Το λαϊκό αισθητήριο συνιστά ίσως την πιο ασφαλή, την πιο κορυφαία έκφραση εκτίμησης ενός έργου τέχνης. Όταν ετούτη εκφράζεται, όταν κερδίζεται είναι γιατί η τέχνη εκπληρώνει τον πιο καίριο και ουσιώδη σκοπό της. Και λέγοντας σκοπό ουσιώδη δεν εννοούμε παρά την ταύτιση της τέχνης με τη βαθύτερη, την εσωτερική, λαϊκή ανάγκη του κοινού. Η ελληνική, λαϊκή μουσική των προηγουμένων δεκαετιών κατόρθωσε να επιβληθεί στα κατώτερα στρώματα, αποκτώντας μια σημασία κορυφαία. Τούτο γιατί κατάφερε η σύνθεση να συλλάβει τις αιτίες εκείνες, οι οποίες μπορούν να συγκινήσουν την πιο απαίδευτη και αγνή ανθρώπινη ψυχή. Οι δημιουργίες του Θεόφιλου, του κορυφαίου Μυτιληνιού ζωγράφου στάθηκαν μες στο χρόνο με φρεσκάδα και αντοχή ακριβώς γιατί στην περίπτωσή τους ο χρωστήρας εξέφρασε την ελληνική ιστορία και τις περσόνες της με έναν τρόπο σύμφωνο προς την αισθητική ματιά και την ηρωική ηθική, τους παράγοντες δηλαδή εκείνους οι οποίοι μπορούν να καταστούν καταννοητοί και αποδεκτοί από όσους δεν αντικρίζουν στην ιστορία παρά την ανθρώπινη υπέρβαση, την κυριαρχία δηλαδή ενός ανθρώπου πάνω στον κόσμο των πραγμάτων και των ιδεών. Και στην περίπτωση της γραφίδας και της σύνθεσης ετούτη η στάση επιβεβαιώθηκε και πληρώθηκε με τη λαϊκή, μουσική ετυμηγορία του Χατζιδάκι, με την απέραντη ταπεινοφροσύνη των στίχων του Γκάτσου, με τη λεπτομερή έκφραση του αποστάγματος του ρεμπέτικου τραγουδιού, το οποίο με τόση επάρκεια άγγιξε τη θλίψη, το αδιέξοδο, τον ειδικό ερωτισμό, τη μεγαλειώδη, ανθρώπινη αντίσταση απέναντι στην κατάρρευση ενός ολόκληρου, παλαιού κόσμου, τότε στη μεσοπολεμική αφετηρία της στροφής προς τον άνθρωπο και την εσωτερικότερη ανάγκη του. Είναι λοιπόν κορυφαία εκείνα τα έργα, τα οποία ανεξαρτήτως του μέσου το οποίο επιστρατεύουν για να δημιουργήσουν επιβεβαιώνουν εκείνη τη λησμονημένη αρχή. Πως η τέχνη, όχι μόνο μιμείται τη ζωή, μα έχει σαν στόχο την παρηγοριά και την αλήθεια. Ανάμεσα στο δίκαιο και το ακατόρθωτο, στέκει η τέχνη γεφυρώνοντας την αιτιολογημένη λύπη των ανθρώπων, σε όλες τις εποχές και κάτω από κάθε συνθήκη.
Ο Σύντροφος του Τσέζαρε Παβέζε μοιάζει να ανήκει σε εκείνα τα έργα, τα οποία πληρούν τις συνθήκες ενός ηρωικού ρομαντισμού και μιας αστικής απεικόνισης , τόσο ρεαλιστικά δοσμένης, ώστε να δικαιολογεί και να επιβεβαιώνει με σαφήνεια όλες τις παραπάνω εκδοχές. Στην Ιταλία του Μουσολίνι, ο Παβέζε επιβιώνει, δημιουργεί με κριτήρια αυτοβιογραφικά, διατηρεί τη μελαγχολία του και δίχως να καταδικάζει κοπιάζει για να επιβιώσει. Το ζητούμενο στο έργο του Παβέζε δεν είναι η καταδίκη της εποχής του, η κριτική ματιά απέναντι στη φασιστική Ιταλία των διώξεων και των περιθωρίων. Τα λαϊκά στρώματα, η βάση η ίδια της κοινωνίας ποτέ δεν κατόρθωσε να αναλύσει σε χρόνο επίκαιρο τέτοια ζητήματα υφής και ήθους πολιτικού. Οι ανάγκες της άλλωστε δεν το επιτρέπουν. Ο Παβέζε λοιπόν δεν αναιρεί ετούτη την παράδοξη αρχή. Απεικονίζει, σκηνογραφικά και αισθητικά κυρίως ολόκληρη την εποχή του. Το ζητούμενο του έρωτα δεν συνιστά μια κορυφή, μα ένα στοιχείο φυσικό μες στην όλη εξέλιξη της ζωής. Το σμίξιμο των ανθρώπων, οι αντιθέσεις των τάξεων, η σύγχρονη, αστική μοναξιά, η νέα πάθηση των καιρών εντάσσονται όλα τούτα μες στο έργο του Τσέζαρε Παβέζε, αντέχουν και υποθάλπτονται θαρρείς διακριτικά μες στην εξέλιξη του κειμένου. Με ένα τρόπο φυσικό, με μια προφορικότητα ενδεικτική της ικανότητας του Ιταλού δημιουργού ακολουθούνται οι νόμοι της ζωής. Και δεν υφίσταται καμιά πρόθεση εκ μέρους του δημιουργού να αντιστρέψει τούτο το κλίμα, να θέσει νέα αξιώματα, να διακόψει την τελετουργία της ζωής. Μες στα όριά της πασχίζει να βρει τα ερείσματα, να καταδείξει με τι κόπο, με τι ένταση οι άνθρωποι όλων των εποχών, οι άνθρωποι που ουσιαστικά συνιστούν τις κοινωνίες παλεύουν με τη ζωή, με τις αρνήσεις της, με την τερατώδη μοναξιά της, τον παραγόντα εκείνο που με τέτοια δυναμική καθορίζει και επιβάλλει πια την ανθρώπινη επαφή.
Ο Τσέζαρε Παβέζε, μιλά για την εποχή μας. Αντικρίζει τις λαϊκές συνοικίες των Αθηνών, της Όστια, του Σάο Πάολο, αγιοποιεί τούτα τα σύνολα που δίχως τις προοπτικές, ενάντια πάντα στα συστήματα που ζητούν απεγνωσμένα και επιτακτικά τη στήριξή τους στήνουν τη ζωή σε αντίσκηνα, ξύλινα παραπήγματα, κοντέινερ πια, καθώς και η φτώχεια εξελίσσεται και μας αφορά πια με όρους αλλιώτικους. Ο Παβέζε αντικρίζει τον κόσμο με τη σκηνοθετική ματιά ενός Παζολίνι. Στα πλάνα του υπάρχουν οι ταβέρνες της επαρχίας, τα καταστήματα της λιανικής πώλησης, τα συνεργεία με τους άνδρες που φορούν καταλαδωμένες φόρμες, οι πέτρινοι τοίχοι με τις τρύπες για να μπαίνει το φως, τα αναψυκτήρια πέρα από τους λόφους, η τραχύτητα ενός ολόκληρου κόσμου που έμελλε να ζήσει πάντα έξω από τις πόλεις, πέρα από τα αστικά κέντρα, στα περιθώρια που φτιάχνονται και συντηρούνται από όλους μας. Είναι ένα ποίημα του Γιώργου Χρονά, η αισθητική του Παβέζε, είναι ένα λαϊκό τραγούδι που ακούγεται σε μαγαζί μικρό και σκοτεινό του Ασπροπύργου, είναι η αίσθηση που τρέμουμε και είναι πάλι η αίσθηση που ζούμε και καταξιώνει τον ηρωισμό του επίγειου κόπου μας. Άλλωστε με τέτοια βεβαιότητα να μας προσμένει πέρα από τους λόφους, με μια πολιτεία ξένη και εχθρική, καθώς γράφει ο Τερζάκης στη Μενεξεδένια Πολιτεία του, να μας αγκαλιάζει μόνο ετούτη η θαρραλέα κατάφαση μπορεί να περισώσει ό, τι δεν χάθηκε από τα ναυάγια.
Στο Σύντροφο του Παβέζε δεν υπάρχει καμιά πολιτική ομολογία, καμιά ετυμηγορία δεν στέκει για να επιβεβαιώσει έναν άλλο διαχωρισμό ανάμεσα στους ανθρώπους. Ο Ιταλός δημιουργός ονειρεύεται τον κόσμο, με ελάχιστα πράγματα ορίζει την ύπαρξή του, δίχως αποχρώσεις σέβεται και ονειρεύεται τα απλά, τα χρώματα εκείνα που προσφέρει η ίδια η ζωή. Ο «Σύντροφος» του Παβέζε δεν είναι μια ορολογία πολιτική, δεν είναι μια σήμανση, καθώς εύκολα μπορεί να υποθετηθεί. Υπάρχει μια ανθρώπινη προοπτική στην ονοματοδοσία του έργου του Παβέζε, μια ανθρώπινη ανάγκη, μια κραυγή, αληθινά απελπιστική.
Ο Ντίνος Χριστιανόπουλος γράφει «Εσείς που βρήκατε τον άνθρωπό σας, και έχετε ένα χέρι να σας σφίγγει τρυφερά, έναν ώμο να ακουμπάτε την πίκρα σας, ένα κορμί να υπερασπίζει την έξαψή σας,...Κοκκινίσατε άραγε για την τόση ευτυχία σας, έστω για μια φορά, είπατε να κρατήσετε ενός λεπτού σιγή για τους απεγνωσμένους...»
Μια τέτοια παράκληση, όχι ερωτική μα δυνατά ανθρώπινη, είναι η παράκληση του Τσέζαρε Παβέζε, που ζήτησε μονάχα «ήλιο, κόσμο και καπνό.»
