Του Γιώργου Μολέσκη
Το βιβλίο του Νταβίντ Μασάντο Η διάρκεια ζωής της ευτυχίας, το οποίο παρουσιάζουμε σήμερα, έχει βραβευτεί το 2015 με το Ευρωπαϊκό Βραβείο Λογοτεχνίας και αυτή είναι μια καλή ένδειξη για την αξία του. Οι διαδικασίες μέσα από τις οποίες επιλέγεται ένα βιβλίο και τα κριτήρια που εφαρμόζονται για τη βράβευσή του είναι μια εγγύηση γι’ αυτό. Υπήρξα πρόεδρος της Εθνικής Επιτροπής Κύπρου γι’ αυτό το βραβείο και στις τέσσερις φορές που συμμετείχε η Κύπρος και γνωρίζω πολύ καλά αυτές τις διαδικασίες. Αναφέρω ότι με το βραβείο αυτό τιμήθηκαν οι Κύπριοι συγγραφείς Μυρτώ Αζίνα, Αιμίλιος Σολωμού, Αντώνης Γεωργίου και Σταύρος Χριστοδούλου.
Ο Νταβίντ Μασάντο κατάγεται από την Πορτογαλία, μια χωρά με μεγάλη λογοτεχνική παράδοση, η οποία έχει αναδείξει σημαντικούς συγγραφείς με παγκόσμια αναγνώριση όπως ο Ζοζέ Σαραμάγκου, ο Φερνάντο Πεσσόα, ο Αντόνιο Λόμπο Αντούνες, ο Ζοζέ Καντόζο Πίρες, ο Ζοζέ Λουίς Πισότο και άλλοι.
Το βιβλίο του Νταβίντ Μασάντο κάνει μια τομή στη σύγχρονη ζωή της Πορτογαλίας την περίοδο της οικονομικής κρίσης και πως αυτή επηρεάζει τις ζωές των ηρώων του. Το κλείσιμο επιχειρήσεων και η απώλεια της εργασίας φέρνει τους ήρωες αντιμέτωπους με οικονομικά, κοινωνικά, οικογενειακά, ακόμη και ψυχολογικά προβλήματα, τα οποία ανατρέπουν την πορεία της ζωής τους, επηρεάζουν βαθιά την καθημερινότητά τους, επηρεάζουν τις συμπεριφορές τους και προκαλούν κρίσεις στις σχέσεις τους.
Η ευτυχία, η οποία πριν από την κρίση φαινόταν διαρκής και σταθερή για τον ήρωα αφηγητή του βιβλίου, μπαίνει σε μια περίοδο βαθιάς κρίσης. Το θέμα το έθεσε πολύ καλά και ο συγγραφέας σε μια συνέντευξή του στην Αγγελική Δημοπούλου, η οποία δημοσιεύτηκε στο λογοτεχνικό περιοδικό Ο Αναγνώστης και στο ηλεκτρονικό περιοδικό των εκδόσεων Βακχικόν, που έκαναν και την ελληνική έκδοση του βιβλίου. Λέει: «Ήθελα να γράψω για την ευτυχία και τον τρόπο που μερικοί άνθρωποι φαίνεται να είναι πιο ανοιχτοί σε αυτό το συναίσθημα. Με άλλα λόγια, ήθελα να γράψω για το τι πρέπει να συμβεί ώστε ένας άνθρωπος που πάντα ένιωθε ευτυχισμένος να γίνει δυστυχισμένος. Ήθελα να γράψω για έναν άνθρωπο σε κρίση. Τότε σκέφτηκα ότι θα βοηθούσε το γεγονός ότι τα πράγματα γύρω του επίσης καταρρέουν».
Ο κεντρικός, κατά κάποιο τρόπο, ήρωας του βιβλίου, ο Ντανιέλ, που είναι και ο αφηγητής, βλέπει την πορεία της ζωής του να ανατρέπεται. Αυτά που θεωρούσε δεδομένα και που συνιστούσαν ό,τι θεωρούσε ευτυχία, αποδεικνύονται τόσο εύθραυστα και ασταθή. Χάνει τη δουλειά του, δεν μπορεί να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις του στην τράπεζα, χάνει το σπίτι του, η οικογενειακή του ζωή βρίσκεται σε μια περίοδο κρίσης, με τη γυναίκα και τα παιδιά του να μετακομίζουν σε άλλη πόλη, κοντά στην οικογένεια του πατέρα της. Οι δυο στενοί του φίλοι, ο Χαβιέρ και ο Αλμοδόβαρ, βρίσκονται ο ένας κλεισμένος στο σπίτι του, για δώδεκα τώρα χρόνια, βιώνοντας τις συνέπιες μιας βαριάς κατάθλιψης, και ο άλλος στη φυλακή, αφού η αποτυχία λειτουργίας μιας ιστοσελίδας στην οποία είχε επενδύσει και η οποία στόχευε στην προαγωγή της αλληλοβοήθειας, τον οδήγησε σε στη ληστεία ενός βενζινάδικου, αφήνοντας τη γυναίκα και τον γιο του στο έλεος των καταστάσεων που κυριαρχούν γύρω τους.
Ένας άλλος ήρωας, ο ομοφυλόφιλος πρώην καθηγητής τους των μαθηματικών, ο Άβιλα, ο οποίος απολύθηκε από το σχολείο που δίδασκε, το ρίχνει στο ποτό, καταντά ένα ανθρώπινο ράκος και βιώνει κάθε είδους δημόσιο εξευτελισμό. Ο Ντανιέλ τα ζει όλα αυτά με πολύ έντονο και βασανιστικό τρόπο, δεν παύει, ωστόσο, να ελπίζει, να προσπαθεί να βρει μια οποιαδήποτε δουλειά και να αγωνίζεται να προλάβει τα κακά, να βοηθήσει όσους κινδυνεύουν, να διορθώσει τα πράγματα, να επανενωθεί με την οικογένειά του. Και αυτός ο αγώνας είναι η ουσία του βιβλίου, που καταφέρνει να εμπλέξει τον αναγνώστη και να τον κάνει συμμέτοχο στις προσπάθειες, στις περιπέτειες και στις αγωνίες του ήρωα.
Όπως ο συγγραφέας του βιβλίου, ο ΝταβίντΜασάντο, ήθελε να γράψει ένα βιβλίο για την ευτυχία, έτσι και ο ήρωάς του, ο αφηγητής στο έργο, ο Νατνιέλ, ήθελε να γράψει ένα είδος καθημερινού ημερολογίου για το μέλλον και για το πως θα ήθελε να δει τη ζωή του να εξελίσσεται. Στην πορεία όμως, και βιώνοντας τα όσα συμβαίνουν γύρω του και την εξέλιξη της ζωής του μέσαστην οικονομική κρίση, την ανεργία, τη μετακόμιση της γυναίκας και των παιδιών του, την κατάντια των φίλων του, επανέρχεται και το αλλάζει διαρκώς.
Το βιβλίο έχει μια πολύ ενδιαφέρουσα αφηγηματική δομή. Ο Ντανιέλ, κεντρικός ήρωας και αφηγητής ταυτόχρονα, απευθύνεται στον φυλακισμένο φίλο του Αλμοδόβαρ, ο οποίος αρνήθηκε να τον δει όταν πήγε να τον επισκεφθεί και αρνείται να απαντήσει στα μηνύματά του. Από μια άποψη η είναι ένας μονόλογος του Ντανιέλ, ο οποίος αφηγείται στον Αλμοδόβαρ τα όσα έχουν συμβεί στη διάρκεια της απουσίας του στον ίδιο και στην οικογένειά του, στον γιο και στη γυναίκα του Αλμοδόβαρ, στον φίλο τους Χαβιέρ, στον καθηγητή Άβιλα και στην κοινωνία που τους περιβάλλει. Όμως μέσα σ’ αυτόν μονόλογο διεξάγεται ταυτόχρονα κι ένας διάλογος του Ντανιέλ με τον Αλμοδόβαρ, με τις υποτιθέμενες απαντήσεις και τοποθετήσεις του που παρεισφρέουν σ' αυτό τον μονόλογο. Το ίδιο συμβαίνει και όταν ο Ντανιέλ μιλά για τους άλλους ήρωες του βιβλίου, τον Χαβιέρ, τον Άβιλα, τη γυναίκα και τα παιδιά του, τη γυναίκα και τον γιο του Αλμοδόβαρ. Οι δικές τους παρεμβάσεις είναι, κατά κάποιο τρόπο, μέρος της ιστορίας που ο Ντανιέλ αφηγείται στον φυλακισμένο Αλμοδόβαρ.
Μέσα από όλα αυτά οι ήρωες παρουσιάζονται ως δημιουργημένοι από τον αφηγητή και ταυτόχρονα ως ζωντανοί και αυτόνομοι χαρακτήρες. Αυτό δίνει συνεχή ροή και παραστατικότητα στην αφήγηση, που κυλά και εξελίσσεται ως ένα κινηματογραφικό σενάριο. Πολλά επεισόδια είναι χτισμένα σαν κινηματογραφικές σκηνές που παίζονται ζωντανά μπροστά στον αναγνώστη, με τους ρυθμούς τους, την ατμόσφαιρα, τα χρώματά τους. Έτσι, μέσα από ένα μονόλογο, με μια φαινομενική στασιμότητα, ο συγγραφέας καταφέρνει να δώσει προσδώσει στο έργο πολυφωνικότητα, καθώς και μια πυκνή και οργιώδη δράση.
Όλα έχουν συμβεί όταν ο Ντανιέλ αρχίζει να τα αφηγείται, ερήμην του, στον φυλακισμένο φίλο του Αλμοδόβαρ, η αφήγηση όμως κρατά αμείωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη μέχρι το τέλος. Ο συγγραφέας, ενώ θέτει από την αρχή το πλαίσιο και τις παραμέτρους της ιστορίας, επανέρχεται για να περιγράψει διάφορα επεισόδια από τη ζωή των ηρώων του, να παρουσιάσει με τρόπο άμεσο τους ίδιους, τις αλλαγές που συμβαίνουν στους ίδιους, τους κινδύνους που διατρέχουν σε μια κοινωνία σε κρίση.
Ο γάμος του Ντανιέλ περνά μια περίοδο κρίσης, ο γιος του εθίζεται στο διαδίχτυο, η κόρη του ζει μια πρόωρη ωριμότητα. Την ίδια περίοδο η γυναίκα του φίλου του, του φυλακισμένουΑλμοδόβαρ, δουλεύει διπλές βάρδιες για να τα βγάλει πέρα και ο γιος του μένει απροστάτευτός και μπλέκεται σε διάφορες επικίνδυνες καταστάσεις με παιδιά που δρουν εκτός κανόνων, επιδιδόμενα σε διάφορες πράξεις αλητείας, καταπιέζουν και εξευτελίζουν τον καθηγητή Άβιλα, εμπλέκονται σε δίχτυα ναρκωτικών και άλλα. Όλα αυτά δίδονται μέσα από διάφορα επεισόδια, στα οποία ο συγγραφέας επανέρχεται για να θέσει τα δικά του ερωτήματα, να τα φωτίσει από διαφορετικές πλευρές. Έτσι η αφήγηση γίνεται εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, ζωντανή και άμεση, αποκτώνταςμια παραστατική και ρέουσα κινηματογραφική μορφή, όπως ανάφερα και πιο πάνω.
Μέσα από τη σκιαγράφηση των ηρώων και τις περιγραφές των καταστάσεων στις οποίες βρίσκονται μπλεγμένοι, όσο και των τραγικών πράγματών που συμβαίνουν μαζί τους, ζωντανεύει μπροστά στον αναγνώστη η όλη κοινωνική κατάσταση που έφερε η οικονομική κρίση. Η κρίση αυτή τους έχει τυλίξει όλους στα πλοκάμια της, τους έχει εμπλέξει σε καταστάσεις που δεν μπορούσαν ποτέ να φανταστούν, έχει αλλάξει τις ζωές τους, τις συμπεριφορές τους, τους ίδιους ως ανθρώπους.
Μέσα σε όλα αυτά ο Ντανιέλ εξακολουθεί να αγωνίζεται με κάθε τρόπο για να διορθώσει τα πράγματα, να βρει δουλειά, να καλύψει το χρέος στην τράπεζα, να βοηθήσει την οικογένειά του, τον καταθλιπτικό και μανιακό φίλο του Χαβιέρ, την οικογένειά του, τον διαλυμένο κυριολεκτικά καθηγητή Άβιλα, τη γυναίκα και τον γιο του φυλακισμένου Αμοδόβαρ.
Όλα αυτά έχουν μεγάλο κόστος στην προσωπική και την οικογενειακή του ζωή, συνεχίζει όμως να επιμένει και να αγωνίζεται, ακόμη κι όταν χάνει το σπίτι του, όταν μένει, κυριολεκτικά, στο δρόμο, όταν βλέπει τις επιπτώσεις όλων αυτών των καταστάσεων πάνω στην ίδια την οικογένειά του, στα παιδιά του. Εμπλέκεται ακόμη και σε μια παράτολμη περιπέτεια για να βοηθήσει τη μοναδική γυναίκα που έκανε χρήση της ιστοσελίδας που είχαν δημιουργήσει με τον Χαβιέρ και τον Αλμοδόβαρ, η οποία ζητά βοήθεια για να επισκεφτεί τον ετοιμοθάνατο αδελφό της στο νοσοκομείο και η οποία βρίσκεται σε άλλη χώρα, στην Ελβετία, χίλια διακόσια χιλιόμετρα μακριά. Στο ταξίδι αυτό, στο οποίο συμμετέχει και ο έγκλειστος στο σπίτι του για δώδεκα χρόνια Χαβιέρ, ο Ντανιέλ θα πάρει μαζί του τον γιο και την κόρη του, καθώς και τον γιο του Αλμοδόβαρ. Θα ζήσουν διάφορες περιπέτειες, θα ταλαιπωρηθούν, αλλά το πιο σημαντικό, αυτό το ταξίδι και η αίσθηση ότι κάνουν κάτι για να βοηθήσουν έναν άνθρωπο που το έχει ανάγκη, θα τους φέρει πιο κοντά τον ένα στον άλλο, θα γεφυρώσει το κενό που είχε αρχίσει να δημιουργείται στις σχέσεις τους και θα αναπτερώσει τις ελπίδες για το μέλλον.
Το πάθος και η επιμονή αυτή του Ντανιέλ ν’ αγγίξει με κάθε τρόπο τη χαμένη ευτυχία, αποτελεί την κεντρική ιδέα του βιβλίου. Το πάθος αυτό και οι περιπέτειες στις οποίες θα τον οδηγήσει θα τον φέρει στο τέλος σε μια ισορροπία με τα όσα συμβαίνουν, θα λειτουργήσει με τρόπο θετικό στις σχέσεις με τη γυναίκα και τα παιδιά του και θα ανανεώσει την πίστη του στο μέλλον και στην ελπίδα πως ο δρόμος για την ευτυχία είναι ακόμη ανοιχτός. Στην τελευταία παράγραφο του βιβλίου ο αφηγητής Ντανιέλ, αφού ολοκλήρωσαν την αποστολή τους να βοηθήσουν τη γυναίκα που ζήτησε τη βοήθειά τους, απευθύνεται στον φυλακισμένο φίλο του με τα λόγια: «Και να ’μαστε, Αλμοδόβαρ, μέσα σ’ αυτό το βαν, στον δρόμο για τη Λισαβόνα. Βρίσκομαι πίσω από το τιμόνι, με την εθνική οδό να απλώνεται μπροστά μου, τώρα που σου λέω τα πάντα. Οπότε ξέρεις ότι είμαστε ακόμα εδώ, Αλμοδόβαρ. Είμαστε ακόμα εδώ».
Τελειώνοντας θέλω να προσθέσω ότι η ανάγνωση του βιβλίου είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα. Όχι γιατί περιμένεις τη λύση κάποιού μυστηρίου, ή το πως θα τελειώσει η ιστορία, αλλά παρακολουθώντας την περιγραφή κάθε επεισοδίου, την εξέλιξή του, την τροπή που παίρνει και το πως αυτό σημαδεύει τους ήρωες. Από αυτή την άποψη είναι ενδιαφέρουσα η ανάγνωση κάθε σελίδας, ακόμη κι όταν επανέρχεσαι και διαβάζεις το βιβλίο για δεύτερη φορά.
* Aπό την παρουσίαση του βιβλίου στο Nicosia Book Fest 2022 που πραγματοποιήθηκε παρουσία του συγγραφέα.
