Μάκης Αποστολάτος, δοκίμια, Συλλογικό, εκδόσεις Vakxikon.gr 2016
Γεράσιμος Α. Ρηγάτος
ΜΑΚΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΑΤΟΣ (1948-2010): ΕΞΙ ΧΡΟΝΙΑ «ΩΣΕΙ ΠΑΡΩΝ»
Μνήμη Μάκη Αποστολάτου
Υπάρχουν πολλές απαντήσεις στο ερώτημα «γιατί γράφουμε». Κάποιος γράφει απλά και μόνο για να δώσει το στίγμα του, με την ίδια μικρή πιθανότητα ανταπόκρισης που θα είχε ναυαγός που ρίχνει το μήνυμά του με «μπουκάλι στο πέλαγος». Άλλος για να βγάλει στον πραγματικό κόσμο τη φωνή ή την κραυγή που τον πλημμυρίζει μέσα του. Κι άλλος για να επικοινωνήσει με τον συνάνθρωπο που συνοδοιπορεί στους δρόμους της ζωής. Άλλος γράφει γιατί θέλει να διδάξει τις γνώσεις ή την κοσμοθεωρία του σ’ εκείνους που έχουν «ώτα ακούειν». Οι πιο φιλόδοξοι γράφουν γιατί θέλουν να παρέμβουν στην πορεία του κόσμου. Πιστεύω όμως πως σε όλους υπάρχει η κρυφή ελπίδα της παράτασης του χρόνου τους, όχι βέβαια με την έννοια της φυσικής παρουσίας. Αλλά ως μια αύξηση της επιβίωσής τους στη μνήμη των ανθρώπων. Από αυτή την τελευταία άποψη, νομίζω πως ο Μάκης Αποστολάτος ευτύχησε μετά τις δυσκολίες της ζωής του, κυρίως στις αρχές της και στα τέλη της. Πάνε ήδη έξι χρόνια από τότε (2010) που άφησε τον κόσμο τούτο, για να περάσει στον κόσμο των αναμνήσεων και των αισθημάτων. Και είναι αρκετοί που τον θυμούνται ακόμα. Επικαλούμαι για επιβεβαίωση το αφιέρωμα του περιοδικού Ομπρέλα (τχ. 91, Φεβρουάριος 2011) και το αφιέρωμα του περιοδικού Επαναστατική Μαρξιστική Επιθεώρηση (τχ. 2, Δεκέμβριος 2011, Γ’ περίοδος). Σημειώνουμε δε, ότι ο Μάκης Αποστολάτος δεν είχε ιδεολογική ή πολιτική σχέση με τον φορέα που εξέδιδε το περιοδικό, αλλά μόνο φίλους και ανθρώπους που τον εκτιμούσαν. Πρόσθετο δείγμα της εκτίμησης προς τον Μάκη Αποστολάτο είχα σε πρόσφατο ταξίδι μου στην Κύπρο: Το πιο πρόσφατο τεύχος του περιοδικού Πνευματική Κύπρος (τχ. 437, Αύγουστος 2015) δημοσίευε το ποίημά του «Του Τίγρη» από την Τριλογία της Απώλειας, ενώ η συντακτική επιτροπή αγνοούσε τον θάνατό του. Ως τελευταία μαρτυρία της ανάμνησής του θα θεωρήσουμε τούτη την έκδοση.
Στις 13 Οκτωβρίου 2015 συμπληρώθηκαν πέντε χρόνια από τον θάνατο, μέσα στις δύσκολες συνθήκες που συνεπάγεται ένας γενικευμένος καρκίνος, του ποιητή Μάκη (Γεράσιμου) Αποστολάτου (1948-2010). Δεν ήταν όμως μόνο ποιητής ο Μάκης Αποστολάτος. Ήταν συγχρόνως διευθυντής του λογοτεχνικού περιοδικού Ομπρέλα και πρόεδρος του λογοτεχνικού σωματείου Ενωτική Πορεία Συγγραφέων (Ε.ΠΟ.Σ.). Ήταν για πολλούς νέους ο δάσκαλος και μέντοράς τους, αυτός που τους ώθησε να γράψουν, που τους ενθάρρυνε, που δημοσίευε τα γραπτά τους. Η πολύπλευρη αυτή συμμετοχή του Μάκη Αποστολάτου είχε μακρά διάρκεια, καθώς συμπλήρωσε μέχρι τον πρόωρο θάνατό του τέσσερις δεκαετίες παρουσίας στα λογοτεχνικά και γενικότερα τα πολιτιστικά μας δρώμενα. Στο σημείωμα που ακολουθεί θα εξετάσουμε με κάθε δυνατή συντομία αυτή την τριπλή συμβολή του Μάκη Αποστολάτου.
Το περιοδικό Ομπρέλα
Το περιοδικό Ομπρέλα ήταν (μαζί με το δημιουργικό προσωπικό του έργο) η κύρια απασχόληση του Μάκη Αποστολάτου «Αφιέρωσε σ’ αυτήν τη μισή ζωή του - κυριολεκτικά!» γράφει στο κείμενό του «Το χρονικό της Ομπρέλας» ο Γιώργος Καραντώνης (2011). Το περιοδικό είχε πρωτοκυκλοφορήσει το τελευταίο δίμηνο του 1981. Όταν γιορτάστηκαν τα 20 χρόνια του είχαν ήδη κυκλοφορήσει 55 τεύχη. Ο ιδρυτής, εκδότης και διευθυντής του περιοδικού κυκλοφόρησε ως τον θάνατό του 90 συνολικά τεύχη. Το 91ο τεύχος κυκλοφόρησε ως αφιέρωμα στον Μάκη Αποστολάτο μετά τον θάνατό του από φίλους και συνεργάτες, με κείμενα αναφερόμενα στον ίδιο και σε διάφορες πτυχές του έργου του.
Είναι πράγματι σημαντικό το γεγονός ότι ένα λογοτεχνικό περιοδικό που δεν υποστηριζόταν από κάποιον εκδοτικό οργανισμό, χωρίς επαγγελματικό μηχανισμό ή προσωπικό, που έπαιρνε ελάχιστες διαφημίσεις κυρίως από εκδότες ή συγγραφείς, που είχε ελάχιστες χορηγίες και μικρό αριθμό συνδρομητών, μπόρεσε να επιβιώσει για τριάντα ολόκληρα χρόνια. Τα τελευταία μάλιστα χρόνια συνεχώς βελτιούμενο, με έκδοση αφιερωμάτων σε θέματα ή πρόσωπα, με συνεργασίες διαπρεπών διανοουμένων, πανεπιστημιακών, ακόμα και ακαδημαϊκών. Κι αυτά, χωρίς την παραμικρή έκπτωση στις αρχές του περιοδικού και του εκδότη, που εξακολουθούσε να επιλέγει με ελεύθερη σκέψη τα αφιερώματά του και να δημοσιεύει τα καυστικά του σχόλια πάνω σε πνευματικά θέματα. Η έκδοση του περιοδικού μπόρεσε να συνεχιστεί όλον αυτό τον καιρό χάρη στην προσωπική συμβολή του Μάκη Αποστολάτου. Ακόμα και τις πιο δύσκολες μέρες των τελευταίων χρόνων, όταν η αρρώστιά του τον είχε καταβάλει, κύρια έγνοια του ήταν το περιοδικό. Αναζητούσε τυπογραφεία και βιβλιοδετεία στις άκρες της πόλης για να βρίσκει τις φθηνότερες τιμές, δημιουργούσε διαπροσωπικές σχέσεις με τεχνικούς και γραφίστες και διαπραγματευόταν μαζί τους το κόστος. Έκανε μόνος του τις διορθώσεις, επέστρεφε τα δοκίμια και έφερνε τα τεύχη από το τυπογραφείο, παρακαλώντας για τη μεταφορά κάποιον από τα μέλη ή τους φίλους της Ε.ΠΟ.Σ. και της Ομπρέλας που είχαν αυτοκίνητο. Τα ανέβαζε στο μικρό διαμέρισμά του της Θεμιστοκλέους, ταξινομούσε όσα ήταν για ταχυδρόμηση και μοίραζε με τα ίδια του τα χέρια τα τεύχη στα κεντρικά βιβλιοπωλεία. Με αυτόν τον τρόπο της προσωπικής συμβολής κατόρθωνε να διατηρεί την έκδοση του περιοδικού όλα αυτά τα χρόνια και να έχει το περιθώριο να προσφέρει τεύχη σε διανοούμενους, συγγραφείς, πανεπιστημιακούς κ.ά., προκαλώντας και μελλοντικές συνεργασίες.
Λίγους μήνες πριν τον θάνατό του, τού απονεμήθηκε από το Υπουργείο Πολιτισμού η τιμητική σύνταξη λογοτεχνών. Στο ποσό της σύνταξης στήριζε ο Μάκης Αποστολάτος όλες του τις ελπίδες για τη συνέχιση της έκδοσης του περιοδικού, για τη βελτίωσή του και ίσως τη μικρότερη από μέρους του καταπόνηση, καθώς η αρρώστια του είχε προχωρήσει και οι δυνάμεις του τον εγκατέλειπαν. Τελικά όμως, και παρά τις διάφορες προσπάθειες για την επιτάχυνση της καταβολής της σύνταξης, αυτό δεν έγινε δυνατό. Ο Μάκης Αποστολάτος πέθανε χωρίς να προλάβει το τιμητικό οικονομικό βοήθημα του Υπουργείου.
Η Ενωτική Πορεία Συγγραφέων
Η Ε.ΠΟ.Σ., η Ενωτική Πορεία Συγγραφέων, αποτέλεσε ένα από τα σταθερά ενδιαφέροντα του Μάκη Αποστολάτου. Ξεκίνησε ως Επιτροπή Αγώνα Νέων Λογοτεχνών το 1975. Όπως γράφει σε διακήρυξή του το προεδρείο, κατά το 2005 ο σύλλογος «...γεννήθηκε και ανδρώθηκε με θυσίες, διαγράφοντας μια επίπονη πορεία μέσα από συμπληγάδες και είναι φυσικό να μην είπε ακόμα την τελευταία του λέξη στο αδύνατο λογοτεχνικό κίνημα». Στις αδικαίωτες φιλοδοξίες της Ε.ΠΟ.Σ. και προσωπικά του Μάκη Αποστολάτου, που διετέλεσε πρόεδρός της από το 1979 ως το 2009, ήταν η δημιουργία ομοσπονδίας των αδελφών λογοτεχνικών σωματείων, με τρόπο που θα ισχυροποιούσε τις διεκδικήσεις των λογοτεχνών, ενώ συγχρόνως θα επέτρεπε σε καθένα από αυτά να διατηρεί την ιδεολογική, αισθητική και πρακτική αυτονομία του.
Μία από τις πρωτοτυπίες της Ε.ΠΟ.Σ. ήταν η ισότιμη εγγραφή στο σύλλογο λογοτεχνών από άλλες χώρες. Στις δυο αναφερόμενες, πιο κάτω, εκδόσεις ανθολογούνται μέλη-λογοτέχνες από τη Γαλλία, την Κροατία, την Ουγγαρία, τη Χιλή, τη Βενεζουέλα. Θα σημειώσω ως πιο γνωστό ανθολογούμενο τον Ζακ Λακαριέρ, μέλος της Ε.ΠΟ.Σ. από το 1980. Πρέπει όμως να σημειώσω και μία ακόμα παρουσία, ως ενδεικτική των ανοικτών οριζόντων και της νοοτροπίας του Μάκη Αποστολάτου: Πρόκειται για την περίπτωση του Ελντερντιρί Φαντούλ από το Σουδάν, με σπουδές στις Η.Π.Α. και βραβεία στην πατρίδα του, που επιβίωνε περιθωριακά στο κέντρο της Αθήνας παίζοντας φλογέρα, ζωγραφίζοντας και πουλώντας έργα του. Σ’ αυτόν λοιπόν τον σύλλογο, έτσι όπως διαμορφώθηκε με τα χρόνια κάτω από την επίδραση και τον τρόπο σκέψης του, ασχολήθηκε ο Μάκης Αποστολάτος και πρόσφερε αρκετό από τον χρόνο του στις ποικίλες δραστηριότητές του.
Δεν αναφέρομαι στις συζητήσεις του Διοικητικού Συμβουλίου, ούτε στην έκδοση ανακοινώσεων για διάφορα πνευματικά και πολιτικά ζητήματα. Πρέπει να τονισθεί ότι επειδή συχνά λειτουργούσε ατομικά ή με τηλεφωνικές επικοινωνίες με τα άλλα μέλη του Δ.Σ., ο Μάκης Αποστολάτος ήταν πάντα από τους πρώτους που έπαιρναν θέση με τις ανακοινώσεις τους για διάφορα ζητήματα. Αναφέρομαι όμως στις συγκεντρώσεις για την παρουσίαση νέων βιβλίων των μελών της Ε.ΠΟ.Σ., για εκδηλώσεις παρουσίασης ποιητών από την περιφέρεια, για επετειακές συγκεντρώσεις και εορτασμούς (λ.χ. ημέρα ποίησης, εαρινή ισημερία κ.λπ.), για χαλαρές συζητήσεις και αναγνώσεις ποιημάτων σε μπαρ και καφέ. Στις δραστηριότητες της Ε.ΠΟ.Σ. πρέπει ακόμα να θυμίσουμε τους ποιητικούς διαγωνισμούς, τα σεμινάρια δημιουργικής γραφής στην Αθήνα και, κάθε καλοκαίρι, στα Σελιανίτικα και τις θερινές πολιτιστικές διοργανώσεις στην Κεφαλονιά. Σε όλες τις πιο πάνω περιπτώσεις, στα πλαίσια του συγκεντρωτισμού του, έκανε το μεγαλύτερο μέρος της δουλειάς μόνος του. Να εξασφαλίσει δωρεάν τον χώρο, να δώσει για εκτύπωση ή δακτυλογράφηση και φωτοτυπίες τις προσκλήσεις, να τις διανείμει, να γράψει δελτία τύπου, να φροντίσει για τη δημοσίευσή τους κ.λπ. Κι όλα αυτά με το μικρότερο δυνατό κόστος ή και χωρίς κόστος, καθώς οι οικονομικές δυνατότητες τόσο της Ε.ΠΟ.Σ. όσο και του ιδίου ήταν πενιχρές. Δεν πρέπει να παραλείψουμε τις εκδόσεις του φορέα, όταν εξασφαλιζόταν το αναγκαίο χρηματικό ποσόν. Έχω υπ’ όψη μου έξι αυτοτελή τεύχη. Πρόκειται για τα ακόλουθα:
- 28 ποιητές. Ανθολογία (1980)
- 45 ποιητές. Ανθολογία (1990)
- Σύγχρονη ελληνική πεζογραφία. Δυναμική - Προοπτικές. Εισηγήσεις συνεδρίου (1991)
- Λογοτεχνία και επανάσταση. 18 κείμενα εισηγήσεων διεθνούς συνεδρίου (1991)
- Μέρες του 2005 και Άνθη Λόγου (2005)
- 55 ποιητές. Ανθολογία (2005).
Θα αναφερθώ λίγο αναλυτικότερα στις δύο τελευταίες εκδόσεις. Οι Μέρες, με τετραχρωμία έργου του Νταλί στο εξώφυλλο, δίνουν ένα λιτό, εικονογραφημένο ημερολόγιο προϋπολογισμού 1.000 ευρώ, 64 σελίδων, διαστάσεων 12x17. Σ’ αυτό, εκτός από τις 12 σελίδες του ημερολογίου, δημοσιεύονται 34 ποιήματα από ισάριθμους ποιητές, 50 επέτειοι (γεννήσεις ή θάνατοι) συγγραφέων και υπάρχει εικονογράφηση με πέντε έργα του Νταλί και τρία του Πικάσο. Στις 120 σελίδες του δεύτερου βιβλίου περιλαμβάνονται 55 δημιουργοί και βιογραφικό τους με όσα ποιήματά τους μπόρεσαν να χωρέσουν σε δύο σελίδες μικρού μεγέθους. «Χρειάστηκε ιδιαίτερη προσοχή και ευαισθησία», όπως γράφει σε σημείωμά του ο Μάκης Αποστολάτος, «για να διασφαλισθεί η ισοτιμία χωρίς να διαταραχθεί η ενότητα λόγω διαφορετικών αντιλήψεων και τάσεων που προέκυπταν μέσα από τον πλουραλισμό και την πολυφωνία των μελών και μάλιστα χωρίς νόθευση της ελεύθερης βούλησης, της αυθεντικότητας και της ποιότητας».
Το λογοτεχνικό έργο
Μια ακόμα διάσταση της προσφοράς του Μάκη Αποστολάτου είναι αυτό καθαυτό το λογοτεχνικό του έργο. Από το 1970, που εκδίδει τις Παρουσίες, ανθολογία νέων λογοτεχνών και από το 1971, που κυκλοφορεί την πρώτη του ποιητική συλλογή, ως το τέλος του 2010, που κυκλοφορεί τη Διαστολή και συστολή των σωμάτων, μεσολαβούν τέσσερις δεκαετίες και 17 βιβλία. Πλήρης κατάλογος των βιβλίων του δημοσιεύεται στην παρούσα έκδοση, αλλά δημοσιεύθηκε και στο ειδικό αφιέρωμα του περιοδικού Ομπρέλα στη μνήμη του (Φεβρουάριος 2011). Πρόκειται για δέκα ποιητικές συλλογές, έξι ανθολογίες και μια δίγλωσση συλλεκτική έκδοση ποιημάτων του με ζωγραφικά έργα του Σερβοκροάτη Σλόμπονταν Γιούριτς (1996). Οι ανθολογίες του είναι επικεντρωμένες σε ποιήματα νέων, στην ελληνοτουρκική συνύπαρξη, στην Κεφαλονιά και στην Ιθάκη, στον Ισπανικό Εμφύλιο (1936-39) και στον Σουρεαλισμό. Ανάμεσα στο ένατο και το δέκατο ποιητικό του έργο μεσολάβησαν δώδεκα χρόνια. Η Ολονυχτία ή το αλφαβητάριο του έρωτα εκδόθηκε το 1998 και η Διαστολή και συστολή των σωμάτων το 2010.
Η Ολονυχτία (εκδόσεις Παρουσία) έχει τον παράλληλο τίτλο Το αλφαβητάριο του έρωτα και απαρτίζεται από 24 ποιήματα, καθένα από τα οποία αρχίζει με ένα από τα γράμματα της αλφαβήτου, κατά σειρά. Το έργο μάς παραπέμπει με τον τρόπο αυτόν στην παράδοση της ερωτικής δημοτικής ποίησης που, ανάμεσα στ’ άλλα, χρησιμοποιεί αλφαβητάρια και ακροστιχίδες. Ερωτική ποίηση λοιπόν, αλλά όχι μόνο, καθώς ο έρωτας έχει πάρει στις μέρες μας και αυτός αρκετά από τα γνωρίσματά της παρακμιακής εποχής μας. Η συμφωνία της Χαράς ημιτελής / δεν έχει ώτα ακουόντων..., γράφει ο ποιητής. Και στο ίδιο κλίμα: Πριν “αλέκτωρ φωνήσει” ξεχνιούνται τα ονόματα / όπως οι στίχοι των ποιητών... Η συλλογή συμπληρώνεται με ένα, εικοστό πέμπτο, ποίημα με τον τίτλο «Διαθήκης φθόγγος υστερόγραφος», μια πνευματική υποθήκη προς τα άλλα «παιδιά της ουτοπίας», τους συναδέλφους του ποιητές και τους συντρόφους του, με οδηγίες ώστε να μη χαθούν όλα στους χαλεπούς καιρούς: Σκορπίστε ό,τι γράφω στο νοτιά / τα υπάρχοντα να πάρουν / ποιητές, ερημίτες, προδομένοι... και η αρχόντισσα του λάθους του «ένα μπουκέτο τριαντάφυλλα». Ο λόγος του Μάκη Αποστολάτου είναι πυκνός και λιτός, χαρακτηρίζεται από ερωτισμό αλλά και τρυφερότητα, από κοινωνική ευαισθησία και φιλοσοφική διάθεση. Συχνά, ένας ή δύο στίχοι σε κάθε ποίημα λειτουργούν με αυτόνομο γνωμικό τρόπο και επιδέχονται ειδικό σχολιασμό και προεκτάσεις: Τα λάθη μοιάζουν με τα πάθη / τιμωρούν και κρύβονται στη λήθη / για να επαναληφθούν... ή Ζητιανεύεις χρόνο / για να τον σκοτώσεις...». «Η καταστολή των επιθυμιών συντελείται με αίμα...
Η Διαστολή και συστολή των σωμάτων είναι το κύκνειο άσμα του Μάκη Αποστολάτου. Το ήξερε όταν έγραφε τα ποιήματα αυτά – κι επειδή είχα τη θλιβερή δυνατότητα να το ξέρω κι εγώ, τον πίεζα για την έκδοση αυτή. Η θεματολογία του κινείται στους ίδιους άξονες με το έως τότε έργο του: Τον έρωτα, την απόλαυση του σώματος, την πολιτική, τις μνήμες των πνευματικών πατέρων. Γράφει στίχους για την αγαπημένη του Ισπανία του ’36: Ισπανία, μεδούλι των οστών μου / Καταλούνια αίμα μου απ’ το αίμα σου / […] το βρέφος σας το είπαν επανάσταση / δεν μπόρεσαν να το πνίξουν, ζει στο λήθαργο... Δίπλα στο παλαιό, το σύγχρονο. Δίπλα στην Ισπανία τοποθετεί τώρα τον πόλεμο του Ιράκ, με τη σύνθεσή του «Η τριλογία της απώλειας» (Α΄ του Τίγρη, Β΄ του Ευφράτη, Γ΄ την Επαύριο). Γράφει για το ερωτικό σώμα: Βιολί το σώμα/ο πόθος μου μαέστρος/Βουβό κονσέρτο. Μνημονεύει Σολωμό και Καβάφη, στο ύφος του Καββαδία - που του είχε ζητηθεί για αφιέρωμα περιοδικού.
Στα θέματά του αυτά, προστίθεται τώρα και η επίγνωση του επερχόμενου τέλους: Όπου κι αν κατοικούν τα σώματα / έχουν κοινή κατάληξη στο τέλος. / Πρώτη στάση ο πόνος / ακολουθεί το σκοτάδι / νόμοι αδυσώπητοι... Για να κλείσει το βιβλίο με την «Ανάπαυλα»: Μια ανά-παυλα [παύλα] που περικλείει τη ζωή / κόκκινες καμπύλες, γκρίζες τεθλασμένες, μαύρες κάθετες / Ε-ΡΩΤΑΣ [ρωτάς] / ΔΙ-ΑΓΩΝΙΕΣ [αγωνίες] / ΘΑ-ΝΑΤΟΣ [:Νάτος!].
Τα πράγματα το έφεραν έτσι ώστε με αυτή τη συλλογή να ασχοληθούν εκλεκτοί συγγραφείς, σ’ αυτό και σε άλλα αφιερώματα. Γι’ αυτό σταματώ το δικό μου σχόλιο εδώ.
Η ποίηση του Μάκη Αποστολάτου χαρακτηρίζεται κι από ένα άλλο στοιχείο: Συχνά έχεις την αίσθηση πως διαθέτει την ικανότητα πρόβλεψης των κοινωνικών εξελίξεων, προ-όραση των γεγονότων. Ενδεικτικοί οι στίχοι από παλαιότερες συλλογές του:
...έπεσε θύμα παγιδευμένων συσκευών
Κι ελεγχόμενων ονειρώξεων.
(«Μηχανόραμα»)
...φυγάδες των ιδανικών
κι ιερομάρτυρες των κομπιούτερς
(Άτιτλο, στη συλλογή Επιβητόρων των Αγίων)
...Χθες το κέρδος της μάχης
σήμερα η μάχη του κέρδους
τα ποσά είναι δυσανάλογα
κι η ρεκλάμα πάει κι όποιος έχει...
(«Εθνική Παραλλαγή σε ρε μινόρε ΙΙ», στη συλλογή Η απεργία των αγγέλων)
Οι πιο πάνω στίχοι, γραμμένοι από τη δεκαετία του ’80, εξακολουθούν να δείχνουν τη σύγχρονη πραγματικότητα, ίσως δε να σημαδεύουν και διαρκέστερες, δηλαδή διαχρονικές αλήθειες. Τέτοιες διαπιστώσεις αναφέρονται πάντα σε μεγαλύτερους ή μικρότερους, αδιάφορο, αλλά σε αληθινούς οπωσδήποτε ποιητές.
Επίλογος
Έτσι λοιπόν έκλεισε η παρουσία του Μάκη Αποστολάτου στον κόσμο. Οι δύο άκρες της ζωής του ήταν πολύ πικρές. Η εγκατάλειψή του από τη μητέρα του και η ανικανότητα του πατέρα του, όπως έγραψε ο ίδιος, τον οδήγησαν στο Ορφανοτροφείο Ο Σωτήρ, στο Αργοστόλι της Κεφαλονιάς. Εκεί έζησε πέντε χρόνια της ζωής του και «απολύθηκε», όπως έλεγε, στα δεκαπέντε του χρόνια. Δύσκολα και τα επόμενα χρόνια, τα οποία κέρδισε μόνος του και με σκληρό αγώνα. Ευαίσθητος και ρομαντικός, έζησε λιτό και απέριττο βίο. Άνθρωπος καλής, γενικά, προαίρεσης απέκτησε κάποιους «εχθρούς», κυρίως μεταξύ των δυσαρεστημένων για τις κρίσεις του ή απορρίψεις κειμένων τους στην Ομπρέλα.
Ισορρόπησε στο «μέσο του καμινιού» της ζωής του, οπότε και έδωσε το δημιουργικό του έργο και ανέπτυξε την πολιτιστική και κοινωνική του συμμετοχή. Δυστυχώς, τα στερνά χρόνια ήταν πάλι δύσκολα. Άρρωστος από καρκίνο, αγωνίστηκε για τη ζωή του με πολλή αξιοπρέπεια, παρά τα βασανιστικά συμπτώματα και την οικονομική αδυναμία. Ο θάνατός του ήρθε πρόωρα, ξεγελώντας τον με την ανακούφιση των πόνων και των βασάνων και υποσχόμενος το πέρασμά του στους χώρους της μνήμης. Και σ’ αυτό δεν τον εξαπάτησε.
