβει μία αινιγματική ταυτότητα και κουβαλά μία περίπλοκη ιστορία καταγωγής.

Στο Άουσβιτς, αλλά και στην Κρήτη, αποτυπώνεται με ενάργεια ο χωρισμός των Γερμανών σε δύο κατηγορίες ανθρώπων, τους πιο συμπαθείς και ανθρώπινους χαρακτήρες από τη μια, που αποδοκιμάζουν τη γενοκτονία και το ρατσιστικό φυλετικό μίσος, και σε αυτούς, από την άλλη, που δεν είναι τίποτε παραπάνω από αιμοδιψή και αναίσθητα θηρία. Οι εκτελέσεις, τα πάθη, οι εκδικήσεις, ο ξεσηκωμός των Sonderkommando και οι σκέψεις για απόδραση είναι μερικές μονάχα από τις όψεις του στρατοπέδου που περιγράφονται στο βιβλίο.

Ο συγγραφέας ακολουθεί θεματικά και νοηματικά την αρχαία τραγωδία, περιγράφοντας τόσο την Ύβρη, όσο και τη Νέμεση στο μυθιστόρημά του. Οι ήρωες, όπως συμβαίνει στην αρχαία τραγωδία, είναι δέσμιοι της Μοίρας και προσπαθούν μάταια να ξεφύγουν από όσα αυτή επιφυλάσσει για τη ζωή τους.

Ο Τηλέμαχος Μουδατσάκις χρησιμοποιεί έναν άκρως ρεαλιστικό λόγο με πολλές συμβολικές προεκτάσεις και πολλές φορές αποφθεγματικού τύπου εκφράσεις, οι οποίες συνήθως περιστρέφονται γύρω από τον θάνατο ή τη σκαιότητα της ζωής στα στρατόπεδα του θανάτου:

"Μόνο οι Ες-Ες στα campus δεν είχαν εφιάλτες, γιατί ήταν οι ίδιοι εφιάλτες ή τους φοβούνταν και οι ίδιοι οι εφιάλτες!"

"Πώς όμως να ετοιμαστείς για θάνατο όταν είσαι δεκαέξι χρονών;"

"Στο campus του Άουσβιτς όλες οι σχέσεις γνώρισαν την ως τότε αόρατη πλευρά τους. Κάτι, οτιδήποτε, για να ισχύσει έπρεπε να επιφέρει πόνο. Οι αισθήσεις δοκιμάζονταν από μία νέα φυσιολογία, που άλλαζε συλλήβδην τον χαρακτήρα ως ιστορικό και πολιτιστικό στοίχημα. Γεύση δεν υπήρχε ή υπήρχε ως νοσταλγία γεύσης, αφού η τροφή αρκούσε μόλις για την επιβίωση στην εξ ανάγκης εργασία".

Το δυνατότερο, όμως, σημείο, στον μεστό λόγο του συγγραφέα είναι οι γεμάτοι πάθος και άκρατη ειλικρίνεια διάλογοί του, οι οποίοι καταφέρουν να σοκάρουν τον αναγνώστη με την έντασή και τον ωμό ρεαλισμό των λεγομένων τους. Στο συγκεκριμένο απόσπασμα αποτυπώνεται η τεράστια διαφορά μεταξύ των διαφορετικών προσεγγίσεων για το Ολοκαύτωμα μεταξύ δύο Γερμανών. Για να γίνει ακόμη πιο έντονη η αντίθεση, πρόκειται για πατέρα και κόρη:

[...]

-Κάποτε θα είναι περήφανα για ό,τι συμβαίνει εδώ!
-Για τη δυστυχία του άλλου; Τι υπερηφάνεια θα είναι αυτή;
-Με τη δυστυχία του άλλου χτίζεις τη δική σου ευτυχία.
-Ευτυχία που ευθύς καταρρέει, επικρίνει η Μαρίεν.
-Αν δεν έχεις χέρια να τη σηκώσεις, τότε ναι!
-Πατέρα, τα χέρια σου είναι δανεικά, το ίδιο και η δύναμή τους. Όταν τα επιστρέψετε στον πιστωτή τους!...
-Η Γερμανία θα 'ναι ο απόλυτος κυρίαρχος!
-...μιας τραγικής ήττας.
-Μιας gloria mundi.
-Δεν ήρθα για να σε συνετίσω.
-Το χρήμα που θα 'χεις μετά την κατίσχυση του Ράιχ, θα σου αλλάξει τις ιδέες, επιμένει ο πατέρας στην κληρονόμο του.
-Είσαι φονιάς.
-Αγαθόεργος.
-Τι εμπαιγμός! [...]

Ωμότητα που σοκάρει σε αυτόν τον διάλογο, πικρές αλήθειες που δεν λέγονται και εκ διαμέτρου διαφορετικές προσεγγίσεις, οι οποίες αναμφίβολα, αντανακλούν τη βαθιά διαίρεση του γερμανικού λαού την εποχή του ναζισμού.

Το Τάναϊς, το πλοίο του πικρού χωρισμού ήταν αυτό που άλλαξε οριστικά και αμετάκλητα τη ζωή όσων επιβιβάστηκαν σε αυτό εκείνη τη μοιραία μέρα του Ιουνίου του 1944. Αυτά ακριβώς τα γυρίσματα της Μοίρας στις ζωές των απλών ανθρώπων καταγράφει ο Τηλέμαχος Μουδατσάκις στο βιβλίο του.