Top menu

Περιεχόμενα Τεύχους 17

Το "Ημερολόγιο Ενός Τρελού" του Νικολάι Γκόγκολ - Mια ψυχαναλυτική προσέγγιση (β' μέρος)

Γράφει ο Γιώργος ΚατσαντώνηςΔιαβάστε το α' μέρος εδώ (τχ. 16, Δεκέμβριος 2011)

Η αμφισημία του αλόγου Ο συμβολικός χώρος που καταλαμβάνεται από το υπερφυσικό είναι ένας απέραντος θύλακας παραλογου που η φαντασία του  απολαμβάνει να χρωματίζει, να γεμίζει με ποιητικά πλάσματα που καταμαρτυρούν τις τάσεις του ασυνειδήτου του ήρωα. Αυτός ο χώρος πλασμάτων «θα ‘θελα να άφηνα το βλέμμα μου στο υπνοδωμάτιο της, εκεί φαντάζομαι θαύματα… παράδεισος που δεν υπάρχει στον ουρανό… να δω το σκαμνάκι που βάζει το πόδι της… πως βάζει σ’ αυτό το πόδι άσπρη σαν νιφάδα κάλτσα», ονείρων «Δώστε μου μια τρόικα από γρήγορα, σαν άνεμο, άλογα», θυμίζει κάπως τον έρωτα, άλλο χώρο πλούσιο σε συναισθήματα, απεριόριστο, που επιτρέπεται να αφήνεται η επιθυμία να επιθυμεί και να συντηρείται η έλλειψη. Ο λόγος του ήρωα πολλές φορές είναι παραπλανητικός, φοράει τη μάσκα της αμφισημίας για να μας μεταδώσει την ρευστότητα του χωρου. Ο ήρωας ταλαντεύεται ανάμεσα στο σκηνικό χώρο που είναι ο οπτικός χώρος και στον καθορισμένο χώρο από τον λόγο που είναι ο δραματικός χώρος. Έτσι το ψυχιατρείο είναι η Ισπανία, οι ασθενείς: οι ευγενείς στρατιώτες, ο γιατρός αρχικαγκελάριος. Η πιο αποκαλυπτική αμφισημία όμως  είναι η εκπορευόμενη από την προσωπικότητα του ήρωα: το άλογο.

Το άλογο είναι ελεύθερο και προορισμένο να ζει ελεύθερο, ο άνθρωπος είναι ελεύθερος από την ιδιοσυστασία του και ο Ποπρίτσιν είναι έγκλειστος. Η επιλογή του αλόγου δεν είναι καθόλου τυχαία από τον Γκόγκολ. Όλοι οι μεγάλοι πολιτισμοί στηρίχθηκαν στο άλογο. Σε όλους τους πολιτισμούς και ιστορικές περιόδους η κατοχή ενός όμορφου, καλογυμνασμένου αλόγου με χαρακτήρα και επιδόσεις ήταν δείγμα κοινωνικής ισχύος και προβολής. Ίσως η ίδια η διάπλαση του αλόγου, η αρμονία της σωματικής του παρουσίας να ασκεί μια μοναδική σαγήνη, εμπνέοντος μια διάθεση ελευθερίας σε αχαλίνωτο καλπασμό. Αυτή η εικόνα του αλόγου έρχεται σε απόλυτη αντίθεση με την εξωτερική εικόνα που έχουμε για τον ήρωα. Το άλογο είναι, αλήθεια, ζώο προικισμένο. Το νευρικό του σύστημα είναι εξαιρετικά ανεπτυγμένο, και όπως προκύπτει από πολλές ενδείξεις, διαθέτει τις στοιχειώδες λειτουργίες που αποτελούν τη βάση της νοημοσύνης: ένστικτο, μνήμη και κρίση. Οι λειτουργίες αυτές αποδυναμώνουν στη διασχιστική κατάσταση του ήρωα. Το απωθημένο ασυνείδητο υλικό κατακυριεύει το εγώ του και ο ήρωας βιώνει αποπροσωποποίηση και αποπραγματοποίηση. Ακόμα και αν δεν υπάρχουν στο άλογο οι εκδηλώσεις μιας συμπεριφοράς σχεδόν ανθρώπινης:η υψηλή νοημοσύνη του άλογου εκδηλώνεται με τις πράξεις υπακοής, φιλαλληλίας, τρυφερότητας και αφοσίωσης, αλλά και εκδίκησης, ζήλιας και σχεδόν «προσωπικής» ευθιξίας:το άλογο δεν ανέχεται τη σκληρή και, ακόμα πιο ενδιαφέρον ,την άδικη συμπεριφορά.
Ο Ποπρίτσιν δεν είναι καθόλου τρελός, αλλά χαρακτηρίζεται τρελός από την εξουσία. Ειναι "τρελός" γιατί θέλει να ζει ανθρώπινα, να ερωτεύεται, να μπορεί να περπατάει μέσα στη βροχή και να σκέπτεται. Σε μια κοινωνία άδικη που δεν... δεν… δεν… το μόνο που του μένει να κάνει είναι να τρελαθεί. Αυτό κάνει και ο Αυξέντιος Ποπρίτσιν, γράφει το ημερολόγιο της ζωής του, και τους αφήνει να πιστεύουν όλοι ότι είναι τρελός. Ενσυνείδητα. Η κάθοδος στη κόλαση είναι αυτόκλητη. Ο ίδιος το αποφασίζει και το φτάνει στα άκρα στον παροξυσμό. Τώρα είναι ελεύθερος να μιλήσει, να κρίνει ,να επικρίνει, να ερωτευτεί, να ζήσει μέσα από το θάνατο. Το άλογο είναι φίλος, σύντροφος του ανθρώπου που τον σηκώνει ψηλότερα από το μπόι της δίποδης χθαμαλότητας, του δίνει τη δύναμη και την ταχύτητα που του στερεί η φύση. Στο κείμενο του Γκόγκολ υποδηλώνει την ανάβαση του ήρωα στο γοργό αμάξι προς την απελευθέρωση. Από την άποψη του υλικού πολιτισμού το άλογο έγινε το όχημα της επέκτασης του πολιτισμού –δυστυχώς και εξολοθρευτής άγγελος θανάτου στις κλιμακούμενες ανθρώπινες αλληλοσφαγές έτσι και εδώ προαναγγέλλει το τέλος.
Το πλεονέκτημα που προσφέρει το άλογο στον ήρωα πολεμιστή Ποπρίτσιν είναι ανεκτίμητο: ασφαλής πάνω στο άλογο μπορεί, να καταδιώξει, να αιφνιδιάσει, να πλήξει από θέση πλεονεκτική. Δεν υπάρχει ούτε ένας σωστός άνθρωπος στη γη που να μην ονειρεύτηκε τον εαυτό του ανεβασμένο στη ράχη ενός αλόγου να καλπάζει προς μιαν ελευθερία ως τα όρια της φαντασίωσης, ελευθερία λυτρωτική, ανατρεπτική,ερωτική. Ίσως και το άλογο να ονειρεύτηκε έστω μια φορά τον ιδανικό αναβάτη, τον Αυξέντιο Ποπρίτσιν, τον άνθρωπο που μέσα από την τρέλα μεταμορφώνεται σε ένα άλλο πλάσμα και ανακαλύπτει μια νέα προοπτική στην ύπαρξη.Οι Αποδέκτες Του Μονολόγου - Οι Απόντες

Σύμφωνα με τον αστικό κώδικα, άρθρο 57, στην προσωπικότητα περιλαμβάνονται άπαντα τα αγαθά, τα οποία είναι αναπόσταστα συνδεδεμένα με το πρόσωπο και ανήκουν σε αυτό ως τέτοια, δηλαδή ως ον έχει σωματική, ψυχική, πνευματική και κοινωνική ατομικότητα.

Α) Σωματικά αγαθά: Αυτά είναι η ζωή, η υγειά και η σωματική ακεραιότητα. Στη τελευταία υπάγεται και η όψη, η εξωτερική εμφάνιση.

Β) Ψυχικά αγαθά: Σε αυτά ανήκουν η ψυχική υγειά και ο συναισθηματικός κόσμος.

Γ) Η τιμή προστατεύεται ως ηθικό και κυρίως κοινωνικό αγαθό. Τιμή έχουν οι πάντες συμπεριλαμβανόμενων τόσο των βρεφών όσο και των στερούμενων της χρήσεως του λογικού.

Δ) Η ελευθερία: Αυτή περιλαμβάνει τη δυνατότητα ανάπτυξης πάσης φύσεως ανθρώπινης ενέργειας. Η ενέργεια δύναται να είναι απλή σωματική κίνηση του ανθρώπου στο χώρο. Εάν υπάρχει προσβολή της προσωπικότητας το άτομο, περιορίζει την ελευθερία τελέσεως ως προς την απόλαυση κοινών πραγμάτων απαιτούμενων σωματική δράση. Ο τρελός δεν είναι μόνο ένας τρελός, είναι ένας άνθρωπος τρελός, που χωρίς να το επιλέγει, ζει συνήθως σαν απομονωμένο πιόνι. Σωματικά αγαθά, ψυχικά αγαθά, τιμή και ελευθερία ο ήρωας δεν τα γεύτηκε ποτέ, δεν τα άγγιξε παρά μόνο δια της απουσίας τους. Κι είναι η κοινωνία που του τα στέρησε, είναι η κοινωνία που πρέπει να ακούσει τη κραυγή σωτηρίας του, είναι η κοινωνία που πρέπει να εφευρεθεί ξανά μετά την αποκαθήλωση του Ποπρίτσιν από το σταυρό του μαρτυρίου του. Μέσα από τη παντοδυναμία του λόγου του κειμένου του Γκόγκολ υποδηλώνεται ένα έμμεσο κοινωνικό σχόλιο, στο πλευρό όλων αυτών που παραμένουν εγκλωβισμένοι σε ένα αλλοτριωτικό σύστημα, «γητευτές του αδύνατου», αφού δεν μπορούν να το υπερβούν παρά μόνο να υποταχθούν στην κυριαρχία του. Η ζωή στον  μονόλογο του ήρωα παρουσιάζεται σαν μια παραμορφωμένη γιγάντια σκιά που μας έχει δεμένους με αόρατα νήματα και μας πηγαίνει όπου αυτή θέλει.

Ο ίδιος του ο εαυτός που πλέον έχει φτάσει η στιγμή που δεν αντέχει άλλο, τον εγκαταλείπει.Η έκκληση βοήθειας απευθύνεται ουσιαστικά στη μάνα. Το στοργικό άγγιγμα της μάνας λείπει κι ο Ποπρίτσιν «αυτό το μόνο παιδί στο κόσμο» σκαρφαλώνει για να κοιτάξει έξω  όλα εκείνα  που απουσιάζουν, τη στιγμή που η ίδια η ψυχή απουσιάζει από το σώμα. Με το «αχ και να ξέρατε» όμως, που ακολουθεί σημειώνεται μια εμφανής μετατόπιση προς τον μοναδικό αυτόπτη μάρτυρα του δράματος που παίζεται, το θεατή. Όταν ο άνθρωπος, ψάχνοντας μες το κενό της σκέψης, προχωρά στο ασκίαστο φως του φαντασιακού χώρου, αποφεύγοντας μάλιστα να αντιμετωπίσει αυτό που πρόκειται να ξεπροβάλει, ένας αψεγάδιαστος καθρέφτης του δείχνει μια επιφάνεια όπου δεν αντανακλάται τίποτα. (Γ' 188)

Το πραγματικό θριαμβεύει, παρασύρεται από το συμβολικό που  έχει εκθρονίσει το φαντασιακό σε μια απεγνωσμένη κούρσα, κόντρα στο χρόνο που είναι πάντα παρών και χωρίς αμφιβολία βασικός αποδέκτης του μονολόγου. Δεν εξηγείται αλλιώς η εμμονή του Ποπρίτσιν με το χρόνο (γι’ αυτό πολλές φορές κι ο ίδιος τον ειρωνεύεται προσπαθώντας μ’ αυτό τον τρόπο να τον εκδικηθεί για το αδιέξοδο με το οποίο τον έχει φέρει αντιμέτωπο). Ο χρόνος είναι ο χειρότερος  εχθρός του ήρωα, μάρτυρας αυτών που ήταν για να γίνουν και δεν έγιναν ποτέ, αντίλαλος της φωνής αυτών που δεν έχουν ακόμα πραγματοποιηθεί, αντίπαλος γι' αυτά που ακόμα δεν  έχει τολμήσει να παλέψει ο ήρωας. Έτσι γράφει στο ημερολόγιο του, στοχεύοντας μες το μυαλό του να υποβαθμίσει τη σημασία και να μηδενίσει την ύπαρξη του: Χωρίς ημερομηνία. Η ημέρα ήταν χωρίς ημερομηνία... Ημερομηνία 1η… Γενάρης του ίδιου έτους που ήρθε μετά τον Φλεβάρη. Ο χρόνος  δεν φαίνεται πουθενά, δεν παρουσιάζεται, δεν ενδύεται μεταμφίεσης, είναι άμορφος, διαποτίζει όλο το έργο με την υπονοούμένη παρουσία του από τις σημειώσεις του ήρωα. Θα μπορούσε άνετα στο Ημερολόγιο ενός τρελού ο χρόνος να συσχετιστεί με το χρόνο έτσι όπως παρουσιάζεται στον Καβαφικό μονόλογο:
Μελαγχολία του Ιάσονος Κλεάνδρου• ποιητού εν Κομμαγηνή• 595 μ.Χ.

Το γήρασμα του σώματος και της μορφής μου
είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι.
Δεν έχω εγκαρτέρησι καμιά.
Εις σε προστρέχω Τέχνη της Ποιήσεως,
που κάπως ξέρεις από φάρμακα•
νάρκης του άλγους δοκιμές, εν Φαντασία και Λόγω.

Είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι.-
Τα φάρμακα σου φέρε Τέχνη της Ποιήσεως,
που κάμνουνε - για λίγο - να μη νοιώθεται η πληγή.

Κωνσταντίνος Π. Καβάφης

Για την ανάλυση χρησιμοποιήθηκαν τα κάτωθι

Νικολάι  Γκόγκολ, Το ημερολόγιο ενός τρελού, Εκδόσεις Κοροντζή.Μάνος Νίκου: Ερμηνευτικό Λεξικό Ψυχιατρικών Όρων, Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 1985.

Andreasen NC: «The diagnosis of schizophrenia», Scizophr Bull, 13: 9-22,1987.

Baron M: «Genetics of schizophrenia», Biol Psychiatry, 21: 1051-1066, 1986.

Μισέλ Ντετί, Εισαγωγή στη ψυχανάλυση του Λακάν, μτφρ: Νάσια Ποταμιάνου, Εκδόσεις Καστανιώτη, 2000.

Sigmund Freud, Εισαγωγή στην Ψυχανάλυση, Τόμος Α και Β , Το Βήμα, 2010.

Γιώργος Βάμβαλης, Ξαναδιαβάζοντας τον  Φρόυντ, Μια επανάληψη σε τριάντα απλά μαθήματα, Εκδ. Επίκουρος, Αθήνα 2000.

Δημήτρης Τσατσούλης, Σημειολογικές προσεγγίσεις του θεατρικού φαινομένου, Εκδόσεις Ελληνικά γράμματα, 1999.

Κωστής Γιούργος , «Το άλογο στη φύση, τον μύθο,την τέχνη», Καθημερινή (ένθετο 7 Ημέρες), 08-02-04.

Γεωργιάδη–Σταθόπουλου, Αστικός κωδιξ κατ’ άρθρον ερμηνεία, γενικές αρχές Ι, Εκδοτικός Οίκος Αφοι  Π. ΣΑΚΚΟΥΛΑ, Αθήνα 1978.

Ο Γιώργος Κατσαντώνης είναι αριστούχος απόφοιτος του τμήματος Θεατρικών Σπουδών της  Σχολής Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστήμων του Πανεπιστημίου Πατρών. Οι μελέτες του προωθούν τη θεατρολογία ως επιστήμη που συμφιλιώνει και ενσωματώνει, σε μια σφαιρική προοπτική, τη  σημειολογική οπτική (αισθητική) των σημείων της παράστασης, την ψυχαναλυτική προσέγγιση, την ανθρωπολογική διάσταση και την κοινωνιολογική έρευνα επί της παραγωγής και πρόσληψης του θεατρικού φαινομένου.