Βορτιστικό Μανιφέστο, δοκίμιο, Συλλογικό μτφρ. Μιχάλης Παπαντωνόπουλος, εκδόσεις Κοβάλτιο 2016
Η παρουσίαση του «Βορτιστικού Μανιφέστου», ενός προκλητικού κειμένου σε μετάφραση Μιχάλη Παπαντωνόπουλου, με το οποίο επέλεξαν να εμφανιστούν στην αγορά του βιβλίου οι νεοσύστατες Εκδόσεις Κοβάλτιο, σίγουρα δεν είναι εύκολη υπόθεση. Τη συγκεκριμένη έκδοση θα πρέπει κανείς να τη διαβάσει και παράλληλα με την προσέγγισή του στο καθαυτό κείμενο να έρθει σε επαφή και με την ιδιότυπη –τυπογραφικά– αισθητική του για να μπορέσει να αναπτύξει έναν ουσιαστικό διάλογο με τις θέσεις των βορτικιστών.
Ο βορτικισμός αποτελεί το κίνημα των μοντερνιστών του Λονδίνου, το οποίο δημοσιεύει το Μανιφέστο του στο πρώτο τεύχος του βραχύβιου περιοδικού «Blast» που κυκλοφόρησε στην Αγγλία τον Ιούλιο του 1914, έναν μήνα πριν την έναρξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Οι βορτικιστές δεν αρκούνται στην διακήρυξη κάποιων ιδεών, αλλά προχωρούν στη διαμόρφωση ενός Μανιφέστου. Αποτελούν ένα αβανγκάρντ κίνημα στη λογοτεχνία και στις εικαστικές τέχνες.
Ο Έζρα Πάουντ, η κύρια λογοτεχνική μορφή αυτού του κινήματος, προσχώρησε σε αυτό αφού εγκατάλειψε τον εικονισμό, καθώς αισθάνθηκε ότι το vortex, «το σημείο της μέγιστης ενέργειας» προσέφερε ένα πιο δραστικό μοντέλο ποίησης από την εικόνα (image) των εικονιστών.
Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της 11μελούς ομάδας η οποία διαμόρφωσε το βορτιστικό μανιφέστο είναι ότι σε αυτή δεν συμμετέχουν μόνο συγγραφείς, αλλά και εικαστικοί (ζωγράφοι, γλύπτες και φωτογράφοι). Αυτό διασφαλίζει μια πολυδιάστατη οπτική της πραγματικότητας και προσδίδει μεγαλύτερο ενδιαφέρον στις θέσεις των βορτικιστών.
Η έκδοση του «Βορτιστικού Μανιφέστου» στα ελληνικά ακολουθεί αισθητικά τη δημοσίευση του πρωτοτύπου στο περιοδικό «Blast» με την ιδιαίτερη διάταξη των κειμένων και των εικαστικών δημιουργιών που φιλοτέχνησαν μέλη της ομάδας των βορτικιστών.
Είναι χρήσιμο να διασαφηνίσουμε από την αρχή πως οι βορτικιστές δεν απευθύνονται σε μια συγκεκριμένη κοινωνική τάξη. To «Blast», δηλώνουν χαρακτηριστικά, θα είναι ουσιαστικά λαϊκό. Λαϊκή τέχνη για τους βορτικιστές δεν σημαίνει τέχνη των φτωχών, όπως συνήθως θεωρείται. Σημαίνει τέχνη των ατόμων. Οι βορτικιστές απευθύνονται στα θεμελιώδη και λαϊκά ένστικτα κάθε κοινωνικής τάξης και τύπου ανθρώπων, στο άτομο. Δηλώνουν ευθαρσώς πως δεν αποκλείουν τον προσηλυτισμό ακόμα και του Βασιλιά Γεωργίου του Ε΄.
Δεν τους ενδιαφέρει η αλλαγή της εικόνας του κόσμου, γιατί η τέχνη γι’ αυτούς δεν εξαρτάται από την εικόνα του κόσμου. Χρειάζονται την ασυναισθησία της ανθρωπότητας – την κουταμάρα, τη ζωτικότητα και τα όνειρά της. Σημειώνουν με κεφάλαια γράμματα: «ΘΕΛΟΥΜΕ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΜΟΝΟ ΓΙΑ ΝΑ ΖΗΣΟΥΜΕ, και για να αισθανθούμε την ακατέργαστη ενέργεια του να κυλάει μέσα μας».
Το Μανιφέστο τους σίγουρα αποτελεί την οδό για όλες τις ζωντανές και βίαιες ιδέες με τις οποίες είναι αδύνατον να συμφωνήσει κανείς πλήρως. Η υπερβολή και η «έκρηξη» είναι διάχυτες σε όλο το μανιφέστο, κάτι που σε πρώτη ανάγνωση ξενίζει, αλλά σίγουρα λειτουργεί αφυπνιστικά. Στέκομαι πρωτίστως στη θέση τους πως ο άνθρωπος δεν είναι παιχνίδι των περιστάσεων, αλλά αντιτάσσει μια ρευστή δύναμη στις περιστάσεις. Εκατό και πλέον χρόνια μετά από την κυκλοφορία του «Βορτιστικού Μανιφέστου» οι δυνατοί της γης χειρίζονται τον άνθρωπο ως παιχνίδι των περιστάσεων και καθηλώνουν τη ρευστή αυτή δύναμη για αντίσταση με ποικίλους τρόπους.
Οι βορτικιστές δεν πιστεύουν σε καμιά δυνατότητα ηθικής τελειοποίησης. Εκπροσωπούν την πραγματικότητα του παρόντος – όχι το συναισθηματικό μέλλον, ή το πομπώδες παρελθόν.
Στο «Μανιφέστο» τους δεσπόζουν αποδοκιμασίες, ακόμα και κατάρες, όπως και επιδοκιμασίες που κατατάσσονται σε ξεχωριστές αριθμημένες ενότητες.
Οι αποδοκιμασίες ξεκινούν πρώτα από την Αγγλία, ακολουθεί η Γαλλία για να καταλήξουν στον Βρετανό εστέτ, στο ελαφρύ χιούμορ και να αποκηρύξουν τη βικτωριανή εποχή. Στο τέλος των αποδοκιμασιών ψιθυρίζουν στο αυτί μας ένα μυστικό:
«Το Λονδίνο δεν είναι επαρχιακή πόλη
[...] Δεν θέλουμε το ζοφερο Βικτωριανό τσίρκο μέσα στο Τσίρκο Πικαντίλυ».
Δύο αποσπάσματα που καταδεικνύουν πόσο καίριες αλλά και διαχρονικές παραμένουν οι διαπιστώσεις των βορτικιστών, αφού ακόμα και σήμερα συνεχίζουν να παρατηρούνται παρόμοια φαινόμενα στον χώρο της τέχνης και της ζωής, είναι τα εξής:
«Δεν είναι απαραίτητο να είσαι περιθωριακός μποέμ, να είσαι απεριποίητος ή φτωχός περισσότερο από ό,τι να είσαι πλούσιος ή εμφανίσιμος, για να είσαι καλλιτέχνης. Η τέχνη δεν έχει καμιά σχέση με το παλτό που φοράς. Ένα ψηλό καπέλο ενδεχομένως μπορεί να κρατήσει τη Σιστίνα. Μια φτηνή τραγιάσκα θα μπορούσε να κρύψει την εικόνα του Χεφρήν».
Και:
«Αποδοκιμάστε τις αφελώς σαγηνευτικές παραδείσιες κοκότες που ποζάρουν στα σαλόνια των περιοδικών».
Οι επιδοκιμασίες κατατάσσονται σε 4 αριθμημένες ενότητες και αφορούν την Αγγλία, όσον αφορά τη σχέση της με τη θάλασσα, τον Κομμωτή, μια επιδοκιμασία που εκπλήττει αρχικά αλλά μέσω αυτής καταφέρνουν να αρθρώσουν ουσιαστικά πράγματα με πολύ ξεχωριστό τρόπο, το αγγλικό χιούμορ και τη Γαλλία.
Η Αγγλία επιδοκιμάζεται κατά κύριο λόγο για τη θαλάσσια κινητικότητα και τον ναυτικό της χαρακτήρα. Οι βορτικιστές πιστεύουν πως ο αγγλικός χαρακτήρας στηρίζεται στη θάλασσα.
Γράφουν:
«Τα ιδιαίτερα χαρίσματα και χαρακτηριστικά που η θάλασσα γεννάει πάντα στους ανθρώπους είναι, ανάμεσα στα πολλά ξεχωριστά χαρακτηριστικά της φυλής μας, τα πιο θεμελιωδώς Αγγλικά».
«Εκείνη η αναπάντεχη καθολικότητα επίσης, που απαντάται στους πιο ολοκληρωμένους Άγγλους καλλιτέχνες, οφείλεται σε αυτήν».
Οι θέσεις τους για τον ουσιαστικό ρόλο που διαδραματίζει η θάλασσα στην ανθώπινη φύση και στις συμπεριφορές των ανθρώπων αποτελεί μια ουσιαστική διαπίστωση που δεν μπορεί κανείς να αμφισβητήσει.
Οι έξι ενότητες του μανιφέστου που εστιάζουν σε αποδοκιμασίες όπως και οι ισάριθμές που εστιάζουν σε επιδοκιμασίες ολοκληρώνονται με καταλόγους ονομάτων από καλλιτέχνες, αθλητές, θεσμούς, οργανισμούς κ.ο.κ. Οπως σημειώνεται στην έκδοση, σε ορισμένες περιπτώσεις η αποδοκιμασία γίνεται μόνο και μόνο για τη χαρά της αποδοκιμασίας. Μέσα από τις επιδοκιμασίες και αποδοκιμασίες κτίζει κανείς ζωντανά το παζλ μιας εποχής και ίσως επιλέξει να ερευνήσει περισσότερο ορισμένα πρόσωπα στα οποία γίνεται αναφορά.
O βορτικιστες επιδοκιμάζουν και αποδοκιμάζουν το χιούμορ σε διάφορα σημεία του Μανιφέστου τους εως ότου καταλήξουν στις εξής ουσιαστικές διαπιστώσεις για το χιούμορ στην 5η ενότητα του Β΄ μέρους του Μανιφέστου.
• Θέλουμε το χιούμορ στο λαιμό του χιούμορ.
• Θέλουμε το χιούμορ μόνο εάν έχει πολεμήσει σαν τραγωδία.
• Είναι ευφυία ηλεκτρισμένη από την πλημμύρα της Αφέλειας.
• Είναι χάος που εισβάλλει στην ιδέα και την ανατινάζει σαν άζωτο.
• Είναι το άτομο που μεταμφιέζεται την ανθρώπινη φύση, σαν παιδί μέσα σε ρούχα υπερβολικά μεγάλα γι΄αυτό.
• Το τραγικό χιούμορ είναι το εκ γενετής προνόμιο του βορρά.
Στο «Μανιφέστο» σχολιάζονται ονομαστικά αρκετοί συγγραφείς και καλλιτέχνες. Ξεχωρίζει η αναφορά για τον Σαίξπηρ. O Σαίξπηρ κρίνεται ως ο πλέον καθολικός και οξυδερκής Άγγλος. Όπως διαπιστώνουν οι βορτικιστές «κατόπτρισε στη Φαντασία του έναν μυστικισμό, μια παραφροσύνη και λεπτότητα ασυνήθιστα για τον βορρά, και ένωσε ίσες ποσότητες κωμικού και τραγικού».
Ενώ νιώθουν την ανάγκη να ξεκαθαρίσουν πως δεν υπάρχει τίποτα το σοβινιστικό ή το γραφικά πατριωτικό στις διεκδικήσεις τους, ενώ παράλληλα σε πολλά σημεία του κειμένου τους εμφανίζονται αντιφατικοί, ιδίως όταν ταυτίζουν την Αγγλία με τη ζωή.
Οι βορτικιστές διακατέχονται από έντονη αγωνία να διαφοροποιηθούν από τον φουτουρισμό και τον Μαρινέττι, που ηγείται του κινήματος στην Ιταλία. Χαρακτηριστικές οι «επιθέσεις» τους: «[Ο φουτουρισμός είναι] ένα «προχωρημένο», τελειοποιημένο, δημοκρατικό, φουτουριστικό άτομο της περιορισμένης φαντασίας του κ. Μαρινέττι», και «ο φουτουριστής είναι ένα συμπαθητικό και συναισθηματικό κράμα του εστέτ του 1890 και του ρεαλιστή του 1870». Η εμμονή τους αυτή φανερώνει πως ο φουτουρισμός αποτελούσε τρόπον τινά ένα αντίπαλο δέος στο πλαίσιο της καλλιτεχνικής πρωτοπορίας για τους βορτικιστές, δημιουργώντας τους πιθανόν και μια μορφή ανασφάλειας στην εμμονή τους να πρωτοτυπήσουν.
Η αντιφατικότητα είναι στοιχείο που εντοπίζει ο αναγνώστης και σε άλλα σημεία του «Μανιφέστου». Και είναι το στοιχείο που καθιστά το ανά χείρας «Μανιφέστο» τόσο ξεχωριστό. Καθότι η αντιφατικότητα είναι αναπόσπαστο στοιχείο της ανθρώπινης ύπαρξης και συχνά αυτό που δίνει τη δυνατότητα να διανοιχθούν νέοι δρόμοι στη ζωή και την τέχνη.
Στη συγκαταβατική ζωή μας όπου η ανεκτικότητα ουκ ολίγες φορές υποσκάπτει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια είναι πολύ χρήσιμο να ερχόμαστε σε επαφή με κείμενα όπως το «Βορτιστικό Μανιφέστο». Kέιμενα που γεννούν ουσιαστικό προβληματισμό για την ανθρώπινη ύπαρξη και τις δυνατότητές της.
Καταλήγοντας, η ανάγνωση του «Μανιφέστου» εντείνει την απορία μας, γιατί τα μανιφέστα σήμερα κρίνονται παρωχημένα, αφού πολλές διαπιστώσεις που περιλαμβάνονται σε αυτά έχουν διαχρονική αξία. Μήπως είναι καιρός να βγούμε από τα επιχρυσωμένα καλούπια που μας προσφέρονται στον σύγχρονο κόσμο και να κοιτάξουμε την ζωή με τον δυναμισμό που χαρακτηρίζει τους βορτικιστές; Μόνο έτσι θα βρίσκουμε παντού «εκείνους τους απλούς και σπουδαίους άνθρωπους» που επιζητούσαν οι βορτικιστές από τις αρχές του 20ού αιώνα.
Βάκης Λοϊζίδης
