Μεταφράζει ο Αλέξανδρος Τσαντίλας
Ο Τόμας Μπράουν [Thomas Browne] γεννήθηκε στην Αγγλία το 1605, και άφησε το σημάδι του στην αγγλόφωνη γραμματεία χάρη στο ιδιαίτερο ύφος του, που συνδύαζε την επιστημονική περιέργεια (ο ίδιος είχε σπουδάσει και ασκούσε την ιατρική) με την εύγλωττη πρόζα, και φιλοσοφικές αναζητήσεις με μια περίτεχνη λογοτεχνική γραφή που χαρακτηρίζονταν από μια ιδιάζουσα, καλλιεργημένη γλώσσα. Όντας τυπικό δείγμα σπουδαγμένου ανθρώπου της περιόδου του, το έργο του δείχνει όλα τα στοιχεία του κλασικού πανεπιστήμονα: μεταξύ άλλων, έγραψε μελέτες, σύντομες ή εκτενέστερες σε θέματα θρησκείας, ιατρικής, ζωολογίας, παλαιοντολογίας, αρχαιολογίας, λογοτεχνίας, και πολλά άλλα ακόμη, όπου εκφράζει ουμανιστικές πεποιθήσεις, καθώς και μια επιθυμία να πολεμήσει τις κοινές πλάνες, αλλά και τις αυθεντίες. Κάποια απ’ τα σημαντικότερα έργα του είναι τα Religio Medici, Pseudodoxia Epidemica, καθώς και το Hydriotaphia – Urn Burial, που συγκαταλέγεται ανάμεσα στα ελάσσονα, αλλά σημαντικά έργα της αγγλόφωνης γραμματείας – μεταξύ των λογοτεχνών που εξέφρασαν θαυμασμό για τα γραπτά του είναι ο Έντγκαρ Άλλαν Πόου, η Βιρτζίνια Γουλφ, ο Χέρμαν Μέλβιλ, κι απ΄ τους νεότερους, ο Χόρχε Λουί Μπόρχες και ο Γουίνφριντ Ζέμπαλντ. Ο Τόμας Μπράουν χρίστηκε ιππότης το 1671 από τον Κάρολο τον Δεύτερο της Αγγλίας, και απεβίωσε το 1682, σε ηλικία 77 ετών - και το 1840, όταν ο τάφος του ανοίχτηκε κατά τη διάρκεια έργων, διαπιστώθηκε ότι το κρανίο του είχε κλαπεί και βρέθηκε τι απέγινε ή ποιος το πήρε.
H μεταφράση προέρχεται από το δοκίμιο με τίτλο “On Dreams” του 1650.
*
Τις μισές μας ημέρες τις περνάμε στον ίσκιο της γης, και ο αδελφός του θανάτου διεκδικεί το ένα τρίτο του βίου μας. Ένα σεβαστό κομμάτι του ύπνου μας το διαπερνούν οράματα και φανταστικά αντικείμενα, που ομολογουμένως μας ξεγελούν. Η μέρα μας παρέχει αλήθειες ∙ η νύχτα, μυθεύματα και ψευτιές, που διαιρούν επίπονα την φυσική κατάσταση της υπάρξεως μας. Ως εκ τούτου, έχοντας περάσει την ημέρα με νηφάλια έργα και έλλογες αναζητήσεις της αλήθειας, πρόθυμα καταφεύγουμε σε μια τέτοια κατάσταση, όπου ο πιο νηφάλιος νους διαπράττει όλες τις τερατωδίες της μελαγχολίας, που, αν τις αντικρίζαμε στον ξύπνιο μας, θα τις θεωρούσαμε εφάμιλλες του παραλογισμού και της παραφροσύνης.
Ευτυχείς εκείνοι που τους παίρνει ο ύπνος με τις σκέψεις τους γεμάτες μεγαλοπρεπή μουσική, όπως ο Πυθαγόρας, ή που διαθέτουν τρόπους να τιθασεύσουν το πνεύμα της φαντασίας, που οι άτακτες περιπλανήσεις του αποδιώχνουν τον ενδόμυχο ύπνο, γεμίζοντας το νου μας με τα οράματα του Αγίου Αντωνίου και όνειρα της Λιπάρα στις ήρεμες κάμαρες του αναπαμού.
Οι ενάρετες σκέψεις της ημέρας αποταμιεύουν καλούς θησαυρούς για την νύχτα, όπου οι εντυπώσεις φανταστικών μορφών αποκτούν σταθερά οικεία χαρακτηριστικά, τα οποία οι κοιμισμένοι εαυτοί μας τα αποδέχονται, και που μας προετοιμάζουν για το άγγιγμα του Θεού. Έτσι, ο ύπνος του Σολομώντα ήταν ευτυχής. Μετά από τέτοια προετοιμασία, ο Ιακώβ, με πέτρες για προσκεφάλι, τί θα ονειρευόταν αν όχι αγγέλους, ενώ ο καλύτερος ύπνος του Αδάμ θα υπερτερούσε έναντι κάθε άλλου μετέπειτα ύπνου που θα έκανε.
Τ’ ότι υπάρχουν θεόσταλτα όνειρα το αμφισβητεί, δίχως εύλογη αιτία, ο Αριστοτέλης. Για την ύπαρξη δαιμονικών ονείρων, όμως, δεν υπάρχουν ιδιαίτερες διχογνωμίες. Γιατί, λοιπόν, να μην υπάρχουν και αγγελικά όνειρα; Αν υπάρχουν πνεύματα που μας φυλάσσουν, ίσως να μην μας παραμελούν καθώς κοιμόμαστε, αλλά μπορεί, καμιά φορά, να κατευθύνουν τα όνειρα μας ∙ και πολλές περίεργες νύξεις, παροτρύνσεις ή και συνδιαλέξεις, που τόσο μας καταπλήσσουν, ενδέχεται να πηγάζουν από τέτοιες βάσεις.
Ωστόσο, τα φαντάσματα του ύπνου περιδιαβαίνουν την μακρά οδό των φυσικών και ζωικών ονείρων, όπου οι σκέψεις ή οι πράξεις της ημέρας επαναλαμβάνονται και απηχούν στην νύχτα. Ποιος λοιπόν απορεί που ο Χρυσόστομος είδε στον ύπνο του τον Άγιο Παύλο, αφού κάθε μέρα διάβαζε τις επιστολές του; Και ποιος απορεί που ο Καρδάνος, που τόσο τον είχαν ξεμυαλίσει τα αστέρια, ονειρεύτηκε ότι η ψυχή του ήταν στο φεγγάρι! Ευσεβή άτομα, με τις σκέψεις τους είναι διαρκώς στραμμένες προς τους ουρανούς και την ευλογημένη τους φύση, δύσκολα δεν θα ξαναδούν αυτά που σκέφτονται, αυτή τη φορά σαν νυχτερινές οπτασίες, οι οποίες, καμιά φορά, εκλαμβάνονται ως επιφοιτήσεις ή ως θεϊκά όνειρα, μολονότι ο ορθός συλλογισμός τους ίσως αποδείξει ότι δεν είναι παρά ζωικά όνειρα και φυσικές νυχτερινές αναπαραστάσεις των στοχασμών του ξυπνητού μας.
Πολλά όνειρα αποτελούνται από διεισδυτικές αποκαλύψεις, και από το αναγνωριστικό σημάδι των όσων διαπραγματεύονται ∙ έτσι, μεταφέρουν την ερμηνεία τους στην θεμελιώδη αίσθηση και το μυστήριο της παραβολής, όπου αυτός που καταλαβαίνει το φυσικό θεμέλιο στο οποίο στηρίζεται κάθε έννοια, αποκτά τη δυνατότητα, μέσω της συμβολικής προσαρμογής, να διαβάζει επιτόπου τους τα γράμματα στην αλφάβητο του Μορφέα. Εάν τα όνειρα είναι τέτοιας φύσεως, η Ελληνική, Αιγυπτιακή και Αραβική ονειροκριτική, μέσα από τον Αρτεμίδωρο, τον Αχμέτ και τον Αστράμψυχο αντιστοίχως, ίσως υπαινιχθούν μια κάποια ερμηνεία, σύμφωνα με την οποία αν διαβάσουμε για την σκάλα στο όνειρο του Ιακώβ, θα καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι οι σκάλες και οι κλιμακωτές αναβάσεις σημαίνουν προαγωγή ∙ κι αν συλλογιστούμε το όνειρο του Φαραώ, θα μάθουμε ότι τα ποτάμια που ξεχειλίζουν σημαίνουν αφθονία, ενώ οι ισχνές αγελάδες, λιμό και σιτοδεία ∙ άρα ήταν εύλογο για τον Φαραώ να ζητήσει από τους μάγους του να ερμηνεύσουν το όνειρο του – αυτοί, όντας Αιγύπτιοι, θα ήταν καλά σπουδαγμένοι στα σύμβολα και τις ιερογλυφικές έννοιες των πραγμάτων. Αυτός που τυράννησε περισσότερο τους ονειρομάντες ήταν ο Ναβουχοδονόσωρ, που πέρα από την ερμηνεία, απαιτούσε και το ίδιο το όνειρο ∙ όμως, αφού αυτό καθοριζόταν από θεϊκή παρεισροή, μάλλον θα διέφευγε της κοινής πορείας των οπτασιών που δημιουργούνται και στέλνονται από τον Σατανά.
Όταν ο Αλέξανδρος, καθ’ οδόν για να πολιορκήσει την Τύρο, ονειρεύτηκε έναν Σάτυρο, δεν δυσκολεύτηκε να καταλάβει, ως Έλληνας, ότι το όνειρο του σήμαινε ένα μόνο πράγμα: «η Τύρος θα γίνει δική σου». Αυτός που ονειρεύτηκε τον πατέρα του να τον λούζει ο Δίας και να τον χρίζει ο ήλιος, δικαίως φοβήθηκε μη και σταυρωθεί, γιατί τότε το κορμί του θα το έπλενε η βροχή, και θα το γκρέμιζε η θέρμη του ήλιου. Το όνειρο του Βεσπασιανού ήταν πιο δύσκολο να εξηγηθεί, όπως και το όνειρο του αυτοκράτορα Μαυρικίου, που αφορούσε τον διάδοχο του, τον Φωκά ∙ και κάθε ασθενής θα τα έβρισκε σκούρα αν προσπαθούσε να ερμηνεύσει το νόημα της γλώσσας του Ασκληπιού, που προσφέροντας τα δάκτυλα του σ’ έναν φθισικό, υπαινισσόταν, με την χειρονομία του αυτή, ότι η θεραπεία βρισκόταν στους χουρμάδες – από την ομωνυμία των δύο λέξεων, του χουρμά και του δακτύλου, στην Ελληνική γλώσσα.
Στα όνειρα χρωστάμε τ’ ότι ο Γαληνός έγινε γιατρός, ο Δίων Κάσσιος ιστορικός, καθώς και τ’ ότι ο Καρδάνος άφησε μερικά αξιοσημείωτα έργα κληρονομιά στον κόσμο. Μολαταύτα, αυτός που κανονίζει τις δουλειές του σύμφωνα με τα όνειρα, ή που επιβάλλει τους κανόνες της νύχτας στην ημέρα, πλανάται πλάνην οικτράν ∙ όπως ο Κικέρωνας, που μόνο λύπη μπορούμε να νιώσουμε για εκείνον, αφού ενώ είχε πραγματευτεί διεξοδικότατα την ματαιότητα των ονείρων, στο τέλος καταστράφηκε γιατί υπερεκτίμησε τα δικά του όνειρα, που τον ώθησαν να προσεταιριστεί τον Αύγουστο.
Μολονότι τα όνειρα μπορούν να είναι παραπλανητικά όταν αφορούν εξωτερικά γεγονότα, η ειλικρίνεια τους μπορεί να είναι μεγάλη όταν υποδηλώνουν εσωτερικά πράγματα – και τότε είναι που μπορούμε να κατανοήσουμε τους εαυτούς μας πιο αισθητά. Οι πράξεις των ανθρώπων κατά τον ύπνο τους ακολουθούν ως ένα βαθμό τις πράξεις του ξύπνιου τους ∙ και από τα όνειρα πηγάζουν παρηγοριές ή αποθαρρύνσεις που ομολογούμε οι ίδιοι κρυφά στους εαυτούς μας. Ο Λούθηρος δεν θα τρόμαζε από τα πνεύματα της νύχτας, μιας και τέτοιες οπτασίες δεν θα τον τρομοκρατούσαν ούτε κατά τη διάρκεια της ημέρας. Ο Αλέξανδρος δεν θα το έβαζε στα πόδια στις δύσκολες μάχες του ύπνου, ούτε ο Δημοσθένης θα παρέμενε σταθερά στη θέση του, αφού δύσκολα έπραττε ομοίως κι έξω από τον ύπνο. Άτομα με βαθειά αξιοπρέπεια δύσκολα θα εξαχρειωθούν απ’ τα όσα θα πράξουν ονειρευόμενα, και τα ευγενή πνεύματα δεν μπορούν να κάνουν αξιολύπητες πράξεις ενώ κοιμούνται. Ο Κράσος δύσκολα θα έδειχνε γενναιοδωρία μέσα σ’ ένα όνειρο, αφού στον ξύπνιο του, η χούφτα του ήταν μονίμως κλειστή ∙ απ’ την άλλη μεριά, κάλλιστα θα μπορούσε κανείς να περάσει όλο του τον βίο στο κοιμώμενο χέρι του Αντώνιου.
Η δημιουργία ονείρων είναι μια μορφή τέχνης, όπως είναι και η ερμηνεία τους ∙ και οι γιατροί θα μας πουν ότι κάποιες τροφές δίνουν ταραγμένα όνειρα, κι άλλες γαλήνια. Ο Κάτωνας, που τόσο του άρεσε το λάχανο, ίσως διαπίστωσε ότι το αγαπημένο του φαγητό του έφερνε κακό ύπνο ∙ οι Αιγύπτιοι, απ’ τη μεριά τους, μπορεί να έβρισκαν ωφέλιμο το να αποφεύγουν, προληπτικά, να τρώνε κρεμμύδια. Ο Πυθαγόρας, αρνούμενος να καταναλώνει φασόλια, ίσως απολάμβανε πιο ήσυχο ύπνο. Ακόμη κι ο Δανιήλ, ο μέγας ερμηνευτής των ονείρων, που η δίαιτα του ήταν πλήρη σε όσπρια, δεν φαίνεται να επέλεξε κάποια τροφή που να ωφελεί για γαλήνιο ύπνο, σύμφωνα με τα όσα αναφέρει ο Έλληνας γιατρός.
Και σαν να μην έφτανε η εκ φύσεως πλάνη των ονείρων, τα φανταστικά αντικείμενα εμφανίζονται μεγαλύτερα απ’ ότι είναι, και στο συναπάντημα τους κατά την νεφελώδη κατάσταση του ύπνου, μεγεθύνουν ενώπιον μας τις κανονικές τους διαστάσεις – έτσι, αποδεικνύεται πιο εύκολο να ονειρευτούμε γίγαντες, παρά νάνους. Ο Δημόκριτος μπορεί να ονειρευόταν τα άτομα, αφού τόσο συχνά τα έφερνε στις σκέψεις του. Μπορεί να ονειρεύτηκε μια φυσαλίδα που εκτεινόταν στην όγδοη σφαίρα. Μια μικρή ποσότητα νερού γίνεται θάλασσα ∙ ένα απαλό φύσημα του ανέμου, καταιγίδα ∙ κι ένας κόκκος θειαφιού που αναφλέγεται στο αίμα ίσως φανεί σαν πύρινη στήλη της Αίτνας ∙ ενώ μια μικρή σπίθα στα σωθικά της Ολυμπιάδας, θα γίνει κεραυνός που θα κατακλύσει το δωμάτιο.
Μολαταύτα, προσπερνώντας τις αθώες αυτές πλάνες, υπάρχει και μια αμαρτωλή κατάσταση των ονείρων. Μόνο ο θάνατος, κι όχι ο ύπνος, μπορεί να δώσει τέλος στην αμαρτία ∙ ίσως, λοιπόν, να υπάρχει ένα νυχτολόγιο που να καταγράφει τις ανομίες μας, διότι πέρα από τις παραβάσεις μας κατά τη διάρκεια της ημέρας, οι καζουιστές θα μας πουν για θανάσιμα αμαρτήματα που διαπράττονται εν ονείρω, και που πηγή τους είναι οι πρότερες σκέψεις. Την ίδια στιγμή, οι νόμοι των ανθρώπων δεν λαμβάνουν υπόψη τους την υπνοβασία: έτσι, αν ένας νυχτοπερπατητής σπάσει τον σβέρκο του, ή αν σκοτώσει έναν συνάνθρωπο του υπνοβατώντας, δεν του καταλογίζεται κάποιο έγκλημα.
Ο Διονύσιος επέδειξε υπερβάλλοντα αυταρχισμό όταν σκότωσε κάποιον που ονειρεύτηκε ότι τον φόνευε, γιατί αφαίρεσε τη ζωή κάποιου που δεν σκότωσε κανέναν, παρά μόνο στη φαντασία του. Η Λάμια έπραξε παράλογη αδικία όταν έσυρε στα δικαστήρια έναν νέο άντρα, ζητώντας του αποζημίωση επειδή της εξομολογήθηκε ότι στο όνειρο του μπόρεσε να απολαύσει τα θέλγητρα που του είχε αρνηθεί στον ξύπνιο του ∙ η ίδια θεώρησε ότι κάποια αμοιβή της αναλογούσε που συνέβαλε, έστω και σαν φανταστικός ίσκιος, στην εκπλήρωση των επιθυμιών του νεαρού. Εάν όντως υφίστανται οφειλές τέτοιου είδους, θα πρέπει να αντιμετωπίζονται με βαθειά συμπόνια ∙ μολαταύτα, το κοινό πνεύμα του κόσμου καλά θα κάνει να βάζει κάτι στην άκρη για τυχόν απαιτήσεις καθυστερημένων οφειλών.
Εάν κάποιοι έχουν λιποθυμήσει, τότε υφίσταται το ενδεχόμενο, μεταξύ άλλων, να πέθαναν στο όνειρο τους, αφού ο θάνατος, αποδεδειγμένα, δεν είναι παρά μια απώλεια των αισθήσεων. Εάν ο Πλάτωνας πέθανε ονειρευόμενος, όπως λένε κάποιοι, τότε θα πρέπει να αναστηθεί για να το επιβεβαιώσει. Αυτό που λέγεται, ότι υπάρχουν άνθρωποι που δεν ονειρεύτηκαν ποτέ τους, φαντάζει τόσο αδιανόητο, όσο να πει κανείς ότι υπάρχουν άνθρωποι που ποτέ τους δεν γέλασαν ∙ ενώ κάποια άλλα που λέγονται, ότι τα παιδιά δεν ονειρεύονται κατά το πρώτο εξάμηνο της ζωής τους, ή ότι οι άνθρωποι σε κάποιες χώρες δεν βλέπουν καθόλου όνειρα, και πολλά άλλα ακόμη, τα θεωρώ φαντασιώσεις αρρωστημένων ανθρώπων ∙ όνειρα που ξεφεύγουν από την ελεφάντινη πύλη, και προμεσονύκτια οράματα.
