Γράφει η Αγγελική Δημουλή
Ο Pedro Juan Gutiérrez γεννήθηκε το 1950 στην επαρχία Matanzas στην Κούβα. Για 26 χρόνια εξασκούσε τη δημοσιογραφία αλλά παράλληλα καταπιάστηκε και με πολλά άλλα επαγγέλματα όπως πωλητής παγωτού, δάσκαλος καγιάκ, ραδιοφωνικός παραγωγός.
Θεωρείται ο κύριος εκπρόσωπος του «Κουβανέζικου βρώμικου ρεαλισμού», συνδυάζοντας τη δημιουργική φαντασία με τον ρεαλισμό. Τα περισσότερα βιβλία του έχουν αυτοβιογραφικά στοιχεία και αναφέρονται στην εποχή μετά την Επανάσταση του 1956 και ιδίως στη δεκαετία του 1990 και την Periodo Especial. Η λογοκρισία στην Κούβα απαγορεύε την κυκλοφορία των βιβλίων του, τα οποια πρωτοεκδόθηκαν από ισπανικό εκδοτικό οίκο ωστόσο σήμερα έχουν αρχίσει σιγά-σιγά να κυκλοφορούν και στην Κούβα. Το έργο του έχει μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες και το βιβλίο του Ο ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΤΗΣ ΑΒΑΝΑΣ, έχει μεταφερθεί στον κινηματογράφο.
Τα θέματά του αντλούνται απ’όσα βλέπει και ζει και περιστρέφονται γύρω από τη σκοτεινή πλευρά της ζωής, της κοινωνίας και του ανθρώπου. Η θεματολογία του δηλαδή παρουσιάζει μια κυκλική φορά που ξεκινάει απ’τη φτώχεια και διαδοχικά θίγει την πείνα, τη βρωμιά, το σεξ και την παραγωγή τέχνης, τη θρησκεία και επιστρέφει πάλι στη φτώχεια. Μια φράση που επαναλαμβάνεται σαν λάιτ μοτίφ σε όλα του το βιβλία είναι «δεν είχα ούτε ένα σεντάβο» (το σεντάβο είναι υποδιαίρεση του κουβανέζικου πέσο και απότελεί το 1/100).
Στα περισσότερα βιβλία διακρίνεται η εγγενής αντιπάθεια του συγγραφέα για το καθεστώς. Xωρίς να κάνει ξεκάθαρη αναφορά στον Fidel Kastro (εκτός από το τελευταίο βιβλίο), η κριτική του σε λανθάνουσα μορφή βρίσκεται σε κάθε σελίδα.
Σημείο αναφοράς του σχετικά με το χώρο είναι (κυρίως) η Κούβα. Άλλοτε το Matanzas, η γενετειρά του, άλλοτε η Αβάνα κι άλλοτε η επαρχία της Κούβας. Στο βιβλίο Ο Έρωτας νοστάλγησε την Κούβα το μισό βιβλίο διαδραματίζεται στη Στοκχόλμη.
Ο ήρωας των περισσότερων βιβλίων είναι ο ομώνυμος με τον σύγγραφέα Pedro Juan, που μένει, όπως κι ο συγγραφέας στην ταράτσα ενός κτιρίου στη συνοικία Σέντρο Αβάνα, πλάι στην παραλιακή λεωφόρο Μαλεκόν, με θέα στον κόλπο του Μεξικού. Κι από ‘κει τρέφει με πληροφορίες τις αισθήσεις του. Ακούει μουσική αλλά και τους γείτονες, μυρίζει τη μόνιμη δυσωδία, βλέπει και συναναστρέφεται με χινετέρες (1) και χινετέρας, με παρατημένους ενοίκους, με επίδοξους αυτοεξόριστους και αναπολητές αλλοτινών μεγαλείων, με εθισμένους κάθε είδους, με σαντέρος και σαντέρες, μάγους-ιερείς δηλαδή, με παρηκμασμένους εραστές και ακρωτηριασμένους ακροβάτες...
Ο Πέδρο Χουάν περιγράφει έναν κόσμο σε μετάβαση που αποτελεί το πρωτογενές υλικό του και ξεκινώντας απ’ αυτό, περιγράφει με κινηματογραφική ματιά εικόνες, αισθήσεις, σκέψεις και συναισθήματα ενός κόσμου που κινείται αδιάκοπα. Ζουμάρει στον εσωτερικό κόσμο του ήρωα και αφηγείται τις ιστορίες του.
Η Βρώμικη τριλογία της Αβάνας είναι-νομίζω- το πιο δημοφιλές μέχρι στιγμής βιβλίο του Πέδρο Χουάν. Το βιβλίο ξεκινάει το 1991 και καλύπτει τα πρώτα χρόνια της Periodo Especial. Ένα χρόνο πριν, το 1990, ο Φιντέλ Κάστρο ανακοίνωσε για πρώτη φορά την εξασθένηση της οικονομικής και στρατιωτικής προστασίας που παρεχόταν απ’τη Σοβιετική Ένωση και διέβλεψε ότι η χώρα θα περιέλθει σε μια τεραστίων διαστάσεων οικονομική κρίση. Όπως και έγινε. Η Κούβα σύντομα έχασε το 75% των εμπορικών εταίρων της καθώς και το 100% της Σοβιετικής χρηματοδότησης-λογικό λόγω της πτώσης του καθεστώτος. Επιπλέον, εξαιτίας δύο νόμων (νόμος Torricelli το 1992 και νόμος Helms-Burton το 1996), εδραιώθηκε πλήρως το αμερικάνικο εμπάργκο. Η εξέλιξη αυτή κατέστησε τη χώρα σε κατάσταση εκτάκτου ανάγκης, γεγονός που οδήγησε τον Κάστρο να καθιερώσει μια πολεμική οικονομία σε περίοδο ειρήνης εξ’ου και το όνομα Periodo Especial en tiempos de paz. Μελέτητες-όπως ο Fogel (2) - θεωρούν ότι η περίοδος αυτή, ήταν η πρώτη πραγματική περίοδος ανεξαρτησίας της Κούβας από το 1492, εφόσον βρισκόταν έξω απ’ τη σφαίρα επιρροής της Ισπανίας, των ΗΠΑ και της Σοβιετικής Ένωσης.
Ο ήρωας, Πέδρο Χουάν, το alter ego του συγγραφέα έχει μετακομίσει αφού τον εγκατέλειψε η γυναίκα του σ’ ένα solar, δηλαδή σ’ ένα –συνήθως- διώροφο συγκρότημα κατοικιών που αποτελείται από μικρά δωμάτια, με μια εσωτερική αυλή. (3) Ψυχολογικά είναι εξαθλιωμένος λόγω της εγκατάλειψής του, κοινωνικά είναι υποβαθμισμένος μιας και τον έχουν απολύσει από τη δουλειά του ως δημοσιογράφο και σωματικά είναι πολύ αδύναμος εξαιτίας της έλλειψης φαγητού που μαστίζει το νησί εκείνη την περίοδο. Ωστόσο, ο ήρωας Πέδρο Χουάν έχει άπλετο χρόνο που τον περνάει είτε κάνοντας σεξ, είτε αναζητώντας φαγητό, είτε καπνίζοντας πούρα είτε πίνοντας αλκοόλ. Πάντως, σίγουρα, όχι και με τα τέσσερα αυτά μαζί.
Η σεξουαλικότητα και η περιγραφική έντασή της είναι πολύ έντονη στη Βρώμικη Τριλογία αλλά και σε όλα τα βιβλία του συγγραφέα. Ο ετεροφυλοφιλικός έρωτας και ο ομοφυλοφυλικός έρωτας, ο ιδρώτας, οι οσμές του σώματος, τα υγρά είναι συστατικά στοιχεία της δραματουργίας του Πέδρο Χουάν που επιβραδύνουν την αφήγηση λειτουργώντας ως ανάπαυση του μυαλού από τις φορτισμένες κοινωνικά εικόνες που περιγράφει. Ο ήρωας του, ο Πέδρο Χουάν δε χάνει ευκαιρία να κομπάσει για τις σεξουαλικές του επιδόσεις. Σε μια συνέντευξή του, ο συγγραφέας, είχε αναφέρει ότι βάζει τους ήρωές του να κάνουν έρωτα εκεί που άλλοι συγγραφείς τους βάζουν να κάνουν πόλεμο μιας που η ιδιοσυγκρασία των Κουβανών διακρίνεται από έναν διάχυτο ερωτισμό. Ωστόσο, θεωρούμε, ότι αυτή η αχαλίνωτη σεξουαλική κίνηση και το διαρκές και σε οποιοδήποτε μέρος ζευγάρωμα προβάλλονται και ως αντίδραση στην ακραία φτώχεια που καταγράφει.
Για παράδειγμα, στο διήγημα «Οι κανίβαλοι» ο Μπαλντομέρο, ένας φτωχοδιάβολος φαίνεται να πιάνει την καλή και να αναβαθμίζεται προσωρινά από την απόλυτη ένδεια και την όψη του «ξενηστικωμένου και λιγδιάρη ζητιάνου» σε μια αξιοπρεπή κατάσταση, χάρη στο εμπόριο χοιρινού συκωτιού. Κερνάει μάλιστα και τον Πέδρο Χουάν ένα μεγαλούτσικο κομμάτι που το μαγειρεύει και το τρώει με απόλαυση μιας και το κρέας σπανίζει εκείνη την εποχή. Η πτώση έρχεται όταν η αστυνομία συλλαμβάνει τον Μπαλντομέρο γιατί ως υπάλληλος του νεκροτομείου, αφαιρεί τα συκώτια απ’ τα ανθρώπινα πτώματα και τα πουλάει. Έτσι, η πολυκατοικία αναστατώνεται από την είδηση αφού όλοι είχαν προμηθευτεί φτηνό χοιρινό συκώτι, ενώ η αντίδραση του Πέδρο Χουάν είναι κυνική «Άκου, Ισαμπέλ, το έχουμε φάει και το έχουμε χέσει πια. Ξέχασέ το. Άσε που το έκανες πεντανόστιμο. Είχε ωραία γεύση». (4)
Η Κούβα που περιγράφει ο Γκουτιέρες δεν είναι προφανώς η Κούβα των τουριστικών οδηγών. Ό, τι στη Δύση προβάλλεται ως φολκλόρ ο συγγραφέας το βλέπει απ’ την άλλη πλευρά. Γι’ αυτό και οι ιστορίες του μοιάζουν με τ’ αρνητικά φωτογραφιών. Η Βρώμικη Τριλογία χωρίζεται σε τρία μέρη και στο δεύτερο μέρος με τον τίτλο ΤΙΠΟΤΑ ΝΑ ΚΑΝΩ ο συγγραφέας παραθέτει ένα απόσπασμα από τις ΑΟΡΑΤΕΣ ΠΟΛΕΙΣ του Ιταλό Καλβίνο: «Οι πόλεις, όπως τα όνειρα, είναι χτισμένες με επιθυμίες και φοβίες, παρότι το νήμα που τις συνδέει είναι μυστικό, οι κανόνες τους παράλογοι, οι προοπτικές παραπειστικές, και κάθε πράγμα κρύβει ένα άλλο πράγμα». Αυτή την πόλη μέσα στην πόλη περιγράφει και ο συγγραφέας.
Η ειρωνεία και ο αυτοσαρκασμός είναι επίσης δύο χαρακτηριστικά της γραφής του συγγραφέα. Ο ήρωας του διακατέχεται από τα ίδια πάθη με τους υπόλοιπους, προπαθεί να επιβιώσει με οποιοδήποτε τρόπο, ενίοτε και εις βάρος των πιό αδύναμων, πίνει, καπνίζει, χορεύει, αποπλανεί ηλικιωμένες αλλά και ερωτεύεται πάραφορα.
Ωστόσο η κριτική του παραμένει κοινωνικής υφής και τα σημάδια της εμφανή στην αφηγηματολογία του συγγραφέα. Για παράδειγμα στο διήγημα ΤΟ ΤΡΙΓΩΝΟ ΤΩΝ ΜΑΓΙΣΣΩΝ (5) γράφει: «Πάντοτε στη ζωή μου διαμελίζεται το γαμημένο τρίγωνο: αγάπη, υγεία, λεφτά. Η αγάπη είναι ένα ψέμα, τα λεφτά κάνουν φτερά, η υγεία καταστρέφεται σ’ ένα λεπτό. [...] Ζεις στην ουτοπία και η ουτοπία διαλύεται. Δε φταίει η ουτοπία. Στην τελική, αυτό που προτείνει είναι πάντα η σωτηρία για το μέλλον, για την επόμενη γενιά, για αύριο. [...]Αλλά όλα αυτά είναι η τρέλα της μαριχουάνας στον εγκέφαλο».
Το τελευταίο του βιβλίο, Η ΒΡΟΜΙΚΗ ΣΑΡΚΑ, ακολουθεί πιο κλασική μυθιστορηματική δομή. Χωρικά διαδραματίζεται αρχικά στην Ισπανία αλλά το μεγαλύτερο μέρος τους βιβλίου διαδραματίζεται στην προεπαναστατική και μετεπαναστατική Κούβα ως το 1973.
Στην Revolution Cubana ή η Επανάσταση της 26ης Ιουλίου, αποτινάχθηκε το Αμερικανοκεντρικό σύστημα διακυβέρνησης του Φουλχένσιο Μπατίστα. Η Επανάσταση ξεκίνησε στις 26 Ιουλίου του 1956 αλλά ολοκληρώθηκε το 1959 με την αποπομπή του Μπατίστα και την καθιέρωση ενός σοσιαλιστικού κράτους κομμουνιστικής κυβέρνησης με επικεφαλής τον Φιντέλ Κάστρο.
Οι βασικοί ήρωες είναι δύο. Ο γνωστός μας από τα προηγουμενα βιβλία Πέδρο Χουάν και ο Ισπανικής καταγωγής Φαμπιάν. Το βιβλίο διέρχεται τα στάδια ανάπτυξης των ηρώων, την παιδική ηλικία, την εφηβεία, την αντιπαράθεση με τους γονείς, τη φιλία, την άρνηση του γάμου, τη γεύση της ανυπακοής και τη σεξουαλικότητα. Μέσω των δύο ηρώων προβάλλονται δύο διαφορετικοί τρόποι για να ιδωθεί ο κόσμος: τάξη και χάος. Ο Φαμπιάν αντιπροσωπεύει τη διαφάνεια, τον έλεγχο,τους κανόνες ενώ ο Πέδρο Χουάν την αταξία και το διαρκές στροβίλισμα γύρω από την καθημερινότητά του.
Ο Πέδρο Χουάν τίθεται πάντα υπέρ της ζωής και υπερ ενός γόνιμου και ηδονικού ατομισμού και κυρίως τίθεται κατά των κανόνων. Η φιλοσοφία του συνοψίζεται στο σύνθημα «εχθροί μου ήταν η οικογένεια, η κυβέρνηση, η θρησκεία. Με αυτή τη σειρά». (6)
Στο αντίπαλλο δέος βρίσκεται ο Φαμπιάν, γόνος ισπανών μεταναστών. Η μητέρα του είναι Μαδριλένια και ο πατέρας του Καταλανός. Ο Φαμπιάν είναι φορέας της ευρωπαϊκής κληρονομιάς κι αυτό φαίνεται για παράδειγμα από το πιάνο. Το πιάνο αποτελεί ένα από τα πολυτιμότερα αντικείμενα του Ευρωπαϊκού πολιτισμού και κατέχει κυρίαρχη θέση στη ζωή του Φαμπιάν.
Τα κεφάλαια που αναφέρονται στον Πέδρο Χουάν είναι γραμμένα σε ‘α ενικό πρόσωπο ενώ τα κεφάλαια που αναφέρονται στον Φαμπιέν είναι γραμμένα σε γ’ ενικό.
Το βιβλίο ξεκινάει με τη μετανάστευση των γονιών του Φαμπιάν από την Ισπανία στην προεπαναστατική Κούβα, στο Ματάνσας. Εκεί κατάφεραν ν’ αποκτήσουν γρήγορα μια καλή κοινωνική θέση, ένα τεράστιο σπίτι αποικιακού στυλ, μια άνετη καθημερινότητα και δύο πιάνα. Η οικογένεια του Φαμπιάν χάνει τα πάντα με την Επανάσταση και τις εθνικοποιήσεις. Ενώ η οικογένεια του Πέδρο Χουάν είναι πολυμελής και πολύ φτωχότερη.
Στο μυθιστόρημα, ο συγγραφέας, κάνει διπλή εστίαση• ο Φαμπιάν είναι εσωστρεφής, κρυψίνους και ομοφυλόφιλος ενώ ο Πέδρο Χουάν κεφάτος και φανατικός οπαδός του ανέμελου σεξ. Ο ένας ήρωας είναι το αρνητικό του άλλου. Οι ήρωες πρωτοσυναντιούνται στο σχολείο και λόγω μιας παρεξήγησης κάνουν χρόνια να μιλήσουν ώσπου ξαναβρίσκονται επί Κάστρο σε ένα εργοστάσιο κονσερβοποίησης κρέατος στο οποιο στέλνονται εν είδει αναμόρφωσης. Ο Φαμπιάν γιατί είναι ομοφυλόφιλος και ο Πέδρο Χουάν γιατί κατά τη διάρκεια της στρατιωτικής του θητείας παρουσίασε απείθαρχη συμπεριφορά και μια ροπή προς στην τεμπελιά.
Η σεξουαλική οικονομία στην οποία εντάσσεται ο Φαμπιάν- η απόκλιση δηλαδή από τη νόρμα του κοινωνικά και καθεστωτικά αποδεκτού ετεροφυλόφυλου έρωτα-λειτουργεί ως αντίστιξη στη σοσιαλιστική εργασία. Ο Γκουτιέρες ασκεί κριτική στη δίωξη των ομοφυλόφυλων από την κουβανική κυβερνηση. Λέει ο ήρωας-Πέδρο Χουάν: «Την εποχή εκείνη δε σου άφηναν περιθώρια. Ή δούλευες ή σε συλλαμβάνανε ως ‘κοινωνική μάστιγα’[...] Ήσουν φυλακισμένος, αλλά παράλληλα βρισκόσουν σ’ ένα νόμιμο προθάλαμο της κόλασης, αφού δεν περνούσες από καμία δίκη.[..] Εάν ήσουν τεμπέλης, πούστης ή θρησκευάμενος, σ’ έκλειναν εκεί για να συντελεστεί η αναμόρφωσή σου διά μέσου της εργασίας. Δουλειά και μαθήματα μαρξισμού για κάμποσα χρόνια. Μέχρι να υπογράψεις ένα χαρτί διαβεβαιώνοντας ότι είχες πια αλλάξει[...] Μοιάζει λίγο απλοϊκό, αλλά έτσι είχαν τα πράγματα». [7] Μέσα στο εργοστάσιο, οι υπόλοιποι εργάτες άντρες γυναίκες αποκαλούν τον Φαμπιάν ‘Παλόμα’ που σημαίνει περιστέρι. Λειτουργεί αυτή η μετωνυμία ως έμεση αθώωση του Φαμπιέν. Δεν είναι ένοχος επειδή είναι γκέι. Είναι αθώος.
Ο συγγραφέας, επίσης, περιγράφοντας γλαφυρά τη σεξουαλική ζωή στην κυψέλη του εργοστασίου, προσπαθεί να κατανοήσει τη γενεαλογία της έντασης μεταξύ της εργασίας και της σεξουαλικότητας και έτσι καταδεικνύει τους ισχυρούς μηχανισμούς ελέγχου απ’ την Κουβανική κυβέρνηση. Αναφέρει ότι όλοι αυτοί που έκαναν σεξ ασταμάτητα, ανταλάσσοντας συντρόφους, με καμία συστολή «ήταν οι πρόδρομοι των σουίνγκερς. Ή το αντίστροφο: άξιοι απόγονοι της πρωτόγονης ορδής εν μέσω πρωτόγονου κομμουνισμού». [8] Η σεξουαλικότητα γίνεται -όπως αναφέρει ο Μισέλ Φουκώ (9)- ένας μηχανισμός που ενθαρρύνει την ένταξη του ατόμου στις προλεταριακές μάζες. Η λέξη προλετάριος εμφανίζεται στο βιβλίο με την ετυμολογική της έννοια ισορροπώντας μεταξύ κριτικής και λογοπαιγνίου. Δηλώνει λοιπόν, ο Πέδρο Χουάν: «Εγώ προλετάριος; Όχι! Καλύτερα νεκρός παρά προλετάριος! Η λέξη προλετάριος προέρχεται από το λατινικό ‘proles’, που σημαίνει παιδιά, απόγονοι». (10)
Στο βιβλίο αυτό ο Γκουτιέρες μιλά, επίσης, πιο ανοιχτά για την πολιτική. Γράφει για το Σάββατο της 5ης Αυγούστου 1961, τη μόνη μέρα που είχε οριστεί από το νέο καθεστώς για την ανταλλαγή του παλαιού νομίσματος στο νέο: «Εκείνη τη στιγμή, όλοι οι Κουβανοί, έξι εκατομμύρια άνθρωποι, υποτιμήθηκαν. Σαν κίνηση καράτε. Αριστοτεχνικά. Σε μια στιγμή έπαψε να υφίσταται ανώτερη, μέση και κατώτερη τάξη. Ο Μαντρέικ ο Μάγος με μία μόνο κίνηση των χεριών του εκτέλεσε το τέλειο τρικ μπροστά στα μάτια όλων και κανείς δεν κατάλαβε το κόλπο. Τώρα ήταν όλοι πραγματικά φτωχοί. Από όλες τις απόψεις. Όχι μόνο οικονομικά. Ήταν μια ευφυής κίνηση. Άψογη. Αλλά ήταν μόνο η αρχή. Το καλύτερο θα ερχόταν μετά». (11)
Ο Πέδρο Χουάν Γκουτιέρες είναι ένας από τους πιο οξυδερκείς συγγραφείς του καιρού μας. Κάθε βιβλίο του μας παρέχει πλήθος πληροφοριών για μια χώρα με εξαιρετικά πλούσια ιστορία. Δεν είναι ο τυπικός μποέμ συγγραφέας από επιλογή. Γράφει όπως ζει και ζει όπως γράφει.
Σημειώσεις
1. Jinetero-a: Σήμερα οι χινετέρας και οι χινετέρος αποτελούν μοναδικό κοινωνικό φαινόμενο στην Κούβα. Πρόκειται για νεαρά κυρίως κορίτσια, αλλά και αγόρια, που προσπαθούν να προσελκύσουν τους τουρίστες προσφέροντας σεξουαλική επαφή έναντι δολαρίων ή δώρων, με απώτερο στόχο σχεδόν πάντα το γάμο με τον τουρίστα, προκειμένου να φύγουν από την Κούβα. Η χινετέρα δεν είναι απόβλητη της κοινωνίας• είναι λόγοι επιβίωσης που την ωθούν στην πορνεία και μάλιστα με την ανοχή του κράτους και της αστυνομίας, ενώ τα τελευταία χρόνια χρησιμοποιείται και ως πόλος έλξης τουρισμού, ως «εργαλείο» της κουβανικής τουριστικής βιομηχανίας. (σημείωση της Κλεοπάτρας Ελαιτριβιάρη στο Η βρώμικη τριλογία της Αβάνας, Μεταίχμιο, 2006).
2. https://en.wikipedia.org/wiki/Robert_Fogel.
3. Σημείωση της Κλεοπάτρας Ελαιτριβιάρη στο, Η βρώμικη τριλογία της Αβάνας, Μεταίχμιο, 2006.
4. Η Βρώμικη τριλογία της Αβάνας, σελ. 418.
5. Στο ίδιο, σελ. 402
6. Βρόμικη σάρκα, σελ. 60
7. Βρόμικη Σάρκα, σελ 186-187
8. Βρόμικη Σάρκα, σελ 196
9. Μισέλ Φουκώ, Η ιστορία της σεξουαλικότητας
10. Βρόμικη Σάρκα, σελ. 183
11. Βρόμικη Σάρκα, σελ. 58
