Γράφει ο Κωνσταντίνος Χατζηφραγκιός Μακρυδάκης
«Η συγκέντρωση αρχίζει για να γιατρευτεί η αρρώστια.
Μπορούσε να κυριευτεί από θλίψη
ένας λαός που σέρνει πίσω του ιστορικά γεγονότα
ή πεθαίνει στη μέση ενός άσχημου τοπίου.
Γυρεύουν όλοι να γλιτώσουν απ’ την καταδίκη,
από τον θάνατο και τον τρόμο.
Γυρεύουν τρέλα, επίσκεψη θεών και δυνάμεων,
θέλουν να κερδίσουν ξανά την πηγή της ζωής
απ’ τους δαίμονες που την έχουν αρπάξει.
Η θεραπεία αναδύεται απ’ την έκσταση.
Θεραπεύεις την αρρώστια ή την εμποδίζεις να ’ρθει,
ξαναζωντανεύεις την άρρωστη και κερδίζεις
την κλεμμένη ψυχή.
Είναι σφάλμα να πιστεύουμε πως η τέχνη
χρειάζεται, για να υπάρξει, το θεατή της.
Το φιλμ κυλάει και δίχως μάτια.
Όμως ο θεατής δεν μπορεί να υπάρξει δίχως αυτό,
γιατί μόνον αυτό τον βεβαιώνει πως υπάρχει.»
Jim Morrison, Σημειώσεις για την όραση (2)
Η εμβληματική ταινία του Olivier Assayas «Μετά το Μάη» (2012) μας εισάγει σε μια άλλη εποχή, μια επαναστατική εποχή, δίνοντας την αφορμή να εστιάσουμε σ’ εκείνη την άνοιξη του 1968, που αν και θα ’ρχόταν ακόμα κι αν της έκοβαν όλα τα λουλούδια(3), εντούτοις συμπληρώνουμε φέτος μισό αιώνα μακριά της…
Ο Μάης
«Ο αγώνας είναι ο πατέρας κάθε πράγματος.»(4)
Ηράκλειτος
Εκείνη η άνοιξη ήταν η φυγή της νέας γενιάς προς τα μπρος. Πράγματι αυτό το μεγαλόψυχο κι αλληλέγγυο κίνημα του Μάη του ‘68 είχε κάτι απίστευτο και αδιανόητο, που το ξεχώρισε από τις συνηθισμένες διαμαρτυρίες με αποτέλεσμα να μη μπορεί να συγκριθεί με τίποτα παρόμοιο έως τότε. Όπως σημειώνει ο συγγραφέας Γιώργος Ίκαρος Μπαμπασάκης «ο Μάης του ‘68 ήταν η ανακάλυψη της επανάστασης της καθημερινής ζωής, για πρώτη φορά στον σύγχρονο κόσμο. Ήταν για πρώτη φορά μια επανάσταση που πυροδοτήθηκε από εξεγερμένους καλλιτέχνες – ενώ έως τότε οι επαναστάσεις προετοιμάζονταν από φιλοσόφους ή διανοούμενους»(5). Μια ομάδα νεαρών, «καταστασιακών» (μέλη της Καταστασιακής Διεθνούς) αποφάσισαν, ήδη από την δεκαετία του 1950, «να μην κάνουν τίποτε άλλο εξόν από το να πραγματώνουν, διαρκώς και με ποικίλες μεθόδους, την Τέχνη και τη Φιλοσοφία στο επίπεδο της καθημερινότητας, που σημαίνει ότι αποφάσισαν να μετατρέψουν το είναι της σε αενάως δημιουργούμενο έργο τέχνης»(6). Το Μάη του ‘68 έθεσαν το ζήτημα ακόμη πιο επιτακτικά με συνθήματα όπως «η τέχνη πέθανε, ας απελευθερώσουμε την καθημερινή ζωή», «η κουλτούρα είναι η αναστροφή της ζωής» και «πολιτισμική επανάσταση: δεν πρέπει να κατεβάσουμε την κουλτούρα στο λαό, πρέπει να ανεβάσουμε την κουλτούρα στην ιστορία», καθώς «η δράση δεν πρέπει να είναι αντίδραση, αλλά δημιουργία». Σύμφωνα δε με τον ηγέτη της Καταστασιακής Διεθνούς Guy Debord «οι τέχνες του μέλλοντος θα είναι αναστατώσεις καταστάσεων ή τίποτα»(7). Ο διάλογος της πρωτοποριακής τέχνης με τα ριζοσπαστικά κινήματα της εποχής εμπλούτισε προοδευτικά σε μεγάλο βαθμό τη θεωρία και πρακτική της τέχνης. Ενδεικτική είναι η διεύρυνση της επικοινωνίας της με το ευρύτερο κοινό, μέσω της μουσικής, της τεχνολογίας, του αυτοσχεδιασμού, αλλά και του αναστοχασμού, της εμπλοκής/ συμμετοχής του κοινού στην καλλιτεχνική δημιουργία.
Οι νέοι του Μάη αναζήτησαν το νόημα της ύπαρξης μέσα από αλλόκοτα, με την πρώτη ματιά, συνθήματα όπως «είμαστε ρεαλιστές! ζητάμε το αδύνατο!», «η φαντασία στην εξουσία», «τίποτα δεν είναι αληθινό, όλα επιτρέπονται», «απαγορεύεται το απαγορεύεται» και επηρεασμένοι από το Dada ―ένα κίνημα αισθητικής αναρχίας κι απόρριψης της «κυρίαρχης» τέχνης― αποπειράθηκαν να επιλύσουν το αίνιγμα, που είχε ήδη τεθεί από τον Marcel Duchamp, σχετικά με τη δυνατότητα των καλλιτεχνών να δημιουργήσουν έργα που να μην είναι έργα τέχνης. Σ’ αυτή τη διεργασία εκλαμβάνουν το Παρίσι ως τη μητρoπολιτική φαντασμαγορία του πλάνητα Walter Benjamin, με συνθήματα όπως «κάτω οι πυραμίδες, ζήτω οι κύκλοι», «πρέπει συστηματικά να ερευνούμε το τυχαίο», «η ποίηση είναι στους δρόμους», «κάτω από το πεζοδρόμιο, η παραλία», «κηρύξατε την πόλη σε κατάσταση διαρκούς ευτυχίας». Πρώτιστος στόχος τους, όπως επισημαίνει ο Γιώργος Ίκαρος Μπαμπασάκης, ήταν «η κριτική όλων των όψεων της ζωής στον σύγχρονο κόσμο, η συστηματική καταρράκωση ξεπερασμένων αξιών και συμπεριφορών, και η μεθοδική επινόηση και προπαγάνδα νέων, πλούσιων σε εμπειρίες, σημασία και νοήματα τρόπων ύπαρξης»(8), προτείνοντας το «γράμμα», σε αντιδιαστολή με τη λέξη ή την πρόταση, ως το στοιχειώδες συστατικό της ανθρώπινής επικοινωνίας, καθώς σύμφωνα με τον Guy Debord «ο κατακερματισμός των λέξεων στα γράμματα που τις αποτελούν, είναι πρόπλασμα για μια γενικότερη αποδιάρθρωση»(9), η οποία μπορεί να επιφέρει μια ανανεωτική δυναμική ενάντια στο κοινότυπο. Αντιστρέφοντας τελικά «το παλιό σύνθημα του Andre Breton και των υπερρεαλιστών, σύμφωνα με το οποίο πρέπει να θέσουμε την Ποίηση στην υπηρεσία της Επανάστασης, εργάστηκαν έτσι ώστε να τεθεί η Επανάσταση στην υπηρεσία της Ποίησης. Απόγειο της δράσης των καταστασιακών ήταν, ακριβώς, η πυροδότηση της εξέγερσης του Μάη»(10). Μια γιορτή της ποίησης ή ακριβέστερα η ποίηση της γιορτής, όπου το ασυνήθιστο μετατράπηκε σε καθημερινό. Χαρακτηριστικό σε αυτό το πλαίσιο ήταν και το σύνθημα «κάτω ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός, ζήτω ο υπερρεαλισμός». Ένα πανηγύρι για την ελευθερία της έκφρασης με συνθήματα όπως «Η ελευθερία αρχίζει με μια απαγόρευση. Να μην βλάψεις την ελευθερία του άλλου», «στην καρδιά του πόνου ο μηδενισμός» και «κάτω οι αντιδραστικοί αριστεροί που εμποδίζουν τη δημιουργική ελευθερία». Κατ’ αυτήν την έννοια ο Μάης μπορεί να ειδωθεί ως μια τεράστια συνέλευση, όπου τέθηκαν υπό αμφισβήτηση όλες οι καθιερωμένες αντιλήψεις και γεννήθηκαν ιδέες και προσεγγίσεις, που βρίσκονται στο επίκεντρο των θεωρητικών αναζητήσεων για την κοινωνία και τον κόσμο μέχρι και σήμερα. Ήταν η απόφαση των ανθρώπων να γράψουν οι ίδιοι την ιστορία τους και συνάμα ένα κίνημα επανανακάλυψής της, καθώς τίποτα δεν μπορούσε να είναι ποια όπως πριν. Πολλές από τις ιδέες και κατευθύνσεις της σκέψης στην εποχή μας, όπως η αναγνώριση της έννοιας του «άλλου», «του διαφορετικού», αλλά και η πολιτική, κοινωνική και προσωπική απελευθέρωση, πηγάζουν από εκείνη την περίοδο.
Ενδεικτικά τα «γεγονότα του Μάη», όπως ονομάστηκαν, έφεραν στο προσκήνιο και το όλο βαθύτερο χάσμα ανάμεσα στις παραδόσεις και τις συμπεριφορές, τις ελπίδες, τους φόβους και τις προσδοκίες των δύο γενεών, αυτής πριν το 1950 και εκείνης μετά το 1950. Μια σύγκρουση γενεών, που επεκτάθηκε στο νέο με το παλιό, στο προοδευτικό με το συντηρητικό, στο όνειρο με την πραγματικότητα… Είναι γεγονός ότι ο Μάης σηματοδότησε την είσοδο των νέων στο προσκήνιο της ιστορίας ως διαμορφωτών της. Αποτέλεσε την εναρκτήρια σύγκρουση ανάμεσα στους τεχνοκράτες και τη νεολαία της γνώσης, τους φοιτητές. Για παράδειγμα το πνεύμα του Μάη όπως εκδηλώθηκε στο Πανεπιστήμιο της Vincennes ήρθε σε αντίθεση με την αποσπασματική γνώση και την εξειδίκευση, προτείνοντας την ολιστική και διεπιστημονική γνώση. Άλλωστε σύμφωνα και με τους «καταστασιακούς» «δεν αρκεί η σκέψη να αναζητήσει την πραγμάτωσή της, πρέπει η πραγματικότητα να αναζητήσει τη σκέψη»(11).
Στο δημόσιο χώρο του δρόμου και με συνθήματα, όπως «μόνο η αλήθεια είναι επαναστατική» και «απελευθερώστε την έκφραση», οι νέοι διαδήλωσαν την αναγκαιότητα για την απελευθέρωση του κάθε πολίτη, αλλά και του συνόλου των πολιτών από οποιαδήποτε μορφή υποδούλωσης, εξάρτησης και ελέγχου. Σύμφωνα δε με τον Raoul Vaneigem «οι μέρες του ’68 έδειξαν με αρκετά εντυπωσιακό τρόπο ότι η πολυπλοκότητα του πραγματικού συμπυκνώνεται, σιγά σιγά, στην απλότητα των χειρονομιών, όπως ακριβώς, μέσα στην ίδια πορεία, η αλήθεια, για να γίνει ακουστή, χρειάζεται τη φωνή του πλακόστρωτου.»(12) Εν τέλει ο Μάης δεν ήταν μονάχα η μεγαλύτερη φοιτητική κινητοποίηση της γαλλικής ιστορίας, αλλά διευρύνθηκε και οδήγησε στη μεγαλύτερη, ίσως, γενική απεργία της, αναδεικνύοντάς τον ως τον επαναστατικότερο επιταχυντή κοινωνικού μετασχηματισμού κατά τις μεταπολεμικές δεκαετίες. Η ιστορία άλλωστε προσφέρει ελάχιστα παραδείγματα κοινωνικών κινημάτων παρόμοιου βάθους και δυναμικής, όπως εκείνο που ξέσπασε στη Γαλλία την άνοιξη του 1968. Πράγματι πρώτη φορά μετά την Παρισινή Κομμούνα οι εξεγερμένοι νεαροί αγκάλιασαν κι αποδέχτηκαν πλήρως την έννοια του πολίτη ως κοινωνικού ατόμου. Ουσιαστικά ο Μάης του 1968 μπόρεσε να συνοψίσει σε ελάχιστο χρονικό διάστημα και να συμπυκνώσει σε συνθήματα τις αγωνίες και τα αδιέξοδα ολόκληρης της μεταπολεμικής περιόδου, ζητήματα που στη βάση τους παραμένουν επίκαιρα ακόμη και σήμερα, την εποχή της κρίσης και της αβεβαιότητας, καθώς «η αντίφαση έχει ξεφύγει απ’ τον έλεγχο».
"Η αντίφαση έχει ξεφύγει από κάθε έλεγχο" (Σύνθημα στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών στην Αθήνα)(13)
Στην πραγματικότητα με τον Μάη διεκδικήθηκε το δικαίωμα στο όνειρο, στον έρωτα και στη φαντασία, η οποία «δεν είναι ένα φυσικό χάρισμα, αλλά κατ’ εξοχήν αντικείμενο κατάκτησης»(14), αμφισβητώντας το σύστημα στην ουσία του, αναφορικά ακόμη και με τα στερεότυπα που αυτό αναπαράγει, καθώς «ένας άνθρωπος δεν είναι έξυπνος ή κουτός, είναι ελεύθερος ή δεν είναι»(15).
Άλλωστε το φως της κάθε εξέγερσης, σύμφωνα με τον Andre Breton, «δεν μπορεί παρά ν’ ακολουθήσει 3 δρόμους: Αυτόν της ποίησης, της ελευθερίας και του έρωτα».
«Μετά το Μάη»
Ακολουθώντας το μονοπάτι, όπως το χάραξε το φως της εξέγερσης σύμφωνα με τον Andre Breton, δεν θυμόμαστε καμία άλλη ταινία στο πρόσφατο παρελθόν, η οποία ν’ αναπαριστά με τόση ακρίβεια και ζωντάνια μια ιστορικά προσδιορισμένη εποχή, όπως επιτυγχάνει το φιλμ «Μετά το Μάη», η βιωματική δημιουργία του Olivier Assayas (2012) για τα έργα και τις ημέρες μιας ομάδας επαναστατημένων νεαρών Γάλλων στις αρχές της δεκαετίας του ‘70. Όπως και στον «Κάρλος» ―το προηγούμενο φιλμ του Assayas (2010)― η ανασύσταση μιας εκρηκτικής εποχής είναι ρεαλιστική και λεπτομερής. Ο δημιουργός κατορθώνει να συλλάβει την ανήσυχη φύση μιας ολόκληρης γενιάς δίχως να καταφεύγει στην άγονη νοσταλγία για τον Μάη του ‘68, προτιμώντας να ακολουθεί και ν’ απεικονίζει την αλήθεια των επαναστατημένων ηρώων του, υπενθυμίζοντας συνάμα τη διαδρομή, αλλά και την κατάληξη της ιστορίας τους, που φθάνει ως τις μέρες μας. Όπως αναφέρει ο ίδιος ο σκηνοθέτης: «Όταν αρχίζεις να πιστεύεις ότι η συλλογική ιστορία εκπροσωπείται αποσπασματικά, μετά από λίγο έχεις την κρυφή ιδέα ότι μπορεί να πρέπει εσύ να διορθώσεις το λάθος. Ότι μπορεί, χωρίς να το συνειδητοποιείς, να κρατάς μια από τις εμπειρίες της δικής σου γενιάς και να έχει έρθει η ώρα να την εξιστορήσεις. {…} Η ταινία απεικονίζει το μονοπάτι πάνω στο οποίο μαθαίνουμε να σκεφτόμαστε για τον εαυτό μας, ενώ απορροφούμε και την ατμόσφαιρα της εποχής, χωρίς όμως να γινόμαστε θύματά της. Πρόκειται για ένα δρόμο που αποφεύγει όσο μπορεί τα πιο δημοφιλή μέρη κοινωνικοτήτων και συμβιβασμών με τον ένα ή τον άλλο τρόπο».
Η ταινία, που έλαβε βραβείο σεναρίου στο Φεστιβάλ Βενετίας του 2012, αποτελεί μια απόδειξη, σύμφωνα και με τον κινηματογραφιστή Γιώργο Ευθυμίου, ότι πέρα από τις στιγμές–ορόσημο που θέτει η ιστορία, όπως εν προκειμένω ο Μάης του ‘68, «οι μεταβατικές περίοδοι που ακολουθούν είναι κατά πολύ πιο ενδιαφέρουσες και δραματικές, γιατί αυτές οι περίοδοι είναι και οι πιο θολές. Πηγαίνουν στα τυφλά, καθώς κάνουν τα πρώτα τους βήματα. Οι κατεστημένες αξίες έχουν δηλητηριαστεί. Ο πολιτιστικοκοινωνικός χάρτης τίθεται σε πλειστηριασμό. Την ίδια ώρα που οι δυνάμεις του παρελθόντος προσπαθούν να επωφεληθούν των γεγονότων και να προσεταιρισθούν το καινούργιο»(16). Πρόκειται για ένα σχέδιο που απασχολούσε τον Assayas περισσότερο από μια δεκαετία και αποτυπώθηκε στο βιβλίο του «A Post May Adolescence: Letter to Alice Debord» αφιερωμένο στην ποιήτρια, χήρα του ηγέτη της Καταστασιακής Διεθνούς Guy Debord. Ταυτόχρονα η ταινία ακολουθεί την εξέλιξη του κινηματογράφου της αντίστασης, ως μέσο έκφρασης της κάθε φορά συνισταμένης κοινωνικής δυναμικής, εκκινώντας από πολιτικά στοχευμένες κινηματογραφήσεις, στις οποίες η ταινία για να είναι επαναστατική οφείλει να έχει επαναστατική σύνταξη, καθώς σύμφωνα με τον εισηγητή του Cinema Novo στην Βραζιλία Glauber Rocha «το καθήκον του κινηματογραφιστή είναι απλώς να είναι επαναστάτης. … Το μόνο που χρειάζεται είναι μια κάμερα στο χέρι και μια ιδέα στο κεφάλι»(17). Φθάνοντας τελικά σε αναστοχαστικές κινηματογραφικές αναφορές κι αναζητήσεις, δίνοντας την κάμερα στους ίδιους τους εργάτες, κι επιδιώκοντας την αδιαμεσολάβητη οπτική του υποκειμένου βασισμένη στα προτάγματα του κινηματογράφου της παρατήρησης. Ιδιαίτερα χαρακτηριστικές είναι και οι κινηματογραφικές διαδρομές της ταινίας του Olivier Assayas από τον συνδικαλιστή τραγουδοποιό «Τζόε Χιλ» (1971), αλλά και την «Ελβίρα Μάντιγκαν» (1967) του Bo Widerberg, καθώς σύμφωνα με τον Jean-Luc Godard «ο κινηματογράφος γεννιέται στον ίσκιο των κοριτσιών που ανθίζουν», ως τις ταινίες κατανάλωσης «επιστημονικής φαντασίας» και τελικά τις απόπειρες πειραματικού σινεμά, στο οποίο τελικά οδηγεί τον ήρωα –alter ego του σκηνοθέτη– η μνήμη της αληθινής του αγάπης, της τέχνης. Μ’ αυτόν τον τρόπο ο δημιουργός αποτείνει, μέσω της ταινίας, τον δικό του φόρο τιμής στις μεγάλες νεανικές επιρροές του, από την αντικουλτούρα και το underground, ως τον Andy Warhol και τον Robert Bresson και μαζί στην ποπ και ροκ μουσική της εποχής, με ένα εκπληκτικό soundtrack, που ξεκινά από τον Captain Beefhart και φτάνει ως τους Soft Machine και τον Syd Barret. Μια μουσική γέφυρα που εκκινεί από τη δεκαετία του ‘60, συνδέει δημιουργικά το «Crystal ship» των Doors και το «Rain and Tears» των Aphrodite’s child με το «Revolution» των Beatles και το «Street Fighting Man» των Rolling Stones κι εξακοντίζεται από τη βερολινέζικη free jazz μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του ‘80 και το πρώτο άλμπουμ των Stone Roses, αλλά και τα κατοπινά βίντεο κλιπς του Βορειοϊρλανδού David Holmes. Μετά την έκρηξη της αντικουλτούρας τη δεκαετία του 60 η ανατρεπτική δύναμη της ροκ μουσικής, μπολιασμένη με την πολιτικοκοινωνική διαμαρτυρία των τροβαδούρων της φολκ, όπως ο Bob Dylan, αλλά και σφιχταγκαλιασμένη με την ποίηση και την λογοτεχνία, ονειρεύεται ένα κόσμο ανθρωπιάς κι ειρήνης, εξεγείρεται κατά του πολέμου και έχει έμβλημά της την ελευθερία, καθώς αντηχεί στα πανεπιστήμια και στα φεστιβάλ, συνοδεύοντας διαδηλώσεις και καθιστικές διαμαρτυρίες, όπου συμμετέχουν χιλιάδες νέοι.
Εν τέλει η ταινία είναι σε μεγάλο βαθμό μια νοσταλγική ταινία γι’ αυτή καθαυτή τη νιότη… προκειμένου να φανταστούμε ξανά έναν κόσμο δίχως όρια, καθώς «όταν οι θύρες τις αντίληψης εξαχνιστούν τα πράγματα θα φανούν όπως πραγματικά είναι. Απεριόριστα...»(18). Είναι ενδεικτικό ότι η αναφορά περί νεότητας του Τόμας Μαν, σύμφωνα με την οποία «νέος θα πει να είσαι αυθόρμητος, να μένεις κοντά στις πηγές της ζωής, να μπορείς να ορθώνεσαι και να τραντάζεις τις αλυσίδες ενός φθαρμένου πολιτισμού, να τολμάς αυτό που οι άλλοι δεν έχουν το κουράγιο να επιχειρήσουν», βρήκε την πληρέστερη επιβεβαίωσή της τον Μάη του 1968 στη Γαλλία. Όπως επισημαίνει ο κινηματογραφιστής Γιώργος Ευθυμίου, «ο Olivier Assayas μόνο κατά τύχη δεν επιλέγει να εστιάσει το βλέμμα του σε νέα παιδιά. Σε παιδιά με ανησυχίες. Σε νέους με επιπολαιότητες. Με αμφιβολίες. Σε παιδιά με νιότη. Με απερισκεψία. Και κυρίως παιδιά ερωτευμένα. Γιατί δεν είναι δυνατό να μιλάμε για επανάσταση και να μην αναφέρουμε τον έρωτα. Στην ουσία η επανάσταση είναι απλώς ένα ετερώνυμο του έρωτα. Επανάσταση δεν σημαίνει ανατροπή του σκηνικού. Αυτό είναι μονάχα μια επίπτωση. Το σκηνικό αντικαθίσταται από τη νιότη, όταν αυτό γερνάει. Επανάσταση είναι η τέχνη του να είσαι διαρκώς ερωτευμένος. Να δίνεις νέες φόρμες στις ανησυχίες σου. Να αναζητάς νέους τόπους. Και μέσα απ’ τους τόπους να αναγεννιέσαι. Στην επανάσταση είναι ο έρωτας που αναμετριέται με το δοκιμασμένο. Και καθώς αυτό θρυμματίζεται, είναι ο έρωτας που καθιστά το νέο, το αγέννητο ως κάτι πιθανό»(19). Ακόμη και η σκέψη για το νέο γεννιέται από όσα βιώθηκαν και παραμένει συνδεδεμένη μόνο με όσα μπορούν να την προσανατολίζουν(20).
Άλλωστε «η τέχνη πέθανε κι ο Godard δεν μπορεί να κάνει τίποτα».
Σημειώσεις
1. Το παρόν άρθρο προέκυψε από την εισήγηση κατά την προβολή στη Κινηματογραφική Λέσχη Αγίας Παρασκευής της ταινίας του Olivier Assayas «Μετά τον Μάη», στο πλαίσιο της συμπλήρωσης μισού αιώνα από τον Μάη του 1968. Πολιτιστικό πάρκο «Στ. Κώτσης», Αγία Παρασκευή, 21/2/2018. (στον τίτλο)
2. Morrison Jim, Σημειώσεις για την όραση, Εκδόσεις Ερατώ, Αθήνα 1983.
3. Σύνθημα του Μάη του ‘68 «Ακόμα κι αν κόψουν όλα τα λουλούδια η άνοιξη θα έρθει».
4. Σύνθημα του Μάη του ‘68.
5. Μπαμπασάκης Γ. Ι. & Κούτσικος Π., Μάης ‘68. Η γιορτή της ποίησης. Η ποίηση της γιορτής, Εκδόσεις Οξύ, Αθήνα 2008.
6. Στο ίδιο
7. Μπαμπασάκης Γ. Ι., Guy Debord ουρλιαχτά για χάρη του Σαντ, Εκδόσεις Γαβριηλίδης, Αθήνα 2014
8. Μπαμπασάκης Γ. Ι. & Κούτσικος Π., στο ίδιο.
9. Μπαμπασάκης Γ. Ι., στο ίδιο
10. Μπαμπασάκης Γ. Ι. & Κούτσικος Π., στο ίδιο
11. Internationale Situattioniste, Για την αθλιότητα των φοιτητικών κύκλων, Εκδόσεις Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα 2004.
12. Vaneigem Raoul, Τρομοκρατία ή Επανάσταση, Εκδόσεις Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα 1990.
13. Πηγή: https://synthimata-se-toixous.blogspot.gr/p/otinanai.html
14. Σύνθημα του Μάη του ‘68.
15. Σύνθημα του Μάη του ‘68.
16. Περιοδικό φιλμ νουάρ, www.filmnoir.gr, τεύχος 63, Θεσσαλονίκη 28 Μαρτίου 2013.
17. Stam Robert, Εισαγωγή στη θεωρία του κινηματογράφου, μετάφραση Κατερίνα Κακλαμάνη, Επιμέλεια Εύα Στεφανή, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2006.
18. Huxley Aldous, The Doors Of Perception, published by Chatto & Winbus, U.K. 1954.
19. Περιοδικό φιλμ νουάρ, www.filmnoir.gr, τεύχος 63, Θεσσαλονίκη 28 Μαρτίου 2013.
20. Σύνθημα του Μάη του 68.
Βιβλιογραφία
Arendt Hannah, Preface a crise de la culture, 1961
Assayas Olivier, A Post May Adolescence: Letter to Alice Debord, Wallflower Press, 2012
Benjamin Walter, Σαρλ Μπωντλαίρ: Ένας λυρικός στην ακμή του καπιταλισμού, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2002
Huxley Aldous, The Doors Of Perception, published by Chatto & Winbus, U.K. 1954.
Internationale Situattioniste, Για την αθλιότητα των φοιτητικών κύκλων, Εκδόσεις Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα 2004
Le Goff Jean-Pierre, Η Γαλλία του χθες. Αφήγηση ενός έφηβου κόσμου. Από τη δεκαετία του 1950 στον Μάη του ‘68, Εκδόσεις Stock, 2018.
Morrison Jim, Μια αμερικάνικη προσευχή, Εκδόσεις Κατσάνος, Θεσσαλονίκη 2005.
Morrison Jim, Σημειώσεις για την Όραση, Εκδόσεις Ερατώ, Αθήνα 1983.
Stam Robert, Εισαγωγή στη θεωρία του κινηματογράφου, μετάφραση Κατερίνα Κακλαμάνη, Επιμέλεια Εύα Στεφανή, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2006.
Vaneigem Raoul, Τρομοκρατία ή Επανάσταση, Εκδόσεις Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα 1990
Μπαμπασάκης Γιώργος Ίκαρος. & Κούτσικος Πάρις, Μάης ‘68. Η γιορτή της ποίησης. Η ποίηση της γιορτής, Εκδόσεις Οξύ, Αθήνα 2008.
Μπαμπασάκης Γιώργος Ίκαρος, Guy Debord ουρλιαχτά για χάρη του Σαντ, Εκδόσεις Γαβριηλίδης, Αθήνα 2014
Μωραΐτης Μάκης, Κινηματογράφος: Από το Ρομαντισμό στο Σουρεαλισμό κι ως την Επανάσταση, Εκδόσεις Καθρέφτης, Λονδίνο 1979.
Χαραλαμποπούλου Λένα και Κουνάδης Ζάκης, Οι Δρόμοι του Μάη – Γαλλία ‘68, Εκδόσεις Παρασκήνιο, Αθήνα 1993.
Festivals/ Παραστάσεις
Πρόγραμμα θεατρικής παράστασης, John Lennon το σκαθάρι και τα μάτια σας του Mark St. Germain, Θέατρο Αγγέλων Βήμα, Αθήνα 8η καλλιτεχνική περίοδος 2012 – 2013.
Φεστιβάλ κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, Cinema em transe, επιμέλεια Νίκος Σαββάτης, Εκδόσεις φεστιβάλ κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2006
Εγκυκλοπαίδειες/ Περιοδικά
Εγκυκλοπαίδεια Larousse, Ο αιώνας των ανατροπών. Το λεξικό των κινημάτων αμφισβήτησης στον 20ο αιώνα, επιμέλεια Emmanuel De Waresquiel, Εκδόσεις Οξύ, Αθήνα 2004.
Περιοδικό Vakxikon.gr, παρουσίαση του βιβλίου «Μάης 68. Η γιορτή της ποίησης. Η ποίηση της γιορτής» των Γιώργου Ίκαρου Μπαμπασάκη και Πάρι Κούτσικου, Αθήνα Μάρτιος 2008, τεύχος 2.
Περιοδικό Κριτική Διεπιστημονικότητα, Κοινωνικές διακρίσεις, τόμος 4, Εκδόσεις Νήσος, Αθήνα 2011
Περιοδικό Φιλμ νουάρ, www.filmnoir.gr, Θεσσαλονίκη 28 Μαρτίου 2013, τεύχος 63.
