του Βασίλη Μανουσάκη
"Το κέρδος από το άνοιγμα του Διαδικτύου είναι αναμφισβήτητο..."
Κύριε Πατίλη, η πρώτη σας ποιητική συλλογή κυκλοφόρησε το 1970 με τίτλο Ο Μικρός και το Θηρίο. Τι σας έκανε να ξεκινήσετε να εκφράζεστε με το μέσο της ποίησης; Ποιο ήταν το αρχικό σας ερέθισμα;
Το ερέθισμα ήταν η ίδια η ανάγνωση της ποίησης! Και μάλιστα η ποίηση της πρώτης και δεύτερης μεταπολεμικής γενιάς, όπως τη γνώρισα από τις ανθολογίες του Ηρακλή και Ρένου Αποστολίδη, αλλά και από τους ίδιους τους ανθολόγους. Το πιο συναρπαστικό για μένα ήταν η αίσθηση ότι πολιτική, έρωτας, υπαρξιακές αγωνίες, όλα όσα ζούσαμε (και χρησιμοποιώ τον πληθυντικό γιατί την πνευματική μου συγκρότηση και ευαισθησία την οφείλω πρωτίστως σε μια μικρή παρέα ομηλίκων μου φίλων), αποκτούσαν μια βαθύτερη και πλουσιότερη ζωή μέσα στους στίχους των ποιητών που αγαπούσαμε. Ο Κωσταβάρας, ο Σαχτούρης, ο Γκόρπας, ο Καρούζος, ο Λεοντάρης, τα ποιήματά τους πρώτ' απ' όλα εννοώ, ήταν η καθημερινή μας απόδειξη ότι μέσα στο ραγδαίο κοινωνικό ξέφτισμα που βιώναμε μια άλλη αυθεντικότερη ζωή ήταν δυνατή. Συνεπώς η ποίηση γινόταν θέμα αυθεντικότητας της ίδιας της ύπαρξής μας. Δεν ήταν ούτε εκφραστική αγωνία, ούτε καλλιτεχνική αναζήτηση, όπως λέγεται ότι συμβαίνει συνήθως - ήταν θέμα προσωπικής επιβίωσης!
Ποια η γενική θεματική της ποίησής σας; Από πού αντλείτε την έμπνευσή σας, σε γενικές γραμμές; Μιλήστε μας λίγο για τη διαδικασία γραφής της ποίησής σας.
Εάν σας έλεγα ο στοχασμός για τον έρωτα, τη φθορά και τον θάνατο μέσα στην πόλη, θα σας έδινα, πιστεύω, την ουσία αυτής της θεματικής - που θα κάλυπτε και το συντριπτικά μεγαλύτερο ποσοστό από το σύνολο των στίχων μου. Στο σημείο αυτό θεωρώ απαραίτητη και μια διευκρίνηση: αυτό το «μέσα στην πόλη» δεν αναφέρεται απλά στο συμπτωματικό χωροταξικό πλαίσιο γραφής τους, αλλά προϋποθέτει έναν έντονο και οδυνηρό προβληματισμό για το πώς μπορεί να υπάρχει κανείς στον σύγχρονο ατομικιστικό και αποπροσωποποιημένο κόσμο ως συνειδητός πολίτης. Η πόλη είναι ταυτοχρόνως το πολεοδομικό άστυ με την πλούσια και απρόοπτη ανθρωπογεωγραφία του (ιδιαίτερως την ερωτική) αλλά -ειδικώς για την Αθήνα, από την οποία ψυχοπνευματικώς δεν έχω φύγει ποτέ- είναι επίσης ο σπασμένος ιστορικός καθρέφτης μιας ανεύρετης όσο και βαθιά επιθυμητής συλλογικής ζωής και ενός υπέροχου πολιτισμού γεμάτου γόνιμες όσο και τραγικές σημασίες. Ως προς τη διαδικασία γραφής της ποίησής μου, αυτή πολλά οφείλει στη συγκυρία, στην έμπνευση αλλά και στο αίσθημα της στιγμής, στους προβληματισμούς και το σημειωματάριό μου.
Εάν σας ρωτούσε κάποιο μικρό παιδί σήμερα, για παράδειγμα, τι είναι ποίηση, εσείς τι θα του απαντούσατε;
Εάν όντως ήταν ένα μικρό παιδί αυτό που θα με ρωτούσε, θα του έλεγα πως η ποίηση (και το κάθε της ποίημα) είναι το καινούργιο του παιχνίδι που το παίρνει πλάι στο μαξιλάρι του για να κοιμηθεί μαζί του το βράδυ. Αλλά, τώρα που το σκέφτομαι, το ίδιο θα έλεγα και στον «μεγάλο». Το αληθινό ποίημα είναι ένα μαγικό δώρο που αφού το (κατα)γράψουμε δεν μπορούμε, αμέσως μετά, να πιστέψουμε ότι το κάναμε πράγματι εμείς. Λίγα όμως είναι τα ποιήματα μιας τέτοιας μαγικής «συνεργασίας»!
Εσείς, για παράδειγμα, έχετε γράψει για την Παλαιστίνη... Πιστεύετε πως ο ποιητής οφείλει να ανταποκρίνεται στα ερεθίσματα του περιβάλλοντος χώρου του και δη του πολιτικού ή πρέπει να παραμένει αποτραβηγμένος για να ασκεί υψηλή τέχνη στα πρότυπα των ρομαντικών ποιητών;
Θα θυμάστε το ποίημα «Αμμος»*, τραγικά επίκαιρο δυστυχώς τριάντα δύο χρόνια μετά! Κι όμως το θέμα του δεν ήταν ακριβώς η Παλαιστίνη, δεν ξέρω αν είμαι σε θέση να γράψω γι' αυτό... Εκείνο που με απασχολούσε, και ως προσωπικό βίωμα, ήταν η ναρκωτική παραλυσία όλων ημών των υπολοίπων, «ευαίσθητων» καθ' όλα τηλεθεατών, να αντιδράσουμε στη συντελούμενη τραγωδία. Αλλά και μόλις χθες, μετά τη βάρβαρη επιδρομή των Ισραηλινών στη λωρίδα της Γάζας, τι άλλαξε στην «πολιτισμένη» και πολιτικά «ευαίσθητη» Ευρωπαϊκή Ενωση, στην οποία μετέχουμε;... Αυτή ήταν τότε η δική μου αντίδραση στο οδυνηρό αίσθημα της ανημπόριας μας· το ίδιο αισθάνομαι σήμερα...Ωστόσο, αντίθετα προς τα θέματα της ηθικής (και εδώ η καντιανή κατηγορική προσταγή συνεχώς μας ξεπερνά), η ποιητική στάση δεν νομοθετεί, όπως η ηθική... Δεν υπάρχει «οφείλει» και «πρέπει» στην καλλιτεχνική δημιουργία. Και δεν πρέπει να υπάρχει «οφείλει» και «πρέπει», όσο αντινομική και αν φαίνεται μια παρόμοια διατύπωση. Ο καλλιτέχνης που μεγαλουργεί υποτασσόμενος σ' ένα οποιοδήποτε «πρέπει», το κάνει διότι έχει πετύχει τη δική του εσωτερική συγκατάθεση σ' αυτό. Εξάλλου, είτε ανταποκρίνεται με την τέχνη του ο καλλιτέχνης στα ερεθίσματα του πολιτικού περιβάλλοντος είτε παραμένει έγκλειστος στον «χρυσελεφάντινο πύργο του» χάριν της «υψηλής τέχνης», η τέχνη του παραμένει ολωσδιόλου πολιτική και κοινωνική. Διότι τα υλικά με τα οποία δουλεύει ο καλλιτέχνης, μουσικοί ήχοι, φόρμες, χρώματα, ιδέες, εικόνες και πάνω απ� όλα γλώσσα, είναι όλα made in society, για να το πω έτσι...
Η δουλειά σας ως καθηγητής φιλολογίας έχει συμβάλλει στην ποίησή σας; Η επαφή με τους μαθητές σας σάς παρέχει το ερέθισμα για να συνεχίσετε να γράφετε ή βλέπετε τη δουλειά ως ανεξάρτητη από τη συγγραφή;
Η ζωή στό σχολείο, όχι μόνο με τους μαθητές αλλά και με τους συναδέλφους εκπαιδευτικούς, μου έχει δώσει στο παρελθόν κάποιες αφορμές για ποιητική δουλειά. Η μεγάλη όμως προσφορά της εργασίας στο σχολείο βρίσκεται αλλού: στην εμπέδωση του αισθήματος σχετικά με την προτεραιότητα του πεδίου εκείνου στο οποίο κρίνονται σπουδαία ζητήματα της κοινωνίας μας και του πολιτισμού. Ανέκαθεν θεωρούσα τη σχολική τάξη ένα μοναδικό κοινωνικό εργαστήρι στον χώρο του οποίου κανείς δεν μπορεί να μπει και να σταθεί με αποστειρωμένα γάντια. Δεν υπάρχει σημείο απυρόβλητο στη σχολική αίθουσα, γι' αυτό η δουλειά του εκπαιδευτικού είναι ψυχικώς εξαιρετικά δύσκολη και, συνάμα, εξαιρετικά γοητευτική. Το καθημερινό ζύμωμα με τα προβλήματα αυτά τροφοδοτεί υπόγεια τους προβληματισμούς μου σχετικά με ό,τι ονομάζουμε πολιτική του πολιτισμού και διαπερνά συχνά τα κριτικά κείμενά μου.
Από το 1986 εκδίδετε το περιοδικό Πλανόδιον, που πλέον μετά και τη μεγάλη του διαδρομή στον χρόνο και τον χώρο των γραμμάτων, θεωρείται σημαντικό εργαλείο για την ενημέρωση και μόρφωση των απανταχού φίλων της λογοτεχνίας. Πώς αποφασίσατε να ασχοληθείτε με ένα ομολογουμένως τόσο δύσκολο έργο;
Η ιδέα της έκδοσης ενός λογοτεχνικού περιοδικού δεν είναι (δεν ήταν καλύτερα) διόλου κάτι ασυνήθιστο σε παρέες νεαρών λογοτεχνών μετεφηβικής ηλικίας, και κανείς (ιδίως σε μια τέτοια ηλικία) δεν φαντάζεται δύσκολο αυτό που αγαπά και επιθυμεί. Ηταν κάτι που πάντα το συζητούσαμε στις νεανικές συντροφιές μας και είχε την αξία μιας αυτόνομης (δηλαδή πνευματικά και κοινωνικά ανεξάρτητης) καλλιτεχνικής αλλά και γενικότερα πνευματικής έκφρασης, που σημαίνει όχι μόνον λογοτεχνία αλλά και απόψεις, παρεμβάσεις, κρίσεις για τη λογοτεχνία και τον πολιτισμό. Δεν έφτασα με την πρώτη στο Πλανόδιον. Προηγήθηκε Το Δέντρο το 1978, με τον Κώστα Μαυρουδή, τον Μιχάλη Γκανά και τον Κώστα Σοφιανό. Ακολούθησαν το περιοδικό Νήσος·μουσική και ποίηση το 1983, με τον Κώστα Σοφιανό και τους μουσικούς Χάρη Βρόντο και Γιάννη Ζουγανέλη, και με την ίδια παρέα ένα χρόνο μετά, το 1984, το Κριτική και Κείμενα. Αρα υπήρχαν το αίτημα, οι προσπάθειες, η επιμονή, η πείρα, οι θέσεις. Αυτό που έλειψε τον Δεκέμβριο του 1986, όταν ξεκίνησε το Πλανόδιον, ήταν η εκδοτική συλλογικότητα - ίσως όμως αυτό να βοήθησε στη μακροβιότητά του.
Ποια η σχέση σας με τα νέα ηλεκτρονικά μέσα που παρέχονται απλόχερα πλέον και στους ποιητές και συγγραφείς; Πιστεύετε πως το Διαδίκτυο μπορεί να αποτελέσει το μέσο διάδοσης της ποίησης σε παγκόσμια κλίμακα;
Αρκετά νωρίς συνειδητοποίησα την αξία που μπορεί να έχουν τα νέα μέσα για τη συγγραφική παραγωγή, και για τα λογοτεχνικά έντυπα ιδιαιτέρως. Τα επιτραπέζια εκδοτικά συστήματα (DTP), όπως λεγόντουσαν, με το χαμηλό τους κόστος και την τεχνική ευελιξία τους, ευνοούσαν πρωτίστως τους ανεξάρτητους μικρούς παραγωγούς, δηλαδή προσπάθειες σαν αυτή του Πλανόδιου. Ετσι από το 1995, άρχισα με ενθουσιασμό να υιοθετώ πολλές από αυτές τις τεχνολογικές καινοτομίες, με αποτελέσματα που είχαν άμεση επίπτωση και στην ποιότητά του ως εντύπου. Οσο και να φαίνεται απίστευτο, οι νέες τεχνολογίες δίνουν τόσο μεγάλες δυνατότητες λεπτολόγων παρεμβάσεων, ελέγχων και αποκλίσεων σε ένα και μόνο άτομο ώστε το αποτέλεσμα να μπορεί όχι μόνο να μοιάζει αλλά και να είναι χειροτεχνικό - ένα κέντημα ηλεκτρονικό!
Από το τέλος όμως της παρελθούσης δεκαετίας νέες συναρπαστικές δυνατότητες (που διευρύνουν κατά πολύ τις προηγούμενες) άνοιξαν για ποιητές και μικρούς εκδότες: η πληθωρική παρουσία της ποίησης στο Διαδίκτυο είναι ήδη ένα δημόσιο γεγονός με διαρκώς αυξανόμενη δυναμική παρουσία. Διάβαζα πρόσφατα ένα άρθρο στο δίκτυο με τίτλο «Το ιντερνέτ προκαλεί την έκρηξη της ποίησης» όπου όχι μόνο διαπιστώνεται από πολλές πλευρές το φαινόμενο, αλλά και τονίζεται -κάτι που έχει ιδιαίτερη σημασία- ο κοινωνικός χαρακτήρας που αποκτά η διαδικτυακή ποιητική δραστηριότητα, με τις πολλές και ποικίλες δικτυακές ομάδες στήριξης που την περιβάλλουν. Ταυτόχρονα υπογραμμίζεται το γεγονός ότι η ποίηση στο Διαδίκτυο ανακτά χαρακτηριστικά που τα είχε σχεδόν απωλέσει στον έντυπο βίο της, όπως είναι η προφορικότητα, ενώ -το εντυπωσιακότερο- εκβάλλει επιστρέφοντας και στον κόσμο του εντύπου με μια μικρή αύξηση και της έντυπης παραγωγής!
Βεβαίως εδώ δεν συζητάμε καθόλου την ποιότητα αυτής της στιχουργικής πλημμυρίδας, καθώς και την αδιανόητη υπόθεση ότι κάποιος θα μπορούσε να αποκτήσει μια επαρκή εποπτεία της. Είναι αυτονόητο ότι η ευκολία δημοσίευσης ευνοεί την υποχώρηση των κριτηρίων με αποτέλεσμα τη χαμηλή ποιότητα και, το κυριότερο, την απομάκρυνση από τις μεγάλες ποιητικές παραδόσεις του πολιτισμού μας, πράγματα από τα οποία η έντυπη παραγωγή, λόγω του μεγαλύτερου κόστους και της αναγκαστικής επιλεκτικότητας που τη χαρακτηρίζει, μπορεί, προς το παρόν να μας προφυλάξει καλύτερα.
Ομως το κέρδος από το άνοιγμα του Διαδικτύου είναι αναμφισβήτητο. Και επιπλέον βρισκόμαστε μόνο στην αρχή του φαινομένου. Τίποτε δεν εμποδίζει την εμφάνιση ποιοτικών και απαιτητικών ιστοσελίδων που με τις δημοσιεύσεις τους καλλιεργούν κριτήρια - υπάρχουν ήδη! Αυτό που μένει είναι η κριτικότερη εξοικείωσή μας με το μέσον και, βέβαια, το δυσκολότερο, μια γενική δημόσια παιδεία και ένας πολιτικός πολιτισμός που συνειδητά μας εφοδιάζει με τέτοια κριτήρια και αρχές.
Θα σκεφτόσασταν μια ηλεκτρονική έκδοση του περιοδικού Πλανόδιον;
Αυτό θα ήταν μια λογική κατάληξη!
Τι προσδοκάτε από το μέλλον τόσο σε προσωπικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο;
Να μπορώ να συνεχίσω να κάνω πράγματα που αγαπώ.
Τι θα συμβουλεύατε τους νέους ποιιητές και συγγραφείς, που μάλιστα κατά καιρούς εμφανίζονται στο Πλανόδιον;
Στην τέχνη συμβουλευόμαστε τα έργα.
Σε μια περίοδο παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, με ό,τι αυτή συνεπάγεται, ποιος πιστεύετε ότι μπορεί να είναι ο ρόλος του ποιητή; Τι οφείλουν να κάνουν οι άνθρωποι του πνεύματος, κατά τη γνώμη σας;
Η ποίηση είναι ένα ωραίο καταφύγιο-καθαρτήριο και γι' αυτούς που γράφουν και γι' αυτούς που διαβάζουν, αν και νομίζω πως σε περιόδους κρίσης οι άνθρωποι φτάνουν δυσκολότερα σ' αυτήν, γιατί έχουν τότε πολλές τρύπες να μπαλώσουν. Βεβαίως υπάρχουν και τα αντιπαραδείγματα, αν σκεφτεί κανείς την άνθιση των λογοτεχνικών περιοδικών στη χώρα μας την περίοδο της Κατοχής! Οσο για τους ανθρώπους του πνεύματος, πρόσωπα εξ ορισμού δημόσια, και κάποτε πληθωρικά επιχορηγούμενα από την επιδοκιμασία της κοινωνίας, λογικό είναι, στις κρίσιμες περιόδους, να αναμένονται από αυτούς απαντήσεις ή έστω σκέψεις και προβληματισμοί για τα κρίσιμα ζητήματα που την ταλαιπωρούν.
