Οι ποιητές στην Κρυσταλλία Πηγή. Στο κέντρο διακρίνεται ο Βασίλης Βασιλικός.
Γράφει ο Δημοσθένης Αγραφιώτης, ποιητής, καλλιτέχνης διαμέσων
- Απαρχές
Πολλά γράφτηκαν και πολλά θα γραφούν για τις απαρχές, τη διαδρομή, και για τις επιπτώσεις του νέου σχετικά αυτού διεθνούς θεσμού: Παγκόσμια Ημέρα Ποίησης. Σ’ αυτή την υπερπαραγωγή αφηγήσεων και λόγων, σ’ αυτό το τεράστιο φρέσκο, έρχεται να προστεθούν μερικές σκηνές από την συμμετοχή μας στην 1η Παγκόσμια Ημέρα Ποίησης, Αθήνα -Δελφοί- Ολυμπία, Μάρτιος του 2001. (βλέπε https://www.lensculture.com/demosthenes-agrafiotis?modal=project-1468510 που σημειώνεται στο ανά χείρας κείμενο ως {L.F} και https://www.lensculture.com/demosthenes-agrafiotis?modal=project-1468514 που σημειώνεται στο ανά χείρας ως {S.S} από τον τίτλο “Sources-Springs”, για την πιο πλήρη φωτογραφική και επικοινωνιακή τεκμηρίωση σχετικά με τον Εορτασμό στους Δελφούς). Η διοργάνωση των εκδηλώσεων στους Δελφούς φέρνει αμέσως στην μνήμη με τρόπο συνειρμικό και τις «Δελφικές Γιορτές» της Εύας και του Αγγέλλου Σικελιανού (βλέπε {L.F}, fig.17).
Ο πρώτος Εορτασμός κράτησε πέντε ημέρες (18-22/03/2001), τέθηκε υπό την αιγίδα της UNESCO και υποστηρίχτηκε από κυβερνήσεις και διάφορους θεσμούς (εθνικούς και διεθνείς). Το συντονισμό είχε αναλάβει από την ελληνική πλευρά το ΕΚΕΒΙ (Εθνικό Κέντρο Βιβλίου) με επικεφαλής το συγγραφέα Βασίλη Βασιλικό -που ήταν τότε και εθνικός αντιπρόσωπος- πρέσβης της Ελλάδος στην UNESCO. Η πρώτη ημέρα εργασίας (19/03/2001) των εκδηλώσεων στο Μέγαρο Μουσικής χαρακτηρίστηκε από κάποιες οργανωτικές αβαρίες και αστοχίες, ωστόσο το όλο πρόγραμμα πραγματώθηκε τελικά με ικανοποιητικό τρόπο.
Η δεύτερη ημέρα εργασίας (20/03/2001) των εκδηλώσεων οργανώθηκε στους Δελφούς, και οι ξένοι προσκεκλημένοι μαζί με μια ομάδα Ελλήνων ποιητών μεταφέρθηκαν με τουριστικά λεωφορεία στις πλαγιές του Παρνασσού 1. Ο Μιχαήλ Μήτρας (1944-2019) έδειχνε ιδιαίτερα χαρούμενος στην επικράτεια του Απόλλωνα, καθ’ όσον του αποδίδεται η πατρότητα της ιδέας για τη Διεθνή Ημέρα της Ποίησης (1997)· αναμφίβολα, ο φίλος και υποστηρικτής του, Βασίλης Βασιλικός, οι υπηρεσίες των Υπουργείων, όπως και η εταιρεία των συγγραφέων συνέβαλαν στη διεκπεραίωση της ιδέας και τη μετατροπή της σε συγκεκριμένη διαδικασία παγκόσμιου βεληνεκούς. (βλέπε Εικ. [1]).
Όταν έλαβα την πρόσκληση από το ΕΚΕΒΙ για να συμμετάσχω στις εκδηλώσεις βρέθηκα μπροστά σ’ ένα δίλημμα: να συμμετάσχω ή να μην συμμετάσχω; Είχα επιφυλάξεις για την Παγκόσμια Ημέρα της Ποίησης, καθώς πίστευα ότι οι «παγκόσμιες ημέρες» είναι αφιερωμένες σ’ ένα πρόβλημα αναμφίβολα σύνθετο και σοβαρό (π.χ. την ενδοοικογενειακή βία, ο καταναλωτής), αλλά παρα(ανα)γνωρισμένο από την παγκόσμια «κοινή γνώμη». («Η Ημέρα της ποίησης» συμπίπτει με την «Ημέρα του Ύπνου», «Ημέρα του Συνδρόμου Ντάουν-Down»…). Το πρόβλημα με την ποίηση, αν τέτοιο υπάρχει, είναι άλλης τάξης και υφής· δεν μπορούσα να αντιληφθώ πώς η ημέρα της ποίησης θα φώτιζε ή θα έλυνε το δυσκολότατο ποιητικό σταυρόλεξο. Τότε ξεκινούσε αυτός ο νέος θεσμός και οπωσδήποτε θα έπρεπε να ελεγχθεί στην πράξη. Έτσι, θα ‘ταν λογικό να του δοθεί η ευκαιρία ανάδειξης της εμβέλειάς του. Σήμερα, διαπιστώνω ότι ο θεσμός αυτός, όταν εγγράφεται σε μια σειρά ποιητικών εκδηλώσεων - δράσεων, τότε συνεισφέρει θετικά (παράδειγμα: στη Γαλλία, όπου η «Ημέρα της Ποίησης» συμβάλλει στις δραστηριότητες της «Άνοιξης των ποιητών»)· όταν όμως οργανώνεται σε ένα φτωχό συγκείμενο από πρωτοβουλίες ποιητικής παρέμβασης, τότε το αποτέλεσμα παραμένει αμφίβολο.
Ο πρώτος εορτασμός της Παγκόσμιας Ημέρας της Ποίησης με την παρουσία ποιητών απ’ όλες τις ηπείρους και με την επίσημη υποστήριξη των κρατών και των οργανώσεων έμοιαζε να ξεκινάει υπό τους καλύτερους οιωνούς. Ο συνδυασμός των τριών χώρων με έντονη μυθολογική και ιστορική παρακαταθήκη προσέφερε ισχυρό συμβολικό και πολιτιστικό κεφάλαιο για το ξεκίνημα της Ημέρας της Ποίησης. Αντίληψη που φαινόταν αποδεκτή από τους οργανωτές και από τους συμμετέχοντες ποιητές. Όπως όλες οι διεθνείς συναντήσεις, έτσι κι αυτή είχε τις σοβαρές, τις ευτράπελες, τις αντιφατικές και τις απροσδόκητες στιγμές της. Απ’ όλες τις καταστάσεις αυτές επιλέγονται κάποιες που σχετίζονται με ποιητές που ήρθαν σε αλληλεπίδραση και σε συνομιλία. Είναι προφανές ότι σ’ ένα σύντομο χρονικό διάστημα δεν είναι δυνατόν να «γνωρίσεις» όλους τους προσκεκλημένους, έστω στο επίπεδο μιας πρώτης επαφής και επικοινωνίας. ({L.F.fig.1 &2} και {S.S. fig.1&2}).
- Διατρέχοντα και συμβάντα
Όπως το πρόγραμμα ήταν ιδιαίτερα πυκνό, οι επαφές μεταξύ ποιητών μπορούσαν να πραγματωθούν μόνο στα διαλείμματα, τα γεύματα και τις επισκέψεις των αρχαιοτήτων των Δελφών. Έτσι, το τυχαίο καθόριζε την πιθανότητα των αλληλο-αντιδράσεων μεταξύ των ποιητών (βλέπε {Εικ. 2}). Ωστόσο, εγώ τότε είχα ένα έντονο ενδιαφέρον για τις ποιητικές εκτός του δυτικού κόσμου κι έτσι φρόντισα να έχω κυρίως συναντήσεις με ποιητές από την Ασία, την Αφρική και τη Λατινική Αμερική. Η ευκαιρία ήταν μοναδική και εξαιρετική!
Ο Λόρενς Φερλινγκέτι, διακριτικός και συγκρατημένος στο κοινωνικό πεδίο, επεδείκνυε σταθερά έναν άνετο αυτοέλεγχο. Στους Δελφούς (όπως και στην Αθήνα) κρατούσε μια στάση που απέτρεπε κάθε απόπειρα κοσμικότητας: παρών χωρίς επιφανειακούς ενθουσιασμούς, χωρίς καμία προσπάθεια τονισμού της ισχυρής ποιητικής φήμης του. Διάβασε τα ποιήματά του («Προς το Μαντείο των Δελφών» ({L.F. fig. 9&10}) με ήρεμο σχεδόν τελετουργικό τρόπο. Στη συνέχεια ανταλλάξαμε μια σειρά από σύντομα σχόλια για την Αρχαία Ελληνική Μυθολογία, για τα ιδιότυπα μυθολογήματα που συνδέονται με τους Δελφούς και τα τοπία τους, τις περιπέτειες του Απόλλωνα και όπως πάντα για τις πρακτικές της Πυθίας στην εκφορά ήχων, κραυγών και λέξεων και οπωσδήποτε την ποιητικό-πολιτική επεξεργασία τους από τους ιερείς - στελέχη του Μαντείου. (Στις φωτογραφίες ({L.F. fig.14-16}) , ο Λόρενς Φερλινγκέτι βρίσκεται μπροστά στην Κρυσταλλία Πηγή). Στις υπόλοιπες σύντομες συνομιλίες μας κυριάρχησε το ζήτημα της αναβίωσης της Δελφικής παράδοσης στον ταραγμένο σύγχρονο κόσμο, σύμφωνα με την προσέγγιση των φιλειρηνιστών, όπως ήταν και ο Λ.Φ.
Σ’ αυτό το πνεύμα, η συνάντηση με τον Haroldo De Campos (1929-2003 Βραζιλία) ήταν πολύ συγκινητική. ({S.S, fig.5&6}) Όταν τον είχα συναντήσει στο Φεστιβάλ του Cogolin (Γαλλία, 1985) μου είχε εξομολογηθεί ότι το όνειρό του ήταν να μεταφράσει τον Όμηρο χρησιμοποιώντας σχήματα και ρητορικές από την ποίηση των Ινδιάνων και των Αφρικανών σκλάβων, που θεωρούσε ως το υψηλότερο πολιτιστικό δυναμικό της χώρας του - δηλαδή, να δώσει προτεραιότητα στον ήχο, τον ρυθμό και όχι αναγκαστικά στο νόημα 2. Επίσης ότι, πριν πεθάνει, επιθυμούσε να επισκεφτεί τους Δελφούς πού όντως τους θεωρούσε τον Ομφαλό της Γης. Τελικά κατάφερε να πραγματώσει και τα δύο προτάγματα - όνειρά του. Παρ’ όλη την ηλικία του και κυρίως παρ’ όλες τις δραματικές επιπτώσεις στην υγεία του από έναν επιθετικό διαβήτη και με τη βοήθεια του γιου του που τον συνόδευε, κατόρθωσε να γευτεί τη δύναμη του δελφικού τοπίου και την μυστηριώδη επικράτεια του Απόλλωνα. Κινούνταν με δυσκολία, ωστόσο μπόρεσε να «προσκυνήσει» τις χθόνιες δυνάμεις του Μαντείου. Σε δυο χρόνια από την επίσκεψή του στους Δελφούς αυτός οδεινός μεταφραστής Ελλήνων, Ιταλών (Δάντε), Ιαπώνων, και Κινέζων ποιητών αναπαύθηκε στην αιώνια σιωπή (08/2003).
Οι ποιητές στην Κρυσταλλία Πηγή. Δεξιά διακρίνεται δεύτερος ο Μιχαήλ Μήτρας.
Η μεγάλη έκπληξη έγινε με τον ποιητή Wole Soyinka (1934-) από τη Νιγηρία, που διάβασε το ποίημά του με τίτλο «Ω! Δημόσθενες!». Όταν του συστήθηκα, δεν μπορούσε να το πιστέψει ότι ένας σύγχρονος ομότεχνός του θα είχε αυτό το όνομα. Παρατήρησα με κωμική προδιάθεση ότι θεωρούσα ότι είμαι μετενσάρκωση του Εμπεδοκλή και όχι του Δημοσθένη. (βλέπε {S.S, fig.6-10}). Κουβεντιάζοντας για την ποίηση στην Αφρική του σήμερα, διαπίστωσα ότι ο ίδιος είχε αναπτύξει μια σειρά από ποιητικά προτάγματα και ερευνητικά έργα στη γενέθλια ήπειρό του, παρόλο που ζούσε στον αγγλοσαξονικό κόσμο και είχε υιοθετήσει πολλές πρακτικές από το πανεπιστημιακό περιβάλλον της νέας του πατρίδας. (Στη διάρκεια της Προεδρίας Τράμπ, σε ένδειξη απόλυτης διαφωνίας με την μεταναστευτική του πολιτική, ο ποιητής κάτοχος του βραβείου Νόμπελ (1986) έσκισε την περιβόητη «Green Card» και επέστρεψε στην Νιγηρία).
Ιδιαίτερη φόρτιση μου προκάλεσε η τραγουδιστική εκφορά ποιημάτων του Ινδού ποιητή Ayyappa Paniker (1930-2006) την οποία του ζήτησα να κάνει μόνο για μένα (βλέπε {S.S, fig.11-12}). Ήταν η πιο επιτελεστική ανάγνωση στο πλαίσιο της Ημέρας της Ποίησης, σε συμφωνία με την χιλιόχρονη παράδοση της ινδικής χερσονήσου - ηπείρου. Μια ιδιωτική επιτέλεση, ένα ποιητικό προνόμιο! Μου θύμισε τη δύναμη και την αρχοντιά του Ραμπιντρανάθ Ταγκόρ που συχνά «τραγουδούσε» τα ποιήματά του. Σε μια στιγμή τσαγιού, ενώ μιλούσαμε για τη σημασία της προφορικότητας στην ποίηση, εμφανίστηκε μια ασπρόμαυρη γάτα - προσεκτική και ευλύγιστη που μας πλησίασε με πολύ χάρη, ωστόσο, ο Ινδός ποιητής θεώρησε την παρουσία της απειλητική και ίσως εχθρική, και ξέσπασε σε απότομες χειρονομίες και παράξενους ήχους για να απομακρύνει το δύστυχο, πεινασμένο ζώο. Μετά τη φυγή της συνεχίσαμε την συζήτηση για τις τελετουργικές απαρχές της ποίησης.
Η πιο δύσκολη, η πιο επώδυνη στιγμή στους Δελφούς ήταν η συνομιλία με τον ποιητή από τη Συρία που ήταν και πρέσβης της χώρας του στην UNESCO. Ως μέλος ενός διεθνούς δικτύου (στο οποίο συμμετέχουν δικηγόροι, ποιητές, καλλιτέχνες) που φροντίζει για την απελευθέρωση/αποφυλάκιση συγγραφέων, ποιητών και στοχαστών, και ύστερα από την υπόδειξη της συντονιστικής ομάδας με έδρα το Παρίσι, πλησίασα την υψηλά ιστάμενη προσωπικότητα για να αναφερθώ στον φυλακισμένο Σύρο ποιητή-πολιτικό ακτιβιστή Faraj Bayraqdar(1951-). Μόλις τελείωσα την εκφορά του ονόματός του και πριν καν ζητήσω τη βοήθειά του για να του δοθεί διαβατήριο ύστερα από την πρόσφατη αποφυλάκιση του κρατουμένου -έμεινε στις φυλακές από το 1987 έως το 2000-, ο πρέσβης ξέσπασε σε φοβερές επικρίσεις: «είναι ένας αριστεριστής… πρέπει να πεθάνει… πρέπει να εκτελεστεί…». Ξαφνικά είχα την εντύπωση ότι είχα προκαλέσει διπλωματικό επεισόδιο. Δεν μπορούσα να φανταστώ ότι ένας ποιητής μπορούσε να είναι ένας τόσο χυδαίος πολιτικός. Απομακρύνθηκα με αίσθημα πικρίας και απογοήτευσης. Μετά από 3-4 χρόνια, ο φυλακισμένος ποιητής Faraj Bayraqdar έφτασε ελεύθερος στο Παρίσι και οργανώθηκε μια έκθεση και μια έκδοση γι’ αυτόν, στις οποίες συμμετείχα μ’ ένα σχέδιο σινικής μελάνης και ένα ποίημα. Η τύχη του πρέσβη μου είναι άγνωστη.
Με τον Κινέζο ποιητή Lei Shuyan (1945-) συζητήσαμε για τη διαφορά ανάμεσα στο αλφαβητικό και το ιδεογραμματικό σύστημα γραφής και την επιρροή τους στην ποιητική πράξη. Μάλιστα μου έκανε κι’ ένα θαυμάσιο μάθημα για τις απαρχές των ιδεογραμμάτων. (βλέπε {S.S, fig.16-19 και fig.23-24}). Ο ίδιος δεν παρέλειψε να αναφερθεί στο ποιητικό τοπίο μετά τις δραματικές περιδινήσεις της πολιτιστικής επανάστασης και τις αλλοπρόσαλλες επιλογές του μεγάλου τιμονιέρη, χωρίς ωστόσο να καταδικάσει τη γενική πολιτική του Κινεζικού Κ.Κ. Σε μια από τις συναντήσεις μας, συμμετείχε και ο Νοτιοκορεάτης ποιητής KoUn (1933-). Δεν μπορούσαν να επικοινωνήσουν μεταξύ τους προφορικά, αλλά με τη γραφή των ιδεογραμμάτων μπόρεσαν και βρήκαν ένα κοινό τόπο συνεννόησης γύρω από το γνωστό ζήτημα της γραφής των ιδεογραμμάτων και των πολλαπλών προφορικών αντιστοιχιών τους, καθώς και για το ζήτημα της κυριαρχίας των κινεζικών ιδεογραμμάτων στην Άπω Ανατολή. Ο KoUn μου δώρισε και ένα θαυμάσιο σχέδιο με σινική μελάνη (βλέπε {S.S, fig.20-24}).
Τέλος, ο Φιλανδός ποιητής Pentti Holappa (1927-2017), υπουργός Πολιτιστικών Υποθέσεων (1972) πολύ δημοφιλής στη χώρα του, περιέγραψε τις αντιδράσεις της φιλανδικής κοινωνίας όταν δήλωσε απλά και ήρεμα ότι είναι ομοφυλόφιλος, οι οποίες περιλάμβαναν από τη διατύπωση κάποιων κακεντρεχών σχολίων (πολύ περιορισμένων) μέχρι και την έκφραση συγχαρητηρίων για την ειλικρινή του στάση.
- Προοπτικές
Η συνάντηση των Δελφών, μετην 1η ημέρα συζητήσεων σε στρογγυλά τραπέζια 3 και τη 2η ημέρα με αναγνώσεων ποιημάτων και επισκέψεων, μόνο στις παύσεις και στις ανάπαυλες του επίσημου προγράμματος μπορούσε να αναδυθούν πλήθος από ετερογενή, απρόβλεπτα και ανεπανάληπτα μικροσυμβάντα-μικρογεγονότα μεταξύ των ποιητών. Ωστόσο, υπάρχουν (πριν απ’ όλα) και τα μεγα-ζητήματα που συνδέονται με το παρόν και το μέλλον της ποίησης στον φουρτουνιασμένο παγκόσμιο ορίζοντα. Ύστερα από 20 χρόνια, και με την ανάδυση μιας παγκόσμιας κρίσης, επιδημιών και πανδημιών, τίθεται το εύλογα το ερώτημα: ποια είναι η σημασία/η λειτουργία του θεσμού; Θα ’ταν σημαντικό και νόμιμο, η Ελληνική Εταιρεία Συγγραφέων που προώθησε την δημιουργία του θεσμού, να ζητήσει από την UNESCO, να πραγματώσει μίαν αποτίμηση (evaluation) της πορείας του -τηρώντας βέβαια τις πιο αυστηρές διεθνώς προδιαγραφές ποιότητας στην προαναφερόμενη πραγμάτωση. Αναμφίβολα, η παγκόσμια πολιτικο-κοινωνική συγκυρία δεν ευνοεί ήρεμους απολογισμούς και καλά θεμελιωμένες σταθμίσεις, αλλά η ανάγκη για μια έγκυρη διάγνωση παραμένει πάντοτε ισχυρή και η ικανοποίησή της απαιτεί χρόνο, κόπο και πάθος.
Ευχαριστίες στον Γιάννη Ρηγάδη και την Michèle Valley για την κριτική ανάγνωση του παρόντος κειμένου.
1. Οι Έλληνες προσκεκλημένοι ποιητές ήταν: Δημήτρης Δασκαλόπουλος, Τίτος Πατρίκιος, Θωμάς Γκόρμπας, Τάκης Βαρβιτσιώτης, Κλείτος Κύρου, Βικτωρία Θεοδώρου, Πάνος Θασίτης, Ρούλα Αλαβέρα, Γιώργης Μανουσάκης, Ιάσων Δεπούντης, Γιάννης Δάλλας, Πρόδρομος Μάρκογλου, Γιώργος Παυλόπουλος. Οι νεότεροι ποιητές, που δεν είχαν την ευκαιρία να παρουσιάσουν το έργο τους με αναγνώσεις ή αναλύσεις ήταν: Νατάσσα Χατζηδάκι, Μιχαήλ Μήτρας και Δημοσθένης Αγραφιώτης.
2. Στο ίδρυμα Haroldo de Campos στο Σάο Πάολο της Βραζιλίας, μεταξύ των αντικειμένων και τεκμηρίων του Αρχείου του, υπάρχουν η αλληλογραφία μεταξύ μας καθώς και βιβλία με εικονοσχηματικά – ποιήματά μου. Στα αρχεία μου βρίσκεται ένα αντίτυπο με την υπογραφή του μεταφραστή της Ιλιάδας του Ομήρου στα πορτογαλικά -από την κατ’ αυτόν “βάρβαρη” γλώσσα των Ελλήνων, όμοια με εκείνη των γηγενών της Νότιας Αμερικής-, σε αντίθεση με την μονότονα τυποποιημένη ηχητικά γαλλική γλώσσα όπως του άρεσε να λέει και ο ίδιος. Ο Haroldo de Campos, ο αδελφός του Augusto και ο Décio Pignatari δημιούργησαν (στην δεκαετία του‘50) την ομάδα: «Noigandres», αφιερωμένη στην πειραματική ποίηση - poesia concreta / συγκεκριμένη ποίηση.
3. «Ο ρόλος της ποίησης στη Νέα Εποχή. Παγκοσμιοποίηση, εθνοκεντρισμός, νέες τεχνολογίες, διαδίκτυο, πολυμέσα». «Ποιος φοβάται σήμερα τον ποιητή: o προφήτης ποιητής του παραδοσιακού κόσμου μήπως είναι η Πυθία του σημερινού;». «Η προφορική μετάδοση του ποιήματος. Η απαγγελία ως θεραπεία - ρύθμιση αναπνοής, αυτοσυγκέντρωση». «Κ.Π. Καβάφης: Ένας Έλληνας οικουμενικός ποιητής».
