Top menu

Περιεχόμενα Τεύχους 12

Πηνελόπη Τριαδά : "O ψίθυρος της λεπίδας" (μτφρ.)

Ο ψίθυρος της λεπίδας [Whisper of the Blade: Revolutions, Mayhem, Betrayal, Glory and Death], Μυθιστόρημα, Erik Durschmied, μτφρ. Πηνελόπη Τριαδά, Εκδόσεις Ενάλιος, 2011 [Coronet Books, 2002]

                            Ο βασιλιάς πρέπει να πεθάνει…
Ο Βασιλιάς Λουδοβίκος ΙΣΤ΄ της Γαλλίας δεν κληρονόμησε μόνο μια μεγάλη αυτοκρατορία αλλά και μια αιματοβαμμένη επανάσταση. Όταν ρώτησε, «Η επανάσταση ήταν αναπόφευκτο γεγονός;» η απάντηση που έλαβε ήταν ξεκάθαρη: «Εσείς ο ίδιος την προκαλέσατε». Καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας αυτό που έδωσε στους βάρβαρους την ευκαιρία να πάρουν τον έλεγχο στα χέρια τους ήταν η αδυναμία εκείνων που βρίσκονταν στην εξουσία, ανδρών που απέτυχαν όταν η κατάσταση απαιτούσε ισχυρά, ακόμα και σκληρά μέτρα.

«Ο βασιλιάς πρέπει να πεθάνει έτσι ώστε la patrie [η πατρίδα] να μπορέσει να ζήσει!»
   Με μια και μόνο φράση, ο Μαξιμιλιανός Ροβεσπιέρος –άνθρωπος χωρίς ηθικές αναστολές– σφράγισε τη μοίρα του μονάρχη. Προτού ακόμα η Γαλλική Συνέλευση ψηφίσει την τελική ετυμηγορία, ο Βικτοριέν Βερζινώ ηγέτης της φατρίας των Γιρονδίνων, προκάλεσε τον Ροβεσπιέρο, τον Ιακωβίνο: «Αν σκοτώσεις έναν βασιλιά θα τα βάλεις με ολόκληρο τον κόσμο. Θα κοστίσει ζωές».
   Ο Ροβεσπιέρος, οι πεποιθήσεις του οποίου πλησίαζαν τον δογματισμό, απάντησε: «Πόσους άντρες θα χρειαστεί και πόσες ζωές θα κοστίσει; Πόσες; Μία; Εκατό; Χίλιες; Θα χαθούν ζωές. Αν δεν έχετε το θάρρος να υποστηρίξετε τις πεποιθήσεις σας, τότε να μας το πείτε τώρα…»
  Ένας σίφουνας βίας σάρωσε όλη τη χώρα. Στην αρχή, ήταν θέλημα του Θεού η Γαλλία να βυθιστεί στο σκοτάδι, και μετά, την τρίτη μέρα, να ζωντανέψει από τις στάχτες της.

Η ιδιοφυΐα, το θάρρος και η δημιουργικότητα είναι πανίσχυρες δυνάμεις. Το ίδιο όμως είναι και το κακό. Κάθε αιώνας παράγει μια εκπληκτική γκάμα χαρακτήρων, μια αφθονία ηρώων και κακών που, με τις μοναδικές τους πράξεις, αφήνουν ένα ανεξίτηλο σημάδι στην ιστορία. Κάποιοι απέκτησαν το ρόλο τους μέσω του κληρονομικού δικαιώματοςֺ άλλοι εμφανίστηκαν αναπάντεχα στην παγκόσμια σκηνή.  Πολλοί ενέπνευσαν τις μάζες με μια φράση, ενώ άλλοι τις τρομοκράτησαν με μια και μόνο λέξη. Και για τις δυο περιπτώσεις, τα λόγια τους είχαν περισσότερη δύναμη από την ισχύ  των μεγάλων στρατευμάτων που είχαν να αντιμετωπίσουν, οι διοικητές των οποίων συχνά κατέληγαν στην πλευρά των ηττημένων. Το πείσμα τους ήταν ασυγκράτητοֺ άλλαξαν τη φορά της ιστορίαςֺ το πνεύμα τους όχι μόνο μεταμόρφωσε το δικό τους έθνος αλλά επηρέασε και μεγάλα τμήματα της υφηλίου. Οι περισσότεροι απ’ αυτούς αγωνίστηκαν για την ελευθερία και την αξιοπρέπεια ενάντια σε καταστρεπτικές δυνάμεις. Αυτοί οι άνδρες κρατούσαν στα χέρια τους την υπόσχεση μιας νέας εποχήςֺ έσπασαν τα κλασικά καλούπια της κοινωνίας και θεμελίωσαν καινούρια. Η ηρωική τους θυσία ενέπνευσε αμέτρητους άλλους να ζήσουν μια διαφορετική ζωή.
   Άλλοι πάλι έφεραν μαζί τους σκοτάδι, τρύπημα καρδιών και συντριβή οστών. Ανάμεσά τους βρίσκονταν κι εκείνοι που ήταν αποφασισμένοι να σκοτώσουν τους ταξικούς τους εχθρούς όχι γι’ αυτό που έκαναν αλλά γι’ αυτό που ήταν. Ζούσαν σύμφωνα με το ρητό: «Η ιστορία θα με δικαιώσει», και χρησιμοποιούσαν το κακό σαν μια πανίσχυρη πηγή για να εκπληρώσουν κάποια βιβλική προφητεία. Η προθυμία τους να σκοτώνουν χωρίς έλεος απαιτούσε μια καινούρια διαδικασία σκέψης για το καλό και το κακό. Μέχρι που επιτέλους  κάποιοι άλλοι αντιστάθηκαν στον τρόμο και πολέμησαν για την επιβίωση του ανθρώπινου πνεύματος.
   Η αποφασιστικότητα αυτών των «ηρώων» αντικατοπτριζόταν στον χαρακτήρα τουςֺ έσωσαν τους ανθρώπους τους όταν τους είχε τυλίξει το σκοτάδι και βοήθησαν να γεννηθεί η προοπτική μιας καλύτερης ζωής για τη χώρα τους. Πολλοί απ’ αυτούς δεν έζησαν για να δουν τα όνειρά τους να γίνονται πραγματικότητα, αλλά το κληροδότημά τους συνεχίστηκε με τη σκληρότητα μιας Σοφόκλειας τραγωδίας ή την πολυπλοκότητα ενός Σεξπηρικού έργου. Δεν ήταν συνηθισμένοι άνθρωποιֺ οι δικές τους ζωές είναι εκείνες που έχουν αποτελέσει πηγές έμπνευσης για τα δραματικά έργα. Έγιναν οι ιεροί πολεμιστές που παλεύουν να φτάσουν στην καρδιά του κυκλώνα. Μερικές φορές είχαν άδικο αλλά πιο συχνά είχαν δίκιο και αποτέλεσαν ένα λαμπρό παράδειγμα ιδανικών προς μίμηση. Οι περισσότεροι ελάχιστα ενδιαφέρονταν ποιος κατέθετε στεφάνια στους τάφους τους ή ποιος έφτυνε τη μνήμη τους. Ούτε ήταν όλοι τους θυσιαστήριοι μάρτυρες οι βασικές σκέψεις και πράξεις των οποίων καθοδηγούνταν από ευγενή ζητήματα όπως είναι η υπεράσπιση των δικαιωμάτων του ανθρώπου, η καταπολέμηση της διαφθοράς της εξουσίας, η καθοδήγηση ενός έθνους προς την ελευθερία της σκέψης, ή η βελτίωση της γενικής κοινωνικής ευημερίας.
   Ποιος είχε λοιπόν περισσότερο αντίκτυπο, οι ήρωες ή οι κακοί; Και οι δυο εξαρτώνταν ο ένας από τον άλλον. Οι απειλές παρήγαγαν αποφασιστικότητα και ο τρόμος γέννησε απροσδόκητο θάρρος. Όλοι τους, καλοί και κακοί, φαντάστηκαν ότι το δημιούργημά τους θα διαρκούσε για πάντα. Τίποτα δεν διαρκεί τόσο πολύ. Η ιστορία είναι γεμάτη με μορφές ενός ηρωικού παρελθόντος που ακολουθούν ο ένας τα βήματα του άλλου, μερικές φορές ακόμα και για αιώνες, μόνο και μόνο για να καταλήξουν φυγάδες στις ίδιες τους τις χώρες.
   Ηγεμόνες και δικτάτορες πέρασαν χρόνια συσσωρεύοντας την εκρηκτική ύλη. Όμως δεν χρειάστηκε παρά μόνο μια μέρα για να εκραγεί. Η αναταραχή ήταν πάντοτε –και ακόμα είναι– ένα φαινόμενο το οποίο μπορεί να νικηθεί μονάχα με καλύτερες ιδέες, με πειθώ, και με τις συνθήκες που την προκάλεσαν. Η διχόνοια ήταν η κατάρα του «λαού». Ωστόσο οι άνθρωποι δεν παρέμειναν σ’ αυτό το χάος για πάνταֺ μέσα από την επανάσταση αναδύθηκε μια νέα τάξη η οποία ήταν ικανή να κινητοποιήσει τις τεράστιες δυνατότητες των μαζών. Το μεγαλύτερο ατού μιας επανάστασης είναι η φωτιά που καίει στις κοιλιές  των ανδρών και των γυναικών της, και οι κενές υποσχέσεις δεν μπορούν να σβήσουν αυτή τη φωτιά. Πρέπει να υπάρχει λαϊκή αναταραχή πίσω ακόμα και από την πιο μικρή εξέγερση, και πρέπει επίσης να υπάρχει ένας χαρισματικός ηγέτης ο οποίος να διαθέτει το πνεύμα και τη φαντασία που να μπορούν να αλλάξουν τον κόσμο. Να συγκεντρώνει το εύφλεκτο προσάναμμα πριν απελευθερώσει έναν χείμαρρο επικίνδυνης ενέργειας. Επανάσταση!

Η επανάσταση γεννιέται μέσα από την ελπίδα και η φιλοσοφία της είναι αισιόδοξη. Αλλά οι ποιητές και οι ονειροπόλοι δεν μπορούν να πραγματοποιήσουν μια επανάσταση. Ένας παραμελημένος, καταπιεσμένος, αδικημένος λαός πρέπει να ενώσει τη δυσαρέσκειά του με εκείνη των αγωνιστών της πολιτικής. Εκείνοι που υποκρίνονται ότι ηγούνται των εξεγέρσεων δεν είναι ικανοί να ομολογήσουν ότι είναι αυτογενείς, όπως είναι όλες οι πραγματικές επαναστάσεις. Μάχονται για το δικαίωμα να διαφέρουνֺ αγωνίζονται εναντίον ενός συμπλέγματος προδοσιών και ψεμάτων, για κάτι που ονομάζεται «η αλήθεια» – για να ανακαλύψουν τελικά ότι δεν υπάρχει κάποια αλήθεια σύμφωνα με την οποία μια λογική κοινωνία ξέρει πώς να ενεργήσει.
   Η επανάσταση είναι αναστάτωση, η οποία ανατρέπει την υπάρχουσα τάξη μέσω βίας. Γεννά ένα βασίλειο τρόμου: όχι μόνο το δράμα που γεννούν οι πέτρες ή οι σφαίρες, ούτε την λυσσαλέα μάχη για εξουσία μεταξύ των μεγάλων της νέας τάξης, ούτε την ένταση του εμφυλίου πολέμου, αλλά την αιώνια τραγωδία των πολλών μικρών ζωών τις οποίες κατέλαβαν οι ηρωικές ανησυχίες οι οποίες κανονικά δεν είναι καν δικές τους. Ο τρόμος αγγίζει τους πάντες με μια ιδεοληπτική δύναμη και, κατά τη διάρκεια του βασιλείου του τρόμου, η πολιτική αδιαφορία είναι αδύνατη.
   Η επανάσταση γίνεται πάντοτε στο όνομα της ελευθερίας. Κατευθύνεται εναντίον της τυραννίας των λίγων για την κυριαρχία επί των πολλών. Η επανάσταση συνοδεύεται από ξεκάθαρα προσδιορισμένες απαιτήσεις για την κατάργηση της φτώχειας και για έναν ίσο καταμερισμό του πλούτου. Αλλά τι αλλάζουν στ’ αλήθεια αυτές οι επαναστάσεις; Κάποιοι θεσμοί και κάποιοι νόμοι πράγματι αλλάζουν. Αλλά δεν αλλάζουν τα πάντα, επειδή οι επαναστάτες μαθαίνουν να αντιγράφουν τους προκατόχους τους. Ο άνθρωπος απλά δεν μπορεί να αντέξει στην πίεση μιας παρατεταμένης προσπάθειας να ζήσει σύμφωνα με υψηλά ιδανικά.
   Οι επαναστάσεις πραγματοποιούνται και αποφασίζονται στο μυαλό ατόμωνֺ το μεγάλο τους όπλο είναι οι λέξεις όχι τα σπαθιά. Μια εξέγερση γεννά τη δική της ορμή, η οποία με τη σειρά της επιβάλλει τη στρατηγική της. Το μέσο που χρησιμοποιείται από τους επαναστατικούς ηγέτες είναι πάντοτε το ίδιο: η κινητοποίηση της μαζικής στήριξης προς τους σκοπούς τους. Αυτή η έννοια είναι τόσο παλιά όσο η ίδια η επανάσταση. Ο Δαντόν και ο Ροβεσπιέρος χρησιμοποίησαν την αστική τάξη τους για να σκοτώσουν ένα βασιλιάֺ ο Τρότσκι και ο Λένιν εξαπέλυσαν το προλεταριάτο ενάντια σε έναν δύσμοιρο τσάροֺ και ο σάχης απέτυχε επειδή ο λαός του Ιράν προτίμησε τον Αλλάχ από το Βασιλιά Μαμωνά.

Αυτή είναι η ιστορία μυθικών επαναστάσεων και ανθρώπων οι ζωές των οποίων δεν είχαν παρά μόνο έναν κυρίαρχο σκοπό. Είναι μια ιστορία μοναρχών που γεννήθηκαν για να κυβερνούν, και εκείνων που τους στέρησαν αυτό το κληρονομικό δικαίωμα, ανδρών αδύναμων που κάθισαν στο θρόνο και ανδρών δυνατών οι οποίοι δεν δίστασαν να χρησιμοποιήσουν ακραία μέτρα για να σφετεριστούν την εξουσία. Ήταν όλοι τους ήρωες, όπως όλοι τους ήταν παρίες της ιστορίας, διχασμένοι ανάμεσα στις απαιτήσεις της συνείδησής τους και την πίστη τους σε ένα ιδανικό. Ο φανατισμός ήταν το προπατορικό τους αμάρτημα και πολλοί άφησαν στο πέρασμά τους όλεθρο και θάνατο. Πως δικαιολόγησαν τις πράξεις τους, οι οποίες προκάλεσαν αναταραχή, τρόμο και αιματοχυσία; Κάποιοι το έκαναν για να καλλιεργήσουν νέες ιδέες και να αλλάξουν την κοινωνίαֺ άλλοι ενήργησαν για προσωπικό τους όφελος ή για λόγους εκδίκησης. Άλλοι, καθώς τους παρατηρούμε από το περιθώριο, την αποκάλεσαν προδοσία, ενώ άλλοι την επευφήμησαν ως ηρωισμό και μια προσωπική θυσία για την πρόοδο της ανθρώπινης κατάστασης. Σε αντίθεση με τους μονάρχες που είχαν να αντιμετωπίσουν, οι οποίοι ήταν δειλοί και ανίκανοι να επιβάλλουν μια σκληρή λύση την κρίσιμη στιγμή, οι επαναστάτες χρησιμοποίησαν ευφυΐα, σθένος, και αυτοπεποίθηση –υπό την προϋπόθεση ότι κάποιος βρισκόταν δίπλα τους για να τους βοηθήσει να αφήσουν κατά μέρος τις ηθικές τους αρχές και να καταστέλλει τη συνείδησή τους. Λίγοι μπόρεσαν να το καταφέρουν αυτό. Εκείνοι που βγήκαν νικητές έσπευσαν να «τιμωρήσουν τους εχθρούς της επανάσταση», να εξολοθρεύσουν την πολιτική αντίθεση, και να μετατρέψουν το απελευθερωτικό τους κίνημα σε ένα όργανο καταπίεσης. Οι προοδευτικοί επαναστάτες σύντομα μεταμορφώθηκαν σε συντηρητικούς δικτάτορες. Η απόλυτη εξουσία τούς παρείχε την ψευδαίσθηση ότι διέθεταν κάτι που έμοιαζε με αιώνια δύναμη. Μέσω της αδιαφορίας, της ατιμωρησίας και της κολακείας, εκείνοι που βρίσκονταν γύρω από τους δικτάτορες τούς άφησαν να πιστεύουν ότι είναι ελεύθεροι από κάθε περιορισμό, νόμο ή ηθική. Τυφλωμένοι από τους προβολείς πάνω σε μια σκηνή δημόσιας λατρείας, αυτοί οι άντρες έχασαν κάθε έννοια συνείδησης και μπέρδεψαν την καλή με την κακή φήμη. Η προσωπική δύναμη που στηριζόταν στον τρόμο ήταν άλλο ένα φαινόμενο που οδήγησε τελικά τους περισσότερους απ’ αυτούς στον θάνατό τους – καθώς τους κατασπάραξε η βία την οποία οι ίδιοι βοήθησαν να δημιουργηθεί.
   Ξεσηκωμός, εξέγερση, επανάσταση: ήταν ο καταλύτης για μια παρέλαση τραγικών μορφών οι οποίοι όρμησαν, με τα μάτια ορθάνοιχτα, προς ένα βίαιο τέλος. Αλλά το πνεύμα τους συνέχισε να ζει. Ο σημερινός κόσμος της κοινωνικής τάξης πραγμάτων και του δημοκρατικού κανόνα δεν έχει νόημα αν δεν καταλάβουμε τι έγινε στο παρελθόν. Το κεφάλι ενός βασιλιά έπεσε εξαιτίας της βούλησης ενός επαναστάτη, προτού ο επαναστάτης πέσει θύμα της ίδιας του της επανάστασης. Είτε πρόκειται για βασιλιάς είτε για επαναστάτη, ο χαμός τους ήρθε με απίστευτη ταχύτητα. Επειδή –όταν πέφτει η λεπίδα, πέφτει γρήγορα.

H έκδοση είναι προγραμματισμένη να κυκλοφορήσει μες στη σεζόν.

 
Η Πηνελόπη Τριαδά είναι μεταφράστρια αγγλόφωνης και ιταλικής λογοτεχνίας.