Top menu

Οθόνη και χαρτί: Βίοι παράλληλοι ή Τέλος Εποχής;

photo © Χριστίνα Τζαμάλα

Γράφει ο Ίων Σιώτης

"ΑΠΟ ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ALDO PIO MANUZIO ΣΤΙΣ ΨΗΦΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ. ΑΠΟ ΤΟ ΜΕΛΑΝΙ ΚΑΙ ΤΟ ΧΑΡΤΙ ΣΤΑ PIXEL ΚΑΙ ΣΤΟ ΠΥΡΙΤΙΟ"

Ο παραπάνω υπότιτλος του "e-Manuzio" του Δημοσθένη Αγραφιώτη δίνει το περίγραμμα των ερωτημάτων που θέτει ο συγγραφέας στις 200 σελίδες που ακολουθούν. Αναμφισβήτητα τα νέα μέσα επηρεάζουν ποσοτικά όλο το οικονομικό πλέγμα γύρω από το τυπωμένο σε χαρτί βιβλίο, συγχρόνως όμως εισάγουν ανατρεπτικά ποιοτικά χαρακτηριστικά με πολύ βαθύτερες προεκτάσεις.

Τα τελευταία είκοσι πέντε χρόνια είμαστε μάρτυρες μιας σημαντικής σε εξέλιξη αλλαγής: μετά τη γραφή και την τυπογραφία, νέες και ανατρεπτικές τεχνολογίες, από την ψηφιακή ενοποίηση ήχου, γραφής και εικόνας ως την παγκόσμια ψηφιακή διασύνδεση (Διαδίκτυο), δημιουργούν ένα νέο πολιτισμικό τοπίο. Οι καινούργιοι τρόποι αποθήκευσης, πρόσβασης, διαχείρισης και διάχυσης της πληροφορίας και η καταιγιστική διείσδυση του Διαδικτύου στον ιδιωτικό και δημόσιο χώρο αναδεικνύουν, όταν συνδυαστούν, ριζικά διαφορετικούς τρόπους ανθρώπινης επικοινωνίας που είτε μας ενθουσιάζουν είτε μας αγχώνουν. Στην καλύτερη περίπτωση μας αφήνουν αμήχανους, προϊδεάζοντάς μας για την επικείμενη μετάβαση στον homo digitalis, ή και στον homo virtualis για τους πιο απαισιόδοξους. Για πολλούς βρισκόμαστε στο κατώφλι μιας πολιτισμικής επανάστασης που θα στηρίζεται σε ποιοτικά διαφορετικούς τρόπους σκέψης, έκφρασης και συμπεριφοράς . Για άλλους πάλι, οι «νέες» τεχνολογίες απλώς επιταχύνουν ή διευκολύνουν τους παραδοσιακούς τρόπους σκέψης, έκφρασης και συμπεριφοράς, χωρίς όμως να τους αλλοιώνουν ριζικά.

Στον πλατωνικό διάλογο «Φαίδρος» (274-275), γραμμένο τρεις και κάτι αιώνες μετά την εμφάνιση του ελληνικού αλφαβήτου ο Σωκράτης περιγράφει την αντίδραση του βασιλιά της Αιγύπτου Θαμού όταν ο ημίθεος Θευθ, εφευρέτης της αριθμητικής, της γεωμετρίας, της αστρονομίας, της πεττείας (ντάμα, τάβλι), της κυβείας (ζάρια), υπόσχεται να του αποκαλύψει και την τεχνολογία της γραφής. Σύμφωνα με τον Θευθ, η τεχνολογία αυτή θα έκανε τους Αιγυπτίους σοφότερους και "μνημονικότερους" επειδή, καθώς ισχυρίζεται, «μνήμης γάρ τε και σοφίας φάρμακον ηυρέθη»
και ο βασιλιάς Θαμού απαντά:

«Ω τεχνικώτατε Θευθ, ο πατέρας ή εφευρέτης μιας τεχνικής δεν είναι πάντα ο καταλληλότερος να κρίνει τη χρησιμότητα των εφευρέσεών του για τους άλλους. Τώρα εσύ, ο πατέρας της γραφής, από πατρική φροντίδα και αγάπη αποδίδεις στην εφεύρεσή σου μια χρησιμότητα χωρίς αντίκρισμα. Η εφεύρεσή σου θα οδηγήσει αυτούς που θα την υιοθετήσουν στην αμνησία, σε μια μνημονική τεμπελιά (μνήμης αμελετησία), επειδή οι χρήστες της γραφής θα εμπιστεύονται πλέον ξένα, έξωθεν σημάδια (γραφές) και όχι εσωτερικές αναμνήσεις. Δυστυχώς, Θευθ, δεν βρήκες το φάρμακο της μνήμης αλλά μόνο της υπόμνησης».

Το «φάρμακο» του εφευρέτη Θευθ είναι «φαρμάκι» για τον βασιλιά Θαμού.

Κάτι ανάλογο συνέβη στο τέλος του 15ου αιώνα με το πέρασμα από το χειρόγραφο των ολίγων στην τυπογραφία, τη γραφή των πολλών, και στις βαθιές κοινωνικές αλλαγές που ακολούθησαν
τους επόμενους αιώνες, οι οποίες τελικά διαμόρφωσαν τον σημερινό «κειμενικό» μας πολιτισμό.

ΝΕΟΙ ΤΡΟΠΟΙ ΠΡΟΣΒΑΣΗΣ ΣΤΗ ΓΝΩΣΗ

Σήμερα, στη διαμόρφωση της νέας πολιτισμικής ταυτότητας συμβάλλουν, μεταξύ άλλων, η αντικατάσταση της γραμμικής δομής του τυπωμένου κειμένου, με υποσημειώσεις και ευρετήρια, από το ψηφιακό υπερ-κείμενο/με απεριόριστη επεκτασιμότητα μέσω της διαδικτύωσης. Το υπερ-κείμενο μπορεί να ορισθεί ως το «μη-γραμμικό (μη-αλληλοδιάδοχο) περιεχόμενο με δυνατότητα συνδυασμού κειμένου, εικόνας και ήχου, που περιλαμβάνει διακλαδώσεις δίνοντας ελεύθερες επιλογές στον χρήστη, ο οποίος το χειρίζεται σε διαδραστική οθόνη ή άλλο μέσο». Κι αυτό με τη σειρά του οδηγεί σε ανατροπές,
α) την αμφισβήτηση του ρόλου κάθε είδους αυθεντίας, ιεραρχίας και διαμεσολάβησης στο κύκλωμα παραγωγής, διαχείρισης και διακίνησης της πληροφορίας,
β) την υπονόμευση της δύναμης των μέσων μαζικής επικοινωνίας-ενημέρωσης εξ αιτίας της δυνατότητας άμεσης αδιαμεσολάβητης (δια)προσωπικής επικοινωνίας.

Τα παραπάνω χαρακτηριστικά σηματοδοτούν τη μετάβαση σε μια νέα προφορικότητα και οδηγούν στην εμφάνιση νέων μορφών επικοινωνίας, κοινωνικής οργάνωσης και συλλογικότητας.

Η πρώτη περίοδος του Διαδικτύου, που διήρκεσε ως περίπου το 2000, είχε να αντιμετωπίσει αρνητικά σχόλια από τους υπέρμαχους της ελεγχόμενης, ιεραρχικής, πληροφορίας του συνοψίζονται με σχόλια όπως «όπου λαλούν πολλά κοκόρια αργεί να ξημερώσει» ή «όταν μιλούν όλοι, κανείς δεν ακούει». Παράλληλα οι επαγγελματίες «τεκμηριωτές» τόνιζαν τον κίνδυνο από τον κατακλυσμό «μη έγκυρης» (παρα)πληροφόρησης. Ο αντίλογος στις κριτικές αυτές συνίστατο στη διαπίστωση ότι, εφόσον το μέσο επιτρέπει την κριτική επεξεργασία, αποσαφήνιση, συμπλήρωση, διαφοροποίηση, εκλέπτυνση της πληροφορίας, το σύστημα προοδευτικά θα τείνει σε μεγαλύτερη ακρίβεια και ποικιλομορφία.

Έτσι, αφού καταλάγιασε η συντηρητική αντίσταση αλλά και ο ενθουσιασμός των εν γένει νεωτεριστών, εμφανίστηκε στο Διαδίκτυο ένας σημαντικός όγκος χρήσιμης και αξιόπιστης πληροφορίας και γνώσης καθώς και νέες μορφές έκφρασης. Αυτό έγινε αφενός γιατί πολλοί από τους δημιουργούς γνώσης και πληροφορίας (επιστήμονες ερευνητές, δημοσιογράφοι, συγγραφείς, καλλιτέχνες) εξοικειώθηκαν με το νέο μέσο, αφετέρου γιατί δημόσιοι οργανισμοί και μη κερδοσκοπικοί φορείς αποφάσισαν να ψηφιοποιήσουν τα αρχεία τους και να τα διαθέσουν ελεύθερα στους χρήστες του Διαδικτύου. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο παγκόσμιος ιστός του Διαδικτύου διευκολύνει την πολυφωνία αναδεικνύοντας την πολυπλοκότητα της πραγματικότητας και εξασφαλίζει την απλή και απρόσκοπτη πρόσβαση και συμμετοχή σε ειδικούς οι οποίοι ως σήμερα απουσίαζαν από τη συζήτηση. Πρόκειται για μια ανατρεπτική τεχνολογία που αποτρέπει την κατάκτηση και διατήρηση κυρίαρχης θέσης και επιβάλλει νέα ήθη που δεν ταιριάζουν σε αυτούς οι οποίοι επιδιώκουν την όποιας μορφής εξουσία. Τελικά ο διαχωρισμός στους συμπαθούντες ή μη έχει ιδεολογικά και ψυχολογικά ερείσματα και βεβαίως συναρτάται και με την ικανότητα και βούληση του καθενός να μάθει και να αξιοποίσει ένα «νέο αλφάβητο». Πολλοί μιλούν απαξιωτικά για τον «ολοκληρωτισμό της απόλυτης διαφάνειας» στο Διαδίκτυο, αλλά γεγονός παραμένει ότι τα πιθανά λάθη στα λήμματα της έντυπης Encyclopedia Βritannica επιβιώνουν τουλάχιστον ως την επόμενη έκδοση ενώ στην αγγλόφωνη διαδικτυακή Wikipedia του 1,5 εκατομμυρίου λημμάτων διορθώνονται μόλις επισημανθούν.

Η απαρίθμηση μερικών χαρακτηριστικών των νέων τρόπων ανθρώπινης επικοινωνίας και πρόσβασης στη γνώση δεν αρκεί όμως για να προβλέψουμε τις επιπτώσεις τους στην αυριανή κοινωνία. Το πρόβλημα τελικά ανάγεται στο ότι, ενώ μπορούμε να μετρήσουμε πόσους σπόρους έχει ένα μήλο, δεν μπορούμε να μετρήσουμε πόσα μήλα περιέχει ο κάθε σπόρος.

Θα χρειαστεί μάλλον να περάσουν πολλές δεκαετίες μέχρις ότου ξεκαθαρίσει το τοπίο. Εν τω μεταξύ κάθε φύσης προφήτες υποδαυλίζουν φόβους για ένα σκοτεινό μέλλον. Οι φόβοι για τον «παγκόσμιο ιστό» όταν πρωτοεμφανίστηκε την τελευταία δεκαετία του 20ου αιώνα αφορούσαν, μεταξύ άλλων, τη «σύγχυση» που προκαλούσε σε όποιον πιανόταν στο δίχτυ και θύμιζαν το τραγούδι σε στίχους Γκάτσου και μουσική Ξαρχάκου, που κυκλοφόρησε περίπου την ίδια εποχή (1983, ταινία ΡΕΜΠΕΤΙΚΟ). Πολύ εύστοχα, και ακούσια βεβαίως, ο στιχουργός επισημαίνει και τονίζει την προσωπική ευθύνη του καθένα που μπλέκεται στο δίχτυ:

«...Κάθε φορά που ανοίγεις δρόμο στη ζωή, μην περιμένεις να σε βρει το μεσονύχτι. Έχε τα μάτια σου ανοιχτά βράδυ- πρωί, γιατί μπροστά σου πάντα απλώνεται ένα δίχτυ.

Αν κάποτε στα βρόχια του πιαστείς, κανείς δε θα μπορέσει να σε βγάλει, μονάχος βρες την άκρη της κλωστής κι αν είσαι τυχερός ξεκινά πάλι...»

Το βέβαιο είναι ότι στο επίκεντρο του νέου πολιτισμικού περιβάλλοντος βρίσκεται ο καθένας από εμάς, δηλαδή εσύ-εγώ. Εμείς φέρουμε την ευθύνη των επιλογών, χωρίς διαμεσολαβητές και αυθεντίες, και εμείς μόνο είμαστε σε θέση να αξιοποιήσουμε ή να αγνοήσουμε, να εμπλουτίσουμε ή να ρυπάνουμε αυτό το ζωντανό περιβάλλον πληροφορίας, γνώσης, έκφρασης και εν τέλει πολιτισμού.