Top menu

Περιεχόμενα Τεύχους 38

Η ειρωνεία στη σύγχρονη ποίηση

photo © Στράτος Προύσαλης

Γράφει ο Δήμος Χλωπτσιούδης

Είναι μεγάλη μου χαρά που μελετώ νέους ποιητές ώστε να δούμε πώς βλέπουν την ποίηση οι νεότεροι εκφραστές της λογοτεχνίας. Δεν θέλω να μπω καν σε μία λογική κατηγοριοποίησης σε γενεές ή άρνησης του όρου γενεά. Δεν αφορά ούτε το ευρύ κοινό πώς ορίζεται η «ποίηση της αγανάκτησης» ούτε και τη σημερινή μας συνάντηση.

Μελετώντας όμως κανείς τις συλλογές των καιρών τούτων παρατηρεί ότι ένα βασικό σημείο επαφής των «ποιητών της αγανάκτησης» είναι η ειρωνεία. Αν και τούτη έχει μελετηθεί λίγο σε ακαδημαϊκό επίπεδο (βλ. Καλλιόπη Κωστίου, Ποιητική της Ανατροπής), εντούτοις η κριτική της ποίησης έχει μείνει μόνο στο πεδίο του εμφανούς σαρκασμού και της κοινωνικής ή πολιτικής κριτικής.

Η ποιητική ειρωνεία όμως δεν μπορεί να περιοριστεί μόνο στο επίπεδο της σάτιρας και της κριτικής. Η ίδια η τέχνη δεν μπορεί να περιοριστεί μόνο σε αυτά τα στοιχεία χωρίς να δώσουμε σημασία στο ΠΩΣ αυτή εκφράζεται, τα εργαλεία και τα όπλα της.

Εδώ όμως πρέπει να κάνουμε έναν σαφή διαχωρισμό: άλλο η ποιητική ειρωνεία που αντιπαραβάλλεται με την επική και την τραγική ειρωνεία και κατάγεται από το Ρομαντισμό και άλλο η κοινωνική ειρωνεία ως μέσο εκφράσεις μιας κριτικής αντιμετώπισης των πραγμάτων. Και στην παρέα μας έχουμε και τα δύο είδη.

Ας ανοίξουμε μία παρένθεση και ας θυμίσουμε ότι στην επική ειρωνεία το κοινό του αοιδού γνωρίζει όλο το έπος και τα επιμέρους επεισόδια και άρα και το τέλος του κάθε ήρωα κάτι όμως που δεν γνωρίζει ο ίδιος. Αντίστοιχα στην τραγική ειρωνεία, με επίκεντρο τα διαδραματιματιζόμενα στη σκηνή, το κοινό γνωρίζει την αλήθεια σε πραγματικό χρόνο, αλλά όχι ο ήρωας που συχνά φτάνει στην υπερβολή και την ύβριν.

Στην ποιητική ειρωνεία η έκφραση είναι πιο πολύπλοκη και αξιοποιεί όλα τα μέσα: αντιθέσεις, διαλόγους, ψευδοδιαλόγους, μεταφορές και παρομοιώσεις για να εκφράσει μία αντίθεση ανάμεσα στην εικόνα που σχηματίζει ο δημιουργός και το πραγματικό μήνυμα που περνάει χωρίς, ωστόσο, να γίνεται συμβολιστική και ερμητική η ποίησή του. Έτσι ο σαρκασμός γίνεται ένα όπλο αντίστασης• η δηκτική ειρωνεία μετατρέπεται σε μέσος άμυνας απέναντι σε όσα φοβίζουν ή ενοχλούν το δημιουργό• ο μετασχηματισμός στοιχείων του παρελθόντος και της παράδοσης σε σύμβολα για να μιλήσουμε για το παρόν δημιουργεί μία αντίθεση και ένα διαχρονικό βάθος ως μέσο ποιητικής ειρωνείας• όπως και η ίδια η αντίθεση ανάμεσα στο συναίσθημα και την κατάσταση ή πράξη στο εσωτερικό του ποιήματος.

Ας μη λησμονούμε πως ζούμε στην εποχή τον παραλογισμού -πολιτικού ή κοινωνικού-, των διακρίσεων και του πόνου. Και αυτό που διακρίνει την «ποίηση της αγανάκτησης» είναι ακριβώς η χρήση του σαρκασμού και της ποιητικής ειρωνείας για να αναδειχθούν όσα ά-λογα που συμβαίνουν γύρω μας.

Αξίζει όμως να σημειώσουμε ότι ειρωνεία την οποία τόσο αδιάφορα προσπέρασε η κριτική αξιοποιήθηκε από όλους τους μεγάλους δημιουργούς: τον Σολομό, τον ριζοσπάστη Κάλβο, τον Καβάφη με τις ιστορικές του αναφορές για διαχρονικά ή κοινωνικά ζητούμενα ως σύμβολα, τον κορυφαίο στο σατιρικό ύφος Καρυωτάκη, έως και τις ασπάλαθος του Σεφέρη.

Υπάρχει σοβαρή ποίηση; Και το ρωτάω κοιτώντας τον Σταύρο, ο όποιος κατεδαφίζει κάθε ποιητικό κανόνα, κάθε φόρμα και γλωσσική λογική στο στίχο με το "αναρχικό" του ύφος. Δομή, αθυροστομία και αυτοσαρκασμός συνυπάρχουν μέσα σε ένα πλέγμα σάτιρας και σαρκασμού.
Σταύρος Καμπάδαης – ποίηση της ανατροπής

Η Κατερίνα, πιο πολιτική, θα λέγαμε, και πιο κοινωνική στην αιχμή της θεματικής της, αξιοποιεί την ειρωνεία έντονα εκφράζοντας έναν οδυρμό και μία βαθιά αγωνία για το μέλλον της κοινωνίας μακριά από οποιαδήποτε προσωπική ατομοκεντρική προσέγγιση.
Κατερίνα Λιάτζουρα – ποίηση της κοινωνικής ανατροπής

Η Αλεξάνδρα αξιοποιεί την ειρωνεία μέσα από υπερρεαλιστικά στοιχεία και μία φόρμα χειμαρρώδη. Και μόνο το γεγονός βέβαια ότι ποιητικά απευθύνεται σε έναν αγέννητο αδελφό αποτελεί ποιητική ειρωνεία.
Αλεξάνδρα Σωτηράκογλου – υπερρεαλιστική ειρωνεία με κοινωνικό πρόσημο

Στη Χρυσάνθη η ποιητική ειρωνεία κρύβεται συχνά πίσω από μισόκλειστα παράθυρα και μία διάθεση δραπετεύσεις• ωστόσο, η ποιήτρια δεν ανοίγει τα παράθυρα ποτέ και πότε πραγματικά δεν δραπετεύει, μα πάντα συνειδητά επιστρέφει. Εκφράζει μια εσωτερικη ειρωνεια της αναζητησης και της αναγκης για ταξιδι ή δραπετευση που ποτε δεν υλοποιει. Συνεχεις αντιθεσεις (40) ή αρνήσεις (47) δημιουργουν μικρες δινες ποιητικης ειρωνειας μεσα σε μια εικαστικη γραφη
Χρυσάνθη Ιακώβου – η ειρωνεία της εκούσιας παραμονής

Στον Ανδρέα η ειρωνεία λειτουργεί πιο καβαφικά, καθώς βρίσκει στα μυθολογικά και ιστορικά σύμβολα και τον επεξεργασμένο λόγο εκείνα τα εκφραστικά μέσα για να μιλήσει για το κοινωνικό παρόν. Ανατρέπει το παρελθόν με αλληγορικές κατευθύνσεις προς το παρόν εκφράζοντας μία κοινωνική ή υπαρξιακή αγωνία. Πολλαπλές εσωτερικές αντιθέσεις δημιουργούν μια διαρκή ποιητική ειρωνεία• ακόμα και η συγκρητιστική λογική του λειτουργεί με τις αντιθέσεις των ετερόκλητών (μυθολογία vs χριστιανισμός) ως ποιητικοειρωνικο εκφραστικό μέσο.
Ανδρέας Πολυκάρπου – η συγκρητική ειρωνεία ως όχημα έκφρασης κρίσεων και αγωνιών

Η Χριστίνα-Παναγιώτα υιοθετεί μία πιο σκληρή ειρωνεία που ξεδιπλώνει τη βαθιά κοινωνική της ευαισθησία. η ποιητική της ειρωνεία ορίζεται από διαρκείς αντιθέσεις και μία διάθεση κριτικής και άρνησης όσων πληγώνουν τη δημιουργό.
Χριστίνα-Παναγιώτα Γραμματικοπούλου η δηκτική ειρωνεία ως μέσο άσκησης κριτικής

Ας σημειώσω ότι η εποχή μας κατηγορείται για υπερπαραγωγή ποιημάτων με μία υποτιμητική λογική. Ωστόσο, οφείλουμε να σημειώσουμε ότι σήμερα, όλο και περισσότεροι άνθρωποι παίζουν θέατρο (ερασιτεχνικά ή μη, ξέρετε πόσοι θίασοι υπάρχουν στη χώρα;). Όλο και περισσότεροι ζωγραφίζουν, όλο και περισσότεροι φωτογραφίζουν.

Αντί να χαιρόμαστε που όλο και περισσότεροι άνθρωποι στρέφονται στην τέχνη και την ποίηση, εμείς ως μηρυκαστικά που αναμασούν το παρελθόν απαξιώνουμε το παρόν.

Ναι, όλο και περισσότεροι στρέφονται στην ποίηση. Αξίζει όλοι; Απαντώ: όχι φυσικά. Και είναι πρόβλημα αυτό; Όχι φυσικά. Η ποίηση σίγουρα δεν θα χάσει, αντίθετα μέσα στο πολλώ θα υπάρχει και περισσότερο ευ. Δεν είναι αντιθετικό ζεύγος αυτά.

Σημείωση
Το κείμενο διαβάστηκε στο "Στρογγυλό Τραπέζι Περί Ποίησης" που οργάνωσαν οι εκδόσεις Βακχικόν στην 14η Διεθνή Έκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης.