Top menu

Περιεχόμενα Τεύχους 38

Η λογοτεχνία του φανταστικού

photo © Στράτος Προύσαλης

Γράφει η Χριστίνα Λιναρδάκη

Οι ρίζες της φανταστικής εξήγησης του κόσμου μέσα από τη λογοτεχνία είναι τόσο αρχαίες όσο και το ανθρώπινο είδος. Η πρώτη οργανωμένη μορφή λογοτεχνίας του φανταστικού ήταν η μυθολογία. Μυθολογία την αποκαλούμε εμείς σήμερα, όμως για τους αρχαίους Έλληνες ήταν ιστορία, τον καιρό που δεν είχαν ακόμη αρχίσει να ονειρεύονται την ιστορία. Το παρελθόν ήταν για κείνους μια ακατάληπτη μάζα από πολυάριθμα δεδομένα που δεν μπορούσαν να γίνουν κατανοητά, παρά μόνο εάν οργανώνονταν γύρω από ένα κεντρικό ήρωα ή ένα κεντρικό θέμα. Οι μύθοι επιτελούσαν αυτήν ακριβώς τη λειτουργία: οργάνωναν τα γεγονότα του παρελθόντος γύρω από κεντρικούς άξονες και καθιστούσαν το παρελθόν αντιληπτό.

Ωστόσο, η συγκέντρωση μαρτυριών από το παρελθόν και η χρήση τους ως πηγής παραδειγματισμού είναι ένα πράγμα και η ιστορία, ως συστηματική μελέτη, ως πειθαρχία, είναι ένα άλλο. Απόδειξη ότι ο μύθος, όπως διασώθηκε π.χ. μέσα στο έπος, κινείται μέσα στο άχρονο. Τα γεγονότα είναι ολότελα απομονωμένα και δεν μπορεί ποτέ κάποιος να πει πότε ακριβώς συνέβησαν: συνέβησαν «μια φορά κι έναν καιρό». Το άχρονο το διαπιστώνουμε πολύ ανάγλυφα στους ίδιους τους ήρωες, που μένουν αναλλοίωτοι στον χρόνο: βλέπουμε για παράδειγμα έναν Οδυσσέα που επιστρέφει στην Ιθάκη το ίδιο ακμαίος όσο έφυγε, μια Πηνελόπη που τον υποδέχεται επίσης ακμαία η ίδια – σαν να μην τους αγγίζει ο χρόνος, σαν να μην τους αφορά.

Δεν είναι μόνο ο Όμηρος: ψήγματα φανταστικού υπάρχουν και στην ορφική παράδοση, αλλά και σε συγγραφείς όπως ο Λουκιανός, ο Ησίοδος ή ο Αριστοφάνης. Χαρακτηριστικά παραδείγματα φαντασίας στην αρχαιότητα είναι οι φοβεροί αριστοφανικοί Όρνιθες ή η ανάβαση του Τρυγαίου στον Όλυμπο πάνω στο σκαθάρι του στην επίσης αριστοφανική Ειρήνη. Τα περισσότερα τέτοια έργα ήταν έμμετρα, γραμμένα δηλαδή σε στίχους, και γι’ αυτό πιστώθηκαν στην ποίηση, ενώ κάποια άλλα κατατάχθηκαν στο θέατρο – ελάχιστα και στην ιστορία.

Το ζητούμενο στη λογοτεχνία του φανταστικού είναι ο προσδιορισμός του πεπερασμένου ανθρώπου που συνδιαλέγεται με έναν απέραντο κόσμο, ο οποίος τον ξεπερνά. Η αναμέτρηση του ανθρώπου με τον κόσμο βρίσκεται άλλωστε στον πυρήνα της λογοτεχνίας του φανταστικού. Τα έργα που εντάσσονται σε αυτήν δανείζονται στοιχεία από την πραγματικότητα και τα μετουσιώνουν, κατασκευάζοντας άλλους, πιθανούς ή απίθανους κόσμους. Ουσιαστικά εφευρίσκουν εκ νέου τη γνώριμή μας πραγματικότητα με τις δυνατότητες και τις ελευθερίες που επιτρέπει η φαντασία. Αυτή η εκ νέου εφεύρεση όμως υπονομεύει και υποσκάπτει τη γνώση μας για τα πάντα γύρω, αναδεικνύοντας ακόμα πιο εμφατικά το πεπερασμένο μας. Ένα πεπερασμένο που σαν άνθρωποι δεν θέλουμε να δεχθούμε και του αντιστεκόμαστε, π.χ. με την ιατρική και με την τεχνολογία. Κυρίως, όμως, με τη λογοτεχνία και την τέχνη γενικότερα.

Είναι σημαντικό σε αυτό το σημείο να πούμε ότι πολλά βιβλία επιστημονικής φαντασίας επαληθεύτηκαν και έγιναν οιωνοί, ουσιαστικά, του μέλλοντος. Τέτοια πολύ γνωστά βιβλία είναι το Από τη γη στο φεγγάρι του Ιούλιου Βερν ή η Οδύσσεια του διαστήματος του Κλαρκ, καθώς επίσης και ο Φράνκενστάιν της Μαίρη Σέλλεϋ (σήμερα γίνονται μεταμοσχεύσεις οργάνων), Ο θαυμαστός καινούργιος (ή: γενναίος, νέος) κόσμος του Άλντους Χάξλεϋ (τα αντικαταθλιπτικά και τα αγχολυτικά έχουν γίνει καραμέλες στις μέρες μας) και το 1984 του Όργουελ (προσωπικά δεδομένα στην εποχή του Google δεν υφίστανται). Η φαντασία κάποιες φορές λειτουργεί προφητικά.

Σε ένα φανταστικό μυθιστόρημα τα πάντα είναι συμβατά μεταξύ τους, τα πάντα μπορούν να συμβούν και τα πάντα να συνυπάρξουν. Αφετηρία είναι πάντα ένα θεμελιώδες ερώτημα: «Πώς θα ήταν αν;». Με αυτό ξεκινούν όλοι οι συγγραφείς του φανταστικού: ο Κάφκα, ο Μπόρχες, ο Χάξλεϋ, ο Πόε, ο Στήβενσον, αλλά και οι πιο γνωστοί και ευπώλητοι της εποχής μας, όπως ο Τόλκιν και η Ρόουλινγκ. Και περιγράφουν τη θεμελιώδη σύγκρουση ανάμεσα στο ορθολογικό και το ανορθολογικό, μια σύγκρουση που ορίζεται από την εισβολή του φανταστικού στο πραγματικό ή του αφύσικου στο φυσικό. Πρόκειται για μια εισβολή που ικανοποιεί κάτι που όλοι οι άνθρωποι επιθυμούμε: να έρθουμε, έστω για λίγο, σε επαφή με εκείνο το κάτι που δεν έχουμε τολμήσει ακόμη να φανταστούμε.

Ένα ενδεικτικό χρονολόγιο συγγραφέων της λογοτεχνίας του φανταστικού:

Αρχαιότητα
Όμηρος, Λουκιανός, Ησίοδος, Αριστοφάνης

Μεσαίωνας (11ος-14ος αι.)
Δάντης και το γοτθικό μυθιστόρημα (π.χ. Γουάλπολ)

Ρομαντική περίοδος (15ος-18ος αι.)
Πόε, Σέλλεϋ, Κόλεριτζ, Σουίφτ, Γκαίτε, Σαίξπηρ

19ος αιώνας – σήμερα
Όργουελ, Κάφκα, Μπόρχες, Στήβενσον, Χάξλεϊ, Κασάρες, Λάβκραφτ, Τόλκιν, Κινγκ, Ρόουλινγκ

Και μερικά ονόματα, λιγότερο και περισσότερο σύγχρονων, Ελλήνων συγγραφέων του φανταστικού: Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, Μιχαήλ Μητσάκης, Δημοσθένης Βουτυράς, Γιώργος Μπαλάνος, Μάκης Πανώριος (ο αποκαλούμενος και «πρύτανης του φανταστικού»), Αλέξης Πανσέληνος, Νίκος Παναγιωτόπουλος, Κυριάκος Αθανασιάδης, Νίκος Βλαντής, Μιχάλης Μανωλιός, Ελευθέριος Κεραμίδας, Εριέλλα Χρυσού, Γιάννης Μαρτζούκος.