“Όλων αι καρδίαι καταφλέγονται από τον προς την πατρίδα ιερόν έρωτα” Αλέξανδρος Υψηλάντης
Γράφει ο Κ.Γ. Βασιλείου
Στον προαύλιο χώρο του Μουσείου Περιβάλλοντος Στυμφαλίας, στις 15/7/2021, διδάχθηκε από την σκηνοθέτη Ιόλη Ανδρεάδη το έργο «Φιλική εταιρεία», το οποίο γράφηκε με την ευκαιρία του εορτασμού των 200 χρόνων από την Επανάσταση του 1821 από την ίδια και τον Αρ. Ασπρούλη.
Πρόκειται για μια ευφυή γραφή, που επιχειρεί να ερμηνεύσει τα ψυχικά ερέβη απλών ανθρώπων κατά τη διαδικασία μετατροπής τους σε ήρωες· το κρινόμενο θεατρικό δρώμενο αναδεικνύει την υποφώσκουσα πορεία των θνητών προς τα Ηλύσια πεδία· πόθεν άραγε το κέντρισμα; Ποια άγνωστη θεά τείνει την ευεργετική της χείρα και χαράσσει τη μοίρα των πεισιθάνατων; Είναι αλήθεια πως ο έρωτας οδηγεί σε παράτολμα άλματα προς τη δόξα, όταν η πατρίδα καλεί προς θυσιασμόν;
Οι συγγραφείς εισχώρησαν στο είναι μιας επωφελούς εθνικής ρωγμής και, ως σαμάνοι μεμυημένοι, συνέρραψαν μια πεζή ελεγεία, εν είδει μονολόγων, όπου συμποσούνται, ως ένα χαλύβδινο σώμα, εμιγκρέδες Έλληνες, εμπνευσμένα παλικάρια, έχοντες προ οφθαλμών ένα ιστορικό πανόραμα του έθνους. Με παθιασμένα εμβλήματα, αυτοπυροδοτούνται, υπηρετούντες ενσυνείδητα την ιεροτελεστία της αναγέννησης, χωρίς ονειροβασίες ή αυταπάτες.
Ο συμβολισμός κυριαρχεί, αλλά δεν προηγείται, ακολουθεί, ερμηνεύει ως οδοδείκτης χάριν των νεωτέρων ερευνητών· άλλωστε ο Ηράκλειτος είχε δογματίσει: “όχι εμένα, αλλά τον λόγο ακούοντας να ομολογείτε”· ποια οδός βασιλική αναμένει τους εκφραστές της ενσυνείδητης απώλειας, εκείνους που υποφέρουν υπέρ των ιδεών; προς τι η συντριβή του εαυτού; Τα θαύματα δεν επιτελούν αποκαλυπτικό έργο υπό μορφήν ειδώλων; Οι ξεχασμένοι μάντεις του μύθου αναφάνηκαν μεταλλαγμένοι και απέδειξαν ότι δεν απέσβετο ά παγά λαλέουσα, διότι οι σκιές της διαχρονίας αναφώνησαν δια στόματος Θεοδώρου Κολοκοτρώνη, με στεντόρεια φωνή: “ο Θεός είχε βάλει την υπογραφή του για τη λευτεριά μας και δεν θα την έπαιρνε πίσω”.
Τα πρόσωπα, που συγκροτούσαν την Αρχή, λειτούργησαν με πάθος, ζήλο και αυαπάρνηση· αρνητές επίμονοι της καθεστηκυίας τάξης, εχθροί λυσσαλέοι της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, αντίπαλοι σκληροτράχηλοι της Ιερής Συμμαχίας· τα οστά των προγόνων είχαν μεταμφιεσθεί σε κοράλλια και ήταν ζωντανοί οργανισμοί, ωθούντες τους επιγόνους σε απελευθερωτική δράση· “το φτερωτό άρμα του χρόνου πλησίαζε βιαστικά” (Α. Μάρβιλ) και καλούσε σε επιστράτευση τους νέους Λεωνίδες, γιατί οι καιροί ου μενετοί· η ουτοπία συνέδραμε την ιστορία και την μετουσίωσε σε μυθικό γίγαντα, υπερδύναμο, ανίκητο, παθιασμένο, ακατάληπτο.
Το επαναστατικό παίγνιον θέρμανε τις καρδιές και ανέτρεψε τους κανόνες· οι διπλωματικοί διαγκωνισμοί παραγνωρίσθηκαν· ήταν η σειρά των παραδόσεων, του ακαταμάχητου αγώνα, των συγκρούσεων· ο μεγαλειώδης θρίαμβος επέκειτο· η αντιπαράθεση ήταν επί θύραις· ο απώτερος στόχος πλησίαζε· το αδελφικό αίμα αναμοχλεύθηκε και πότισε τα ένστικτα· ο ηθικός αναβρασμός λειτούργησε προωθητικά και συνεπήρε τους ενθουσιώδεις πατριώτες· η λησμονιά δεν θα σκέπαζε τους πρωτοπόρους· συμπαραστάτες στα μετερίζια της λευτεριάς ένθερμοι φιλέλληνες, που συντάχθηκαν στην ιδέα της ελληνικής ανεξαρτησίας· χωρίς όμως τη θρυαλλίδα, που άναψε η Φιλική Εταιρεία δεν θα προκαλείτο το θεαματικό αποτέλεσμα ενός αιματηρού νικηφόρου αγώνα.
Οι Αρ. Ασπρούλης και Ιόλ. Ανδρεάδη εμπνεύσθηκαν από το επίτευγμα της Φιλικής Εταιρείας· μετέπλασαν τα πρόσωπα σε αγίους· Τσακάλωφ, Ξάνθος, Σκουφάς, Υψηλάντης καθόρισαν προσεκτικά ποιος έπρεπε να ηγηθεί του αγώνα· “ο αρχηγός πρέπει να είναι νέος, τολμηρός. Ατρόμητος. Να μπορεί να πάρει τον αγώνα προσωπικά” (Τσακάλωφ)· “ο αρχηγός πρέπει να είναι έξυπνος. Συνετός. Διπλωμάτης. Να ξέρει να ελίσσεται” (Ξάνθος). Η παρευρισκόμενη αφηγήτρια τους διαβεβαίωσε πως είναι έτοιμοι να ξεκινήσουν και αρχίζει να τραγουδά τον Θούριο του Ρήγα προς εμψύχωσιν· ο Υψηλάντης ανυπομονώντας αναφώνησε “ορκίζομαι” και ακολούθησαν όλοι οι παρευρισκόμενοι· η αφηγήτρια διάβασε από ένα ιστορικό βιβλίο τις κατά καιρούς εξεγέρσεις και συντετριμμένη σταμάτησε για λίγο· οπότε ο Τσακάλωφ απήγγειλε ένα δημοτικό ποίημα για τον ήρωα Βλαχάβα· ακολούθησε ο Ξάνθος και η αφηγήτρια (“και να φωνάζουν οι αϊτοί, να σκούζουν τα γεράκια/ ανοίξτε λόγγοι να διαβεί, μεριάστε τα κλαριά σας,/ για να περάσει το στοιχειό, ο δράκων γιός της Όσσας”).
Ακολούθησε μια αυτοβιογραφική παρουσίαση ενός εκάστου· του Πάτμιου Εμμανουήλ Ξάνθου, του Γιαννιώτη Αθανασίου Τσακάλωφ, του Αρτινού Νικολάου Σκουφά, του Κωνσταντινουπολίτη Αλεξάνδρου Υψηλάντη. Αναφέρονται πολλά ονόματα μυημένων και περιγράφεται ο τρόπος που συναντήθηκαν, συναποφάσισαν και ορκίσθηκαν υπό απόλυτη μυστικότητα. Ο Αλ. Υψηλάντης κήρυξε την επανάσταση, συγκρότησε τον Ιερό Λόχο, που σφαγιάσθηκε από τους Οθωμανούς, διεκτραγώδησε τη φυλάκισή του στις Αυστριακές φυλακές και τον θάνατό του.
Η μεταφορά ενός πεζού αφηγήματος στη σκηνή ήταν επιτυχής· η σκηνοθέτης Ιόλη Ανδρεάδη έστησε μια λιτή, επιβλητική, άκρως συγκινησιακή παράσταση (δική της ήταν η ιδανική μουσική υπόκρουση), με ελάχιστη σκηνική συνεπικουρία, όχι μόνον λόγω του χώρου, αλλά και διότι η έμπνευση της την οδήγησε σε μια θεατρική δημιουργία, διδακτική, ως όφειλε -και το έφερε αισίως εις πέρας- να συμπτύξει μια ολόκληρη ιστορική περίοδο, που βοήθησε αποφασιστικά στην εθνική απελευθέρωση της χώρας· στο επίπονο έργο της είχε πολύτιμους συνεργάτες την Δήμητρα Λιάκουρα, που επιμελήθηκε της σκηνογραφίας και των ομοιόμορφων κοστουμιών, την Στέβη Κουτσοθανάση, που φώτισε εύστοχα τα κρίσιμα σημεία του δράματος· τον Γιάγκο Ανδρεάδη, κατασκευαστή των σκιών, που εικονίζονταν στο όπισθεν τοιχείο.
Ο τετραμελής θίασος απέδειξε, ότι η επαγγελματική αποστολή του, όχι μόνον ανύψωσε τους ήρωες σε οπτασίες, αλλά κυρίως δίδαξε πως ένα πεζό κείμενο μπορεί να μετατραπεί σε ποίημα· πράγματι οι ηθοποιοί έδωσαν την ικμάδα των δυνάμεών τους για να ζωντανέψουν επί σκηνής ένα έργο, με ελάχιστη εκ των πραγμάτων κινητικότητα, που υπηρετούσε πρωτίστως τον λόγο· δεν υστέρησαν σε κανένα σημείο της παράστασης και δεν μείωσαν ουδόλως το αναγκαίο πάθος.
Η Νεφέλη Κουρή (αφηγήτρια-Ελλάς-Ν. Σκουφάς) κυριάρχησε με την δυναμική αυτοπεποίθηση, που επέδειξε· είναι μια καλλιτέχνης ολοκληρωμένη, πολύπλοκη, εγκεφαλική, τραγωδός επαρκής, ενθουσιώδης, με ευδιάκριτη αυτονομία, ευαίσθητη όσο πρέπει, αυθόρμητη, ενστικτώδης, με αμεσότητα επικοινωνίας, πειστική· υπηρέτησε ρεαλιστικά, με εκφραστική ποικιλία και οίστρο τα κρίσιμα σημεία του κειμένου, καταδυόμενη στο βαθύτερο εξεγερτικό νόημα· ιδιαίτερα αισθαντική εμφάνιση έκανε κατά την απαγγελία του Θούριου του Ρήγα, με ιδεώδες ηχόχρωμα, χρήσιμες παύσεις και άφθαστες κορυφώσεις· ως κεντρικό πρόσωπο κράτησε την απαιτούμενη ισορροπία σε αγαστή συνεργασία με τους λοιπούς υποκριτές (την είχαμε απολαύσει, ως Νατάσα Ροστόβα, στο Πόλεμος και Ειρήνη του Λ. Τολστόι, το 2020, στο δημοτικό θέατρο Πειραιά).
Ο Αγησίλαος Μικελάτος (Εμμανουήλ Ξάνθος) διαθέτει χαρακτηριστικό συγκρατημένο λυρικό ύφος και περισσή δεξιοτεχνία· στην απαγγελία μέρους του δημοτικού τραγουδιού για τον ήρωα Βλαχάβα επέδειξε μια μεταφυσική απλότητα, έναν ερεβώδη θρήνο· συνειδητός επαγγελματίας του θεάτρου απέδειξε το εύρος των ικανοτήτων του, κινούμενος με φυσικότητα στον στενό σκηνικό χώρο, που του είχε διατεθεί (είχε υποδυθεί τον ρόλο του Μπίνγκλεϊ στο Περηφάνεια και προκατάληψη της Τζέιν Ώστιν, το 2020, στο θέατρο Αλκυονίς).
Ο Κώστας Νικούλι (Αθανάσιος Τσακάλωφ), νεότατος, με ιδιαίτερο ταλέντο, πειθαρχημένος, με σωστή άρθρωση· ο αγωνιστής Βλαχάβας έτυχε άξιας μνείας από έναν Αλβανό ποιοτικό ηθοποιό, που απήγγειλε το πρώτο μέρος του υπέρ αυτού δεκαπεντασύλλαβου (είχε μετάσχει, ως Νικολάϊ Ροστόφ, στο Πόλεμος και Ειρήνη του Λ. Τολστόι, το 2020, στο δημοτικό θέατρο Πειραιά).
Η Δέσποινα Σαραφίδου (Αλέξανδρος Υψηλάντης), με ιδιάζουσα πύκνωση στον λόγο της, εξέφερε παραινέσεις, ενθουσιαστικά και χαρμόσυνα ρήματα στους σκλαβωμένους Έλληνες· ανάδιδε μια στιλπνή υποκριτική τέχνη σε ένα αντρικό ρόλο (!)· συγκλονιστικός ήταν ο διάλογος με την Ελλάδα και τον Ξάνθο· απήγγειλε έξοχα τα αποχαιρετιστήρια λόγια του: “όταν με το καλό έλθει ο Άγγελος του Θεού να με πάρει, να με πάει να συναντήσω τα παλικάρια μου, να ξεριζώσουν την καρδιά μου από το κουφάρι μου-ναι να ξεριζώσουν την καρδιά μου μέσα απ’ το άψυχο μου σώμα και να τη στείλουν εκεί που ανήκει. Στην Ελλάδα” (είχε πρωταγωνιστήσει στο Υπέρ Αδυνάτου, το 2018, στο ίδρυμα Αγγ.-Λ. Κατακουζηνού).
Το έργο Φιλική Εταιρεία θα χαρακτηριζόταν ως “πτώσεις αγγέλων εις βάραθρα των ουρανών”, κατά τον Α. Εμπειρίκο υπέρ των τολμητιών· με ευανάγνωστες αλληγορίες μεταφέρει ζωντανά τις προεπαναστατικές ετοιμασίες μιας δράκας πατριωτών για να ξεσηκώσουν τους ραγιάδες· αλληλουχία νοημάτων, λέξεις ενταγμένες σε μια αδιάρρηκτη ενότητα φόρμας και περιεχομένου. Η παράσταση της 15ης Ιουλίου 2021, στο Μουσείο Περιβάλλοντος Στυμφαλίας ήταν ένα εγχείρημα όπου το αφήγημα μεταπλάστηκε σε θαυμάσιο επικό ποίημα υπέρ του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα του 1821.
