Η μάσκα και η ψυχή, μυθιστόρημα, Φιόντορ Σαλιάπιν, μτφρ. Ελένη Κατσιώλη, εκδόσεις Λέμβος 2014
Το βιβλίο των εκδόσεων Λέμβος, “Η μάσκα και η ψυχή”, αυτοβιογραφία του Φιόντορ Σαλιάπιν σε μετάφραση της Ελένης Κατσιώλη, ικανής μεταφράστριας που έχει να επιδείξει εξαιρετικές μεταφράσεις, μη προβεβλημένων έργων της ρωσικής λογοτεχνίας, αποτελεί ένα συναρπαστικό αφήγημα. Η πολύπλευρη, καλλιτεχνική προσωπικότητα του Σαλιάπιν, η πολυκύμαντη ζωή του σε μια συγκλονιστική περίοδο για την πατρίδα του, οι αρχές του περασμένου αιώνα που κυοφορούσαν δυο παγκόσμιους πολέμους, η ατμόσφαιρα της ρωσικής πραγματικότητας, αλλά και ολόκληρης της εποχής, που αποδίδεται τόσο ζωντανά, τόσο ανόθευτα, συνιστούν συνθετικά στοιχεία της αυτοβιογραφίας. Μια ματιά στο χρονολόγιο του Σαλιάπιν επιβεβαιώνει τον πολυτάραχο βίο του που τον οδήγησε στην κορυφή της τέχνης του και ξανά στη συντριβή.
Κορυφαίος σκηνοθέτης και ιδιοφυής καλλιτέχνης, ένα είδος πρωτοπόρου για την εποχή του ο Φιόντορ Σαλιάπιν θα γνωρίσει τη δόξα και την περιφρόνηση στους κόλπους της ιδιόμορφης πατρίδας του. Η μορφή του στο εξώφυλλο του βιβλίου ελάχιστα φανερώνει για την προσωπικότητα και την τροχιά που διέγραψε ο καλλιτέχνης, ώσπου να αποτελέσει μία από τις κορυφαίες καταχωρήσεις στο διεθνές πάνθεον. Γεννημένος το 1873 θα φθάσει στο απόγειο της δόξας του το 1898 με την βράβευσή του από τη ρωσική, κοινή γνώμη. Ο τίτλος θα του αποδοθεί εκ νέου το 1917 για να αφαιρεθεί ξανά, καθώς η Ρωσία προχωρά στην επανάσταση που έμελε να συνταρράξει τον κόσμο και να ασκήσει καταλυτική επίδραση στη διεθνή σκηνή ως το τέλος του αιώνα. Από κομπάρσος πρωταγωνιστής και σκηνοθέτης και ύστερα απ΄τις ύπατες τιμές ως την εξαθλίωση και την απαξίωση από την ίδια του την πατρίδα. Την Ρωσία που αδιάκοπα με σπασμούς προχωρεί προς το μέλλον, φυλάσσοντας τον βαθύ εαυτό της στις αχανείς εκτάσεις. Την Ρωσία που όταν κλυδωνίζεται σκοτώνει τα παιδιά της, αλλάζοντας κάθε τόσο τη μυστική ισορροπία του κόσμου. Ο Σαλιάπιν έζησε μια συναρπαστική ζωή. Και πώς άλλωστε θα ήταν ποτέ διαφορετικά, αφού σε κάθε στιγμή γινόμαστε οι συνθήκες του κόσμου που κατοικούμε. Ο Φιόντορ δεν θα αποτελέσει εξαίρεση. Θάνατος, λάμψη, ζωή, αγώνας, μοναξιά συνθέτουν την ποίηση που σημαίνει κάθε ζωή, που απόψε κρύβεται στη μετάφραση της Λέμβου.
Και τα δυο τα κατέλυσε, σε όλα βυθίστηκε ως το τέλος. Έτσι που η μάσκα του να σπάσει χιλιάδες κομμάτια, έτσι που η ψυχή του ν΄ανοίξει για πάντα τα παράθυρά της, αφήνοντας όσο φως δικαιούται κανείς. Στις σελίδες της μετάφρασης της Ε. Κατσιώλη, αναβιώνει ένα ολόκληρο έπος. Μια τρυφερή τραγωδία από εκείνες που περιέχουν εντός τους όλες τις αποχρώσεις. Μια ιστορία από εκείνες που κλείνουν μέσα τους ένα σωρό τροχιές, δοσμένες απ΄το άπειρο ως την ευτυχία και ξανά στους σκληρούς κλονισμούς που κάποτε φέρνει η ζωή. Στην αυτοβιογραφία του Φ. Σαλιάπιν, πέρα απ΄τη ζωή και τους σταθμούς της, ο συγγραφέας συλλαμβάνει και αποδίδει γλαφυρά, κάτι παραπάνω απ΄ εκείνο που σημαίνουν τα αγάλματα με τα τεντωμένα χέρια, κάτι έξω και πέρα απ΄τις ζωγραφικές αναπαραστάσεις. Ένα στοιχείο που μόνο η μουσική και το ευαίσθητο πνεύμα μπορούν να μεταδώσουν. Πρόκειται για την ουσία της ζωής, για όσα διαμορφώνουν το ύφος ενός ολόκληρου κόσμου και καθιστούν αναγνωρίσιμη και διαχρονική την ταυτότητά του. Κάτι που αγγίζει τα όρια της συνείδησης και γίνεται το κοινό αγαθό, η σημασία κάτω απ΄τα ανυπεράσπιστα κόντρα στον χρόνο στρώματα της ιστορίας.
“Απύθμενη, ρωσική μελαγχολία. Όμως στοχαζόμενος τα πρόσωπα που μου έτυχε να υποδυθώ στη ρωσική σκηνή, βλέπω την απεραντοσύνη του ρωσικού συναισθήματος, όποιο και να είναι αυτό. Στη “Χοβάντσινα” βλέπω θρησκευτικό φανατισμό. Τι δυνατός και βαθύς φανατισμός είναι αυτός! Είναι ακατανόητη για κάποιον ορθολογιστή η ιώβεια υπομονή με την οποία βαδίζουν προς το θάνατο, στο όνομα της πίστης τους, αυτοί οι άνθρωποι. Βρίσκονται μπροστστά στον τοίχο και δεν σκέφτονται αν θα γυρίσουν πίσω. Σπάζουν το κεφάλι τους στον τοίχο και δεν αντιλαμβάνονται ότι πονάνε.”
Με παρόμοιες τοποθετήσεις, με αυτές τις μικρές συνόψεις που αναδύουν τη ρωσική ουσία η αυτοβιογραφία του Φιόντορ Σαλιάπιν, διαφεύγει του είδους της, αποκαλύπτοντας την αξία ενός έργου που αφοσιώνεται στοχευμένα στην έννοια της πατρίδας, στην βαθύτερη αλήθεια της. Μέσα απ΄την τέχνη, εκεί που κυλούν οι χαμηλοί τόνοι και η συνειρμική του ονείρου, όπως κάποτε επισήμανε ο τελευταίος της ζωής μας Οδυσσέας, ο συγγραφέας ανάβει μ΄όλα τα μάτια, μ΄όλη την ψυχή του το παράξενο θέατρο της ζωής. Η συνείδηση που κερδίζει μες στον χρόνο, που αφήνει πίσω της τα στενά πλαίσια, τα όρια και τις γραμμές για να ταιριάξει απόλυτα με τις πηγές της. Αυτό διατρέχει σαν αιμάτινη φλέβα το βιβλίο της Λέμβου, δικαιώνοντας τις εκδόσεις και την μεταφράστρια για την εξαίρετη επιλογή τους.
Η Ε. Κατσιώλη στην εισαγωγή της σημειώνει: “Στο Μάσκα και Ψυχή προσδιορίζονται όλες οι απαιτήσεις για την τέχνη του ηθοποιού τραγουδιστή, όλες οι πτυχές της σύνθετης δημιουργίας. Ερωτήματα δεοντολογίας, τρόποι σύνθεσης των μικτών εικαστικών μέσων, καλλιτεχνικό δόγμα, ακόμα και πρακτικές συμβουλές, λεπτές, οξυδερκείς και πολύτιμες.”
Με την εισήγηση της μεταφράστριας και την αίσθηση ενός βιβλίου που σημαίνει πολλά περισσότερα από μια αδειανή αφήγηση του φανταστικού και του μοιραίου, αφήνουμε στο εκδοτικό ταξίδι της την έξοχη μετάφραση που φέρνουν οι εκδόσεις Λέμβος στην διαχρονικά εκλεκτική, εγχώρια βιβλιοπαραγωγή. Η μάσκα μιας ολόκληρης εποχής και το αυθεντικό που κατοικεί για πάντα τους πυθμένες της ψυχής αποτελούν τα καλύτερα εφόδια.
Απόστολος Θηβαίος
