της Λουκίας Ρικάκη
Ακούω μελοποιημένη ποίηση του Πέρση ποιητή Χαφεζ από ένα δίσκο που αγόρασα έξω από ένα ναό και προσπαθώ να βάλω σε τάξη το μυαλό μου μετά από το πρόσφατο ταξίδι μου στο Ιράν. Αφορμή η συμμετοχή μου στην κριτική επιτροπή του Διεθνούς Φεστιβαλ Κινηματογράφου του Χαμενταν, μια πόλη που βρίσκεται στο κέντρο της χώρας. Είδαμε πολύ όμορφες ταινίες ορισμένες από τι οποίες θα φέρουμε στα Φεστιβάλ της Ρόδου και της Κω οπότε θα τις μοιραστούμε και με το ελληνικό κοινό.
Η εμπειρία αυτού του ταξιδιού και η αμηχανία που γεννάει είναι πιο δύσκολο να μοιραστεί. Από τη μια πλευρά, η ειδησεογραφία των ημερών και οι ομαδικές δίκες όσων πήραν μέρος στις διαδηλώσεις που ακολούθησαν τις πρόσφατες εκλογές. Από την άλλη, καθημερινές ειδήσεις για συλλήψεις όπως αυτή του ντοκυματερίστα Μαζιαρ Μπαχαρι (http://freemaziarbahari.org/ http://www.idfa.nl/nl/idfatv/masterclasses/event.aspx?id=4a4053be-7805-4323-86b2-63474edf2cde) και οι μετέπειτα δηλώσεις του ίδιου...που καταδικάζουν την προπαγάνδα των δυτικών μέσων ενημέρωσης στην οποία ομολογεί ότι πήρε και ο ίδιος μέρος...
Όταν γνώρισα τον Μαζιαρ προσωπικά και μέσα από τη δουλειά του, τον θεωρούσα πάντα κάπως αλαζονικό και κυνικό. Βέβαια, εξακολουθώ να έχω αυτή τη γνώμη για κάποιες ηθικές στάσεις στη φιλμογραφία του, τώρα όμως μοιραία, με τη συνθήκη της σύλληψης και των δημόσιων δηλώσεών του βλέπω μια άλλη έκφραση στο φυλακισμένο του πρόσωπο.
Ένα κράτος νησίδα σε μια περιοχή που μαστίζεται από πόλεμο, που προσπαθεί να κρατήσει την οικονομική και πολιτική ανεξαρτησία του με μεγάλο κόστος, όπως το χρόνιο εμπάργκο και ό,τι αυτό συνεπάγεται για την ανάπτυξη. Και τώρα το σκηνικό των εκλογών που μάλλον έδωσε αφορμή να βγουν στην επιφάνεια μια σειρά αιτήματα που φαίνεται πως είχαν αρχίσει να βρίσκουν φωνή στην κοινωνία. Και οι ίδιοι οι Ιρανοί, διανοούμενοι, καλλιτέχνες και απλοί πολίτες, βρίσκονται σε αμηχανία σχετικά με το πώς να τοποθετηθούν απέναντι στην κατάσταση.
Εκτιμούν την ανεξάρτητη φωνή που έχει καταφέρει η χώρα τους στο διεθνές στερέωμα, προβληματίζονται όμως με την επαναφορά πιο σκληρών και αυστηρών μέτρων που εφαρμόζει η παρούσα κυβέρνηση, η οποία παρ’ όλες τις αντιδράσεις ορκίστηκε πρόσφατα. Η πρόσφατη κυβέρνηση για δεύτερη φορά νικητής των εκλογών ακολούθησε το τέλος της θητείας του προηγούμενου προέδρου, ο οποίος παρ’ ότι ήταν θρησκευτικός ηγέτης, είχε αρχίσει να επιτρέπει μια πιο φιλελεύθερη κοινωνική πολιτική.
Τώρα τα πράγματα γύρισαν πάλι σε πιο σφικτά μέτρα.
Είναι πράγματι δύσκολο να αντιληφθεί ο δυτικός παρατηρητής επισκέπτης πώς ένα καθεστώς με λαϊκή βάση και παροχές σοσιαλιστικού τύπου βασίζεται επίσης σε μια θεοκρατική αντίληψη και από εκεί αντλεί ένα μεγάλο μέρος της δύναμης του. Η πίστη και η σχέση με τη θρησκεία είναι παντού ορατή και βιωμένη σε όλους σχεδόν. Ακόμη και στα πιο μοντέρνα προοδευτικά ας πούμε σενάρια ταινιών, που κοιτάζουν τη σύγχρονη Ιρανική κοινωνία, το προσκύνημα στο ναό δεν είναι μόνο στοιχείο της πλοκής, είναι και ουσιαστική λειτουργία των χαρακτήρων.
Χωρίς δισταγμό, οι πιο πολλοί εξυπηρετούν το υποχρεωτικό ενδυματολογικό μέρος που ορίζει η θρησκεία: ποτέ κοντό παντελόνι για τους άντρες, απόλυτα καλυμμένες οι γυναίκες χειμώνα-καλοκαίρι, με καλυμμένα τα μαλλιά και πανωφόρι που πρέπει να φτάνει ως τα γόνατα.
Οι πιο μοντέρνες, τολμούν τα σανδάλια και πιο πολύχρωμα πανωφόρια από το κλασσικό μαύρο που κάνει τις γυναίκες να φαίνονται σαν ένας ιδιόμορφος όγκος. Τις πρώτες μέρες, προσαρμόστηκα με εξωτική περιέργεια στις ενδυματολογικές επιταγές, μετά από 10 μέρες είχα αρχίσει να μην αισθάνομαι καλά. Ήταν δε αποκαλυπτικό το σοκ όταν προσγειωθήκαμε στο Ντουμπαι και όλες οι γυναίκες στο αεροπλάνο, όχι μόνο οι ξένες, αλλά και όλες οι Ιρανές, πέταξαν τα μαντήλια και τα πανωφόρια με αποτέλεσμα να τρόμαζες να τις γνωρίσεις.
Όλη αυτή η υποχρεωτική ενδυματολογική συνθήκη δεν είναι απλά μια συμβολική πράξη. Πιστεύω ότι παρεμβαίνει στην αισθητική και την κοινωνική αντίληψη του λαού.
Απλή παρατήρηση που εικονογραφεί ακόμη περισσότερο: Στο σινεμά, όλες οι γυναίκες κοιμούνται ντυμένες και με καλυμμένα τα μαλλιά! Οι Ιρανοί συνομιλητές μας έσπευσαν να μας καθησυχάσουν λέγοντάς μας πως αυτό φυσικά δε συμβαίνει στην πραγματικότητα, όμως η εικόνα της γυναίκας απαγορεύεται να αναπαραχθεί με τη θέα των μαλλιών της!
Η επίμονη μου σε αυτή τη λεπτομέρεια μπορεί να φαίνεται εκνευριστικά άσχετη όταν τα ειδησεογραφικά δελτία κατακλύζονται από τις ειδήσεις σχετικά με τις δίκες των διαδηλωτών, όμως πιστεύω ότι είναι μια ένδειξη καθαρά συμβολική σχετικά με το πώς αντιλαμβάνεται κανείς την έννοια της ελευθέριας της κοινωνίας, των ίσων ευκαιριών κλπ. Η αλήθεια είναι ότι οι γυναίκες στο Ιράν είναι πολύ δυναμικές και δραστήριες σε όλους τους τομείς. Όμως καθαρά συμβολικά, αυτή η καθημερινή εμφάνιση τους καλυμμένες με πανιά πάνω σε πανιά, όσο δημιουργικά και αν τα αντιμετωπίζει η νέα γενιά, εμένα με προβλημάτισε στην υλοποίηση και στην εφαρμογή. Είχα έναν καθημερινό φόβο για το αν θα έβγαινα έξω από το δωμάτιο χωρίς χιτζαμπ και για το αν έφυγε λίγο το μαντήλι σε μια κίνηση και φάνηκαν μαλλιά η λαιμός. Οι πιο πολλές γυναίκες έχουν αποτίσει ένα τρυφερό τικ, καθώς πάρα πολλές φορές μέχρι σήμερα προσπαθούν να τακτοποιήσουν το άτακτο μαντήλι τους. Δεν νομίζω ότι αυτή η ενδυματολογική συνθήκη διασφαλίζει σεμνότητα, καθώς επιβάλλει συνθήκη από την οποία η πλειοψηφία φαίνεται να θέλει να απαλλαγεί μόλις διασχίσει τα σύνορα. Αυτό το καταγράφω ως συμβολική κίνηση. Ορισμένοι Ιρανοί λένε ότι το χιτζαμπ βοήθησε πολλές γυναίκες να έχουν πιο δυναμικό μέρος στην κοινωνία: το 65 % των γυναικών πάνε πανεπιστήμιο. Το γεγονός ότι είχαν καλυμμένο το κεφάλι τους, τους επέτρεψε να βγουν από το σπίτι και να κατακτήσουν αυτούς τους τομείς. Άλλοι Ιρανοί πάλι λένε ότι η χρησιμοποίηση της θρησκείας για την εφαρμογή κοινωνικής συνθήκης και συμπεριφοράς απομακρύνει τους ανθρώπους από τη θρησκεία. Η παρούσα κυβέρνηση, λένε, το χρησιμοποιεί πολύ αυτο. Ακόμη και ορισμένοι μεγάλοι Αγγιατολαχ διαφωνούν με αυτή τη χρήση και το δηλώνουν.
Και επίσης υπάρχει το επίμαχο θέμα της πορνείας. Χιλιάδες γυναίκες δουλεύουν έτσι, αλλά το θέμα της πορνείας δεν έβγαινε ποτέ στη δημοσιότητα μέχρι που ένας σίριαλ κίλερ σκότωσε 6 πόρνες. Το θέμα πήρε τεράστιες διαστάσεις καθώς ορισμένοι τον υποστήριξαν γιατί έδρασε με την πεποίθηση ότι βλάπτουν το Ισλάμ. Πάνω λοιπόν σε αυτή τη βάση ο δικηγόρος του προσπάθησε να τον απαλλάξει από ένα μέρος των κατηγοριών δολοφονίας, εκμεταλλευόμενος ένα παράθυρο στο νόμο που διαχωρίζει τις εγκληματικές πράξεις που γίνονται όταν κάποιος πιστεύει ότι βλάπτεται το Ισλάμ. Γίνεται δηλαδή διαφθορέας… της γης όπως λένε χαρακτηριστικά.
Σίγουρα, η διοίκηση ενός τόσο μεγάλου κράτους και μάλιστα στη συγκεκριμένη περιοχή χρειάζεται κανόνες και αυστηρή διαχείριση, όμως η καθημερινή επαφή πια με τον έξω κόσμο δημιουργεί άλλα αιτήματα ελευθερίας στον λαό. Και θα μπορούσε να πει κανείς, όπως και για τα σοσιαλιστικά καθεστώτα εκείνα του υπαρκτού…ότι η ελευθέρια που επήλθε με την πτώση, κατέλυσε τις δομές της εκπαίδευσης, της υγείας, της τέχνης και αυτών των παροχών που τώρα απολαμβάνουν ακόμη όλοι στο Ιράν. Ίσως όμως να υπάρχει μια ενδιάμεση λύση, γιατί στην εποχή του ίντερνετ, την ώρα που ένας κυβερνητικός μηχανισμός απαγορεύει τα κοινωνικά δίκτυα στο ίντερνετ, η διεθνής κοινότητα κατασκευάζει την επόμενη μέρα λογισμικό, που καταλύει όλα τα φίλτρα.... και πια μιλάμε για κυνήγι μαγισσών. Δεν αντιλαμβάνεται κανείς με ακρίβεια ποιος φρουρεί και που βρίσκεται τώρα η επανάσταση....Δεν έχω λύση, μια αμηχανία καταθέτω χωρίς πραγματικά να γνωρίζω λεπτομέρειες για τη χώρα και μια απλή επίσκεψη λίγων ημερών δεν φτάνει. Όμως αμηχανία και ανησυχία για έναν υπέροχο λαό πολύ ευγενικό και ευαίσθητο με περίσσεια γλυκύτητα, με μεγάλη αγάπη για την ποίηση και τη μουσική και με ένα υπέροχα λυρικό και συμβολικό κινηματογράφο, επίσης παιδί μιας ποιητικής παράδοσης. Αυτός ο λαός έχει πολλά να δώσει στη διεθνή κοινότητα και ο ελεύθερος διάλογος μαζί του είναι πολύτιμος. Κάθε διάλογος είναι πολύτιμος όταν οι ιδέες διακινούνται ελευθέρα. Όσο και να φυλακίσεις τις ιδέες , αυτές έχουν τα δικά τους φτερά.
Πάνω στο όχημα της τέχνης ταξιδεύουν με πνοή ατίθαση ....
Έχει περάσει τόση ώρα.... ακόμη ο δίσκος παίζει την ποίηση του Χαφεζ, ένας ατελείωτος αμανές με τη συνοδεία του λαούτου. Έχω μια γλυκιά μνήμη για τους ανθρώπους που γνώρισα εκεί, για την ήπια ευγένειά τους. Εύχομαι να είναι καλά, ό,τι μπορεί να σημαίνει καλά για εκείνους, ακόμη κι αν εγώ δεν το αντιλαμβάνομαι με τον ίδιο τρόπο...
Υ.Γ. Θυμήθηκα τη μικρή αναπάντεχη συνάντηση με ένα νεαρό δημοσιογράφο που ήρθε στο ξενοδοχείο να με δει...μετά τα μεσάνυχτα. Είχε ένα φόβο ζωγραφισμένο στα μάτια. Τόσο μεγάλο που τρόμαξα να πιστέψω την ιστορία του. Είπε ότι τα τραυματισμένα ποδιά του που οφείλονταν στα βασανιστήρια που είχε υποστεί, με το ζόρι τα έσερνε για να φτάσει ως το μέρος μου …Όση ώρα μιλούσαμε, είχε μια έντονη ανησυχία, μια μανία καταδίωξης κι έβλεπε παντού γύρω του ανθρώπους που τον παρακολουθούσαν και έβλεπαν κάθε κίνηση του. Στην πραγματικότητα, δεν υπήρχε κανείς γύρω μας, ήταν αργά και ήμασταν μόνοι σε ένα μεγάλο κήπο. Η έντασή του έβγαινε και στο γράψιμο, με κόπο μπορούσε να κρατήσει σημειώσεις για όσα λέγαμε. Το μυαλό του ξέφευγε, μιλούσε αποσπασματικά…Η συνάντηση εκείνη με καταδιώκει ακόμη, δεν ξέρω που να την αποδώσω. Σε μια πραγματικότητα που είχε βιώσει σκληρή ή σε κάτι που είχε κατασκευάσει με αφορμή μια σκληρή πραγματικότητα; Ποτέ δε μου απάντησε ξεκάθαρα... Όλη η συνομιλία έγινε με γρίφους και με το δικό του συνεχές ανήσυχο βλέμμα να ψάχνει συνεχώς αυτούς που θα τον έβλεπαν σε εκείνη την ανώδυνη συνομίλα μαζί μου...για το σινεμά...Παρήγγειλα ένα τσάι…Το σέρβιρε στο φλιτζάνι του, μόνο το ζεστό νερό...τα χέρια του έτρεμαν…Έβαλα αργά και υπομονετικά το φακελάκι τσάι στο φλιτζάνι του, του είπα να το πιει με την ησυχία του. Κανείς δεν ήταν εκεί του είπα... Άρχισα να κρατώ σημειώσεις για όλα εκείνα τα άναρθρα που μου έλεγε ... Τι γράφεις εκεί, μου είπε, σενάριο; Τι γράφω εκεί, σκέφτηκα, σενάριο; Πού είναι το σενάριο και που η πραγματικότητα; Ποιος θα μπορέσει να απαντήσει πέρα από τη μυθοπλασία για την παρούσα κατάσταση στο Ιράν...ενώ οι ειδησεογραφία και οι φήμες κάθε μέρα γιγαντώνονται ανησυχητικά.
