της Μαρίας Ιωαννίδου
Ανάμεσα σε πρόβες και παραστάσεις, εκδόσεις, μεταφράσεις και διδασκαλία, το "Βακχικόν" βρήκε και έθεσε μερικές ερωτήσεις στον ποιητή Στρατή Πασχάλη. Κι ανάμεσα από τσιγάρα και αναψυκτικά, στη συνέχεια ουίσκι και φυστίκια, μας έδωσε τη δική του εκδοχή για την ποίηση τη ζώσα, έτσι φιλικά και απροσχημάτιστα.
Πώς βλέπετε το ρόλο της ποίησης απέναντι στα μεγάλα διλήμματα της εποχής; (Η αγορά απέναντι στην αυθεντική δημιουργία, η πραγματικότητα στη φαντασιακή πρόκληση, η ταχύτητα και η ψηφιακή επικοινωνία απέναντι στην ωρίμανση.)
Για την ποίηση δεν υπάρχουν διλήμματα. Η αντίθεση και η αντίφαση την κινητοποιούν. O ρόλος της δεν είναι να αντιμετωπίζει και να απαντά. Είναι να συμβαίνει ακόμα και τη στιγμή που όλα -μετέωρα σε μια καμπή- ρισκάρουν την οριστική τους απώλεια. Η ποίηση συναιρεί όλα τα ασυμβίβαστα και ευαγγελίζεται τη σωτηρία, χρησιμοποιώντας έστω και υλικά ολέθρου.
Πιστεύετε στην καθημερινή άσκηση ή στη στιγμιαία έμπνευση, που μπορούν να παράγουν μόνο τα μεγάλα γεγονότα στη ζωή του ποιητή;
Η καθημερινή άσκηση για έναν συγγραφέα συμβαίνει ούτως ή άλλως. Μεταφράζω, γράφω κείμενα, παιδεύω στίχους κατά παραγγελία. Για να γράψω ποίηση, όμως, έχω ανάγκη την αστραπή που ενεργοποιεί τη βροχή στα αποθησαυρισμένο υλικό τής τεχνικής άσκησης. Κι η αστραπή έρχεται πάντα απ’ το πουθενά.
Ανάμεσα σε μία πρόσκληση με ούζο και μεζέ και σε μια βραδιά με ποιητικές απαγγελίες και αναλύσεις, τι είναι πιο ποιητικό;
Ποιητικό είναι το κάθε τι. Η ποίηση δεν έχει ανάγκη τις ετικέτες. Ωστόσο, προκύπτει πάντα εκεί που δεν το περιμένουμε. Εμένα προσωπικά οι ποιητικές βραδιές μού φέρνουν πλήξη. Φυσικά και θα προτιμούσα μια παρέα με ούζο και μεζέ, γιατί εκεί ίσως να καραδοκούσε το απρόβλεπτο.
Πώς αντιμετωπίζετε την ενσωμάτωση όρων και στοιχείων της σύγχρονης πραγματικότητας (αργκό, τεχνολογία, ξενόγλωσσοι όροι) στην ποίηση;
Ποίηση μπορεί να γίνει με το οτιδήποτε. Η χρήση των όρων και των στοιχείων της επιστήμης και της τεχνολογίας στην ποίηση δεν είναι κάτι καινούργιο, είναι κάτι παλιό. Το έκαναν οι πρώτοι μοντερνιστές του περασμένου αιώνα. Η αργκό και οι ξενόγλωσσοι όροι – γιατί όχι; αρκεί να μην γίνεται η χρήση τους από κούφια επίδειξη «αντιποιητικότητας». Το δύσκολο είναι να μιλήσεις για ένα ρόδο με λέξεις απόλυτα κανονικές και να είσαι εντελώς στο σήμερα.
Πιστεύετε ότι η τυπογραφία, σαν όχημα, θα αντικατασταθεί με τα πολυμέσα, ενδέχεται η ποίηση να «ντύνει» στο μέλλον άλλα στοιχεία (εικαστικά, αρχιτεκτονικά κ.λπ.) ή θα διατηρήσει την αυτονομία της;
Πιθανώς. Η ποίηση είναι το λογοτεχνικό είδος που δεν έχει ανάγκη την κλασική τυπογραφία. Είναι ενέργεια, ήχος, αέρας. Μπορεί να ζωοποιήσει το κάθε σώμα, χωρίς να χρειάζεται το μελάνι και το χαρτί.
Αν μπορούσατε να επαναφέρετε στη ζωή έναν ποιητή από το παρελθόν, ποιος θα ήταν αυτός που θα σκιαγραφούσε καλύτερα το παρόν;
Νομίζω ο Ρεμπώ. Προφήτεψε την εποχή μας σαν κάτι εφιαλτικό και σαγηνευτικό ταυτοχρόνως. Μίλησε όμως και για την υπέρβασή της, οραματιζόμενος έναν ανώτερο πολιτισμό, χωρίς δεσμά και χωρίς θάνατο. Ίσως αυτό που μένει πια να αναζητήσουμε, σήμερα, που έχουν όλα εξαντληθεί και απλώς ανακυκλώνονται μάταια.
Πώς έχει λειτουργήσει η παραγγελία στη δουλειά σας; Σας κινητοποιεί ή σας εμποδίζει, μακροπρόθεσμα, από την αποκλειστικά δική σας δημιουργία;
Και με κινητοποιεί και με εμποδίζει. Τελικά, μου έχει κάνει καλό. Με έχει σκληραγωγήσει. Αλλά τώρα πια θα προτιμούσα να απαλλαγώ απ’ αυτήν.
Πιστεύετε ότι πλησιάζει η εποχή του ενός κοινού θεού, παγκόσμιου, ή της πλήρους αθεΐας;
Ο Θεός δεν είναι εφεύρημα. Είναι η άδηλη παρουσία του ιερού την οποία διαισθάνθηκαν όλοι οι αρχαίοι πολιτισμοί. Οι φανατικά θρησκευόμενοι και οι άθεοι κατά βάθος είναι το ίδιο. Δεν πιστεύουν στον παράγοντα που ενεργεί ερήμην μας. Αυτόν που μας κάνει να φοβόμαστε και να θαυμάζουμε. Ωστόσο, αυτά τα ζητήματα με ξεπερνούν… Για μερικά πράγματα είναι καλύτερο να σωπαίνουμε.
Με τι γεμίζετε τις μπαταρίες σας;
Με ζωή.
Θα βγαίνατε ποτέ στο πεζοδρόμιο για κλαδικά αιτήματα;
Δεν είμαι ο ενδεδειγμένος. Αλλά πιστεύω ότι θα έκανα ό,τι και κάθε άνθρωπος αν απειλούσε κάποιος τα δικαιώματά μου.
Ποιο μείζον ιστορικό/πολιτικό γεγονός πιστεύετε πως θα οριοθετήσει την ποίηση τη σημερινή, στο μέλλον; (το τείχος, ένα οικονομικό κραχ, το τέλος των διακρατικών συνόρων)
Νομίζω ότι η ποίηση σφραγίζεται απ’ όλα αυτά τα γεγονότα, άμεσα ή έμμεσα. Αλλά αυτό θα φανεί αργότερα. Πολύ αργότερα. Πάντως, δεν ζούμε σε μια εποχή όπου η ποίηση αποτυπώνει άμεσα την ιστορία. Μάλλον έμμεσα επηρεάζεται από όλα αυτά. Γιατί η σημερινή εποχή είναι πιο τρομακτική από άλλες. Και πιο συγκλονιστική. Σε βαθμό που να μην μπορεί να την παρακολουθήσει ή να την εκφράσει απόλυτα.
Τι θα προτιμούσατε να είναι ένα ποίημα, δικό σας – αντίδοτο σε μια ανίατη ασθένεια, εθνικός ύμνος μιας χώρας, ή εκπαιδευτικό υλικό;
Αντίδοτο σε ανίατη ασθένεια.
Σχετικά με τη συμμετοχή στα ανεβάσματα των θεατρικών παραστάσεων, πως αντιμετωπίζετε την πολύπλευρη εκφορά του λόγου σας από ομάδες ανθρώπων, που καλούνται να υλοποιήσουν κάτι τόσο αφηρημένο όσο ο ποιητικός λόγος, έχετε ανακαλύψει δικές τους οπτικές;
Το θέατρο είναι για μένα υπόθεση καρδιάς. Εκεί νοιώθω ότι η ποίηση ζει. Οι μεταφράσεις μου αυτό προσπαθούν να δείξουν. Γι’ αυτό και δεν μου αρέσει για τον εαυτό ο όρος θεατρικός μεταφραστής. Σαν ποιητής λειτουργώ σε κάθε τι που κάνω. Κυρίως όταν πλάθω τον λόγο στις θεατρικές αποδόσεις.
Ο χαρακτηρισμός της εποχής και της γενιάς ως αντιποιητικών ισχύει; Είναι ο λυρισμός οριστικά χαμένος, έχει διαχυθεί ή πρέπει να αναζητηθεί στην κρυψώνα του;
Ότι η εποχή μας είναι αντιποιητική δεν χρειάζεται να το πω εγώ, το βλέπουμε. Είναι αντιπνευματική και απάνθρωπη, χωρίς συναισθήματα. Πνεύμα θα πει πνοή. Και αίσθημα, υγρασία. Τι μένει; Η ξεραΐλα, οι μολυσμένες εκτάσεις, τα ζωντανά πτώματα των ναρκομανών που αιωρούνται ανερμάτιστα, οι ατσάλινοι κυνηγοί του χρήματος που εν τέλει, μέσα από την αδηφαγία τους, αυτοκαταστρέφονται. Η σωτηρία, εν προκειμένω η δροσιά και η ανάσα, πάντα είναι κάπου κρυμμένη. Κι είναι απλούστατο να τη βρούμε. Αρκεί ένα τόσο δα ν’ αλλάξουμε τις σκέψεις και λόγια μας.
Θέατρο, μετάφραση, τραγούδι. Η ποίηση στο μεγαλύτερο κοινό, κατά ή υπέρ της γνησιότητας;
Δεν χάνεται η γνησιότητα όταν γίνεται κτήμα πολλών η ποίηση. Ξεθωριάζει απλώς η υπογραφή σου.
Διαβλέπετε στο μέλλον λέιζερ, γιγαντοαφίσες και απαγγελίες σε δημόσιους και ανοιχτούς χώρους;
Τα βλέπω, αλλά χρειάζεται και ταλέντο, και όραμα και ομορφιά…
Πώς βλέπετε την ελευθερία και διάδραση σε σχέση με τον ποιητικό λόγο που προσφέρει το δικτυακό μέσο; Σαν ασυδοσία και πληθωρισμό ή μεγάλη ευκαιρία, πέρα από την τυπογραφία;
Όλα αυτά είναι αναζητήσεις για κάτι καινούργιο που μόνο καλό θα κάνουν εν τέλει. Ίσως διαμορφώσουν σιγά σιγά μια άλλη κουλτούρα. Προς το παρόν, τους λείπει κάποιο ένζυμο για να γονιμοποιηθούν θετικά.
Χωρίς τον Όμηρο, τον Σαίξπηρ ή τους Μπητλς, η ζωή δεν θα ’ταν ποτέ ίδια, παρ’ όλ’ αυτά η ποίηση, σαν επάγγελμα, θεωρείται ανύπαρκτη. Μήπως αυτό το γεγονός εξασφαλίζει την γνησιότητά της , ή μήπως την εξορίζει στο περιθώριο;
Κι όμως, κάποιες φορές όρισαν την ιστορία τα περιθώρια. Η ποίηση δεν είναι επάγγελμα. Ο ποιητής, όμως, στην εποχή μας, σαν τεχνίτης του λόγου και ευρηματοποιός, βρίσκει δουλειές. Μ’ έναν τρόπο σήμερα ένας ποιητής μπορεί να ζήσει καλύτερα απ’ ό,τι παλιά. Αυτό δεν σημαίνει όμως ότι γράφει και καλύτερα. Η γνησιότητα μπορεί να υπάρξει και χωρίς απομόνωση. Όλα αυτά είναι σχετικά.
Ποια γνώμη έχετε σχηματίσει για τους συστηματικούς αναγνώστες της ποίησης; Διατηρείται η αρχική ανάγκη για την αρμονία στο λόγο ή μοιραία αντιμετωπίζεται σαν «γνωστικό» αντικείμενο;
Δεν μου αρέσουν οι εξειδικεύσεις ακόμα και στους αναγνώστες.
Θα μπορούσατε να περιγράψετε ποιητικά έναν αγώνα ποδοσφαίρου, μια διαδήλωση, μια εκπομπή τηλεόρασης;
Φυσικά. Μόνο που αυτή η περιγραφή θα τα μετατρέψει σε κάτι άλλο. Δεν είμαι καλός στον νατουραλισμό.
Πού λειτουργεί και εμπνέεται ο ποιητής; Στον ιδιωτικό χώρο και χρόνο, σε συνάφεια με την κοινωνία ή με αφορμή τη δουλειά που κάνει καθένας για να ζήσει;
Σε όλα αυτά και σε πολλά άλλα.
Κατά τη διαδικασία της μετάφρασης, ποια είναι η πρώτη σας προσέγγιση, αισθητική, πραγματολογική ή γλωσσική-μεταφραστική;
Γλωσσική-μεταφραστική. Μ’ αρέσει να ανακαλύπτω τα πάντα χωρίς να ξέρω τίποτα εκ προοιμίου. Να τα βρίσκω όλα με την αφή.
Rainbow. Η θεατρική μεταφορά του Ρεμπώ αντιμετωπίστηκε από την κριτική ακραία. Δίνετε κάποια εξήγηση για τη διάσταση απόψεων;
Ήταν μία παράσταση-δρώμενο που ξέφευγε από τα παραδεδεγμένα. Οι ειδικοί συνήθως, όσο απελευθερωμένοι κι αν είναι, έχουν σοβαροφανή αντίληψη για την ποίηση. Ακόμα και για τον Ρεμπώ. Εμένα μου άρεσε γιατί ακριβώς δεν θέλησε να παγιώσει τίποτα. Οι νέοι ηθοποιοί, εξαιρετικοί, έπαιξαν θαρραλέα και ριψοκίνδυνα, ψηλαφώντας κάτι παράξενο και μακρινό που προσπαθούσαν να του δώσουν ζωή, κι αυτό διαρκώς διέφευγε. Η σκηνοθέτης πολύ σωστά απέφυγε τη «σκηνοθεσία» ή τις «καταραμένες» αναγνώσεις που είναι ό,τι πιο συμβατικό και μονομερές για τον Ρεμπώ. Δημιούργησε ένα δρώμενο εν εξελίξει γεμάτο παλμό, όπου το κείμενο ήταν ένας «μπούσουλας» σκηνικής παραζάλης. Και η μουσική ευτυχώς απέφυγε τον βαρύγδουπο ποιητικισμό ή την «ατονική» διανόηση. Είχε την ελαφρότητα των ρεφραίν που τόσο γοήτευαν τον ατίθασο Αρθούρο.
Θα συνεχίσετε με θέατρο;
Για φέτος, έχω μεταφράσει τον Κλήρο του Μεσημεριού του Κλωντέλ, που θα παρουσιαστεί ως εναρκτήρια παράσταση του Εθνικού Θεάτρου στο ανακαινισμένο κτίριο Τσίλερ τον Φεβρουάριο του 2009, σε σκηνοθεσία του γερμανού Γιόσι Βίλλερ, με τέσσερις υπέροχους ηθοποιούς, την Αμαλία Μουτούση, τον Νίκο Κουρή, τον Νίκο Καραθάνο και τον Ιερώνυμο Καλετσάνο. Έργο βαθιά ποιητικό και μυστικιστικό, με θέμα το ανέφικτο του απόλυτου έρωτα. Επίσης, έχω γράψει μερικά τραγούδια για την παράσταση Το καμάρι της Δύσης του Σινγκ που παίζεται στο θέατρο Μεταξουργείο, σε σκηνοθεσία του Στάθη Λιβαθινού και με πολλούς ηθοποιούς από την παλιά ομάδα της Πειραματικής.
Έχει έρθει ο καιρός για ένα νέο ποιητικό βιβλίο;
Μόλις κυκλοφόρησε η Εποχή Παραδείσου από τις εκδόσεις Γαβριηλίδης. Περιλαμβάνει τα ποιήματα που έγραψα τα τελευταία έξη χρόνια, μετά από τη δημοσίευση της προηγούμενης ποιητικής συλλογής μου. Σε αυτό το διάστημα προτίμησα να εκδώσω ένα μυθιστόρημα, τον Άνθρωπο του λεωφορείου, το οποίο έγραφα για πολύ καιρό, και να μην εμφανιστώ σύντομα με ένα ποιητικό βιβλίο, συμβάλλοντας κι εγώ στον πληθωρισμό που παρατηρείται τελευταία στην ποιητική παραγωγή. Τώρα, όμως, θέλησα να απαλλαγώ από το υλικό μου για να προχωρήσω σε κάτι άλλο, ελεύθερος.
Ο ποιητής Στρατής Πασχάλης με καταγωγή από τη Λέσβο, γεννήθηκε το 1958 στην Αθήνα. Σπούδασε πολιτικές επιστήμες στη Νομική Σχολή Αθηνών.
Κυκλοφόρησε την πρώτη του ποιητική συλλογή ''Ανακτορία'' ( Ίκαρος) το 1977 ενώ το 2003 εκδόθηκε το σύνολο του ποιητικού του έργου υπό τον γενικό τίτλο ''Στίχοι ενός άλλου'' (Μεταίχμιο). Έγραψε επίσης μελέτες και κριτικές ενώ μετέφρασε ξένους δραματουργούς όπως ο Σαίξπηρ (Αγάπης Αγώνας Άγονος - Μεταίχμιο 2004) και ο Ρακίνας (Φαίδρα - Ίκαρος 1990, Ανδρομάχη - Μέγαρο Μουσικής Αθηνών 1994, Βερενίκη - Νεφέλη 2006) καθώς και την Μήδεια του Ευριπίδη για το Εθνικό Θέατρο το 2003.
Ανθολόγησε Καραγάτση (Ιστορίες αμαρτίας και αγιοσύνης - Εστία 2000) και Παπαδιαμάντη (Σκοτεινά Παραμύθια - Μεταίχμιο 2001) ενώ έγραψε και το παιδικό ''Το ασημένιο ρομποτάκι με το κόκκινο φωτάκι'' (Μεταίχμιο 2005). Το 2006 κυκλοφόρησε το πρώτο του μυθιστόρημα ''Ο άνθρωπος του λεωφορείου'' (Μεταίχμιο).
Τιμήθηκε με το Βραβείο Ουράνη της Ακαδημίας Αθηνών (1994), το Κρατικό Βραβείο Μετάφρασης (1998) και το Βραβείο Ποίησης του περιοδικού Διαβάζω (1999).
