Αναδημοσίευση : "Χόρχε Λουίς Μπόρχες, Θέμα του προδότη και του ήρωα"

του Σωτήρη Κακίση

ΕΠΗΡΕΑΣΜΕΝΟΣ ΑΡΚΕΤΑ απ΄ τον Τσέστερτον (που επινόησε και διάνθισε ιστορίες κομψές μυστηρίου) κι απ΄ τον αυλικό σύμβουλο Λάιμπνιτς (που πρώτος μίλησε για την προδιατεταγμένη αρμονία), τ΄απογεύματα που δε δουλεύω φαντάστηκα τούτη την πλοκή ιστορίας, ιστορίας που μπορεί να γράψω κάποτε και που με δικαιώνει κιόλας, λίγο ή πολύ. Λείπουν οι λεπτομέρειες, διορθώσεις και προσαρμογές. Υπάρχουν πλευρές της που δε μου έχουνε ακόμα αποκαλυφθεί. Σήμερα, 3 Ιανουαρίου 1944 , φαίνεται πως βλέπω την υπόθεση έτσι:

     Τα γεγονότα διαδραματίζονται σε μια καταπιεσμένη και απροσκύνητη χώρα: Πολωνία, Ιρλανδία, στη Βενετική Δημοκρατία, κανένα Νοτιο- Αμερικάνικο ή Βαλκανικό κράτος… Ή καλύτερα, έχουν διαδραματισθεί, αφού, αν κι ο αφηγητής είναι σύγχρονός μας, η ιστορία του συνέβη στα μέσα περίπου ή τις αρχές του δέκατου ένατου αιώνα. Ας πούμε (για διευκόλυνση της αφήγησης) στην Ιρλανδία. Ας πούμε στα 1824. Τ’  όνομα του αφηγητή είναι Ράιαν. Είναι δισέγγονος του νεαρού, του ηρωικού, του πανέμορφου, του δολοφονημένου Φέργκους Κιλπάτρικ, που το μνήμα του μυστηριωδώς παραβιάστηκε, που τ΄ όνομα του στόλισε τους στίχους του Μπράουνινγκ και του Ουγκό, που ο ανδριάντας του αγναντεύει πάνω από ένα γκρίζο λόφο έλη κόκκινα.

      Ο Κιλπάτρικ ήταν ένας συνωμότης, ένας κρυφός κι ένδοξος αρχηγός συνωμοτών. Σαν τον Μωυσή, που απ΄ τη γη Μωάβ μπόρεσε να διακρίνει τη γη της Επαγγελίας μα δε μπόρεσε να τη φτάσει, ο Κιλπάτρικ χάθηκε την παραμονή της νικηφόρας εξέγερσης που εκείνος είχε προσχεδιάσει κι οραματισθεί. Κοντεύει να κλείσει αιώνας απ΄ το θάνατο του. Οι συνθήκες του εγκλήματος είναι αινιγματικές. Ο Ράιαν, επιχειρώντας να γράψει μια βιογραφία του ήρωα, ανακαλύπτει πως το μυστήριο ξεπερνάει τα σύνορα μιας απλής αστυνομικής έρευνας. Ο Κιλπάτρικ δολοφονήθηκε μέσα σ΄ ένα θέατρο. Η βρετανική αστυνομία δε βρήκε ποτέ το δολοφόνο. Οι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι αυτό ελάχιστα σπιλώνει την καλή της φήμη, μια και πιθανότατα τον είχε σκοτώσει η αστυνομία η ίδια. Άλλες πλευρές του μυστηρίου προβληματίζουν το Ράιαν. Αυτές έχουν ένα κυκλικό χαρακτήρα: μοιάζουν να επαναλαμβάνουν ή να συνενώνουν γεγονότα μακρινών περιοχών, μακρινών εποχών. Για παράδειγμα, είναι κοινό μυστικό πως οι άντρες που εξετάσανε το πτώμα του ήρωα βρήκανε ένα σφραγισμένο γράμμα με το οποίο τον προειδοποιούσαν για τον κίνδυνο που διέτρεχε αν παρακολουθούσε την παράσταση εκείνο το βράδυ. Ακριβώς όπως και ο Ιούλιος Καίσαρας: καθώς πήγαινε προς το μέρος όπου τον περίμεναν τα στιλέτα των φίλων του, έλαβε ένα σημείωμα που ποτέ δε διάβασε, με το οποίο αποκαλυπτόταν η προδοσία, καθώς και τα ονόματα των προδοτών. Η γυναίκα του Καίσαρα, η Καλπουρνία, είδε στο όνειρο της την κατάρρευση ενός πύργου που του είχε αφιερώσει η Σύγκλητος. Ψευδείς κι ανώνυμες διαδόσεις την παραμονή του θανάτου του Κιλπάτρικ γέμισαν όλη τη χώρα και λέγανε πως ο κυκλικός πύργος του Κιλγκάρβαν ήταν η γενέτειρα του ήρωα. Αυτοί οι παραλληλισμοί (κι άλλοι) ανάμεσα στην ιστορία του Καίσαρα και στην ιστορία ενός Ιρλανδού συνωμότη οδηγούν τον Ράιαν στο να υποθέσει την ύπαρξη ενός μυστικού τύπου του χρόνου, ενός σχεδίου που οι γραμμές του ξαναγίνονται. Σκέφτεται την ιστορία των δεκαδικών που συνέλαβε ο Κοντορσέ, τις μορφολογίες που προτείνανε ο Χέγκελ, ο Σπένγκλερ και ο Βίκο, τους ανθρώπους του Ησίοδου που εκφυλίζονται απ΄ τον χρυσό στο σίδηρο. Σκέφτεται τη μετεμψύχωση, ένα δόγμα που εισάγει τον τρόμο στην κελτική λογοτεχνία και που ο ίδιος ο Καίσαρας απέδωσε στους Βρετανούς δρυΐδες. Σκέφτεται πως, πριν υπάρξει σαν Φέργκους Κιλπάτρικ, ο Φέργκους Κιλπάτρικ ήταν ο Ιούλιος Καίσαρας. Διασώζεται από τούτους τους κυκλικούς λαβυρίνθους με μια περίεργη ανακάλυψη, μια ανακάλυψη που τον βυθίζει μετά σ΄ άλλους, πιο αξεδιάλυτους και πιο ετερογενείς λαβυρίνθους: μερικά λόγια που πρόφερε ένας ζητιάνος, ο οποίος μίλησε με τον Φέργκους Κιλπάτρικ τη μέρα του θανάτου του, είχαν προειπωθεί από τον Σαίξπηρ στην τραγωδία του Μάκβεθ. Το ότι η ιστορία ίσως αντέγραφε την ιστορία, ήταν από μόνο του όσο χρειάζεται εντυπωσιακό : το ότι η ιστορία ίσως αντέγραφε τη λογοτεχνία ήταν αδιανόητο… Ο Ράιαν βρίσκει πως, το 1814, ο Τζέιμς Αλεξάντερ Νόλαν, ο πιο παλιός απ΄ τους συντρόφους του ήρωα, είχε μεταφράσει τα κυριότερα δράματα του Σαίξπηρ στα Σκωτικά. Ανάμεσα τους ήταν κι ο Ιούλιος Καίσαρας. Ανακαλύπτει επίσης στα αρχεία το χειρόγραφο ενός άρθρου του Νόλαν για τα ελβετικά Festspiele: τις τεράστιες και κινητές θεατρικές παραστάσεις που χρειάζονται χιλιάδες ηθοποιούς κι επαναλαμβάνουν ιστορικά επεισόδια στις ίδιες πόλεις και βουνά που είχαν συμβεί. Ένα άλλο ανέκδοτο ντοκουμέντο του αποκαλύπτει πως, μερικές μέρες πριν το τέλος, ο Κιλπάτρικ, προεδρεύοντας στο ύστατο συμβούλιο, είχε υπογράψει τη διαταγή για την εκτέλεση ενός προδότη, του οποίου το όνομα είχε σβηστεί από τα πρακτικά. Αυτή η διαταγή δεν συμφωνεί με τη φιλεύσπλαχνη φύση του Κιλπάτρικ. Ο Ράιαν ερευνά την υπόθεση (τούτη η έρευνα είναι ένα απ΄ τα χάσματα στην πλοκή μου) και καταφέρνει να εξηγήσει το αίνιγμα.

     Ο Κιλπάτρικ δολοφονήθηκε σ΄ ένα θέατρο, ολόκληρη όμως η πόλη ήταν θέατρο τότε, κι οι ηθοποιοί λεγεώνα, και το δράμα που κορυφώθηκε με το θάνατο του διαρκούσε πολλές μέρες και πολλές νύχτες. Να τι έγινε:

     Στις 2 Αυγούστου 1824 οι συνωμότες συγκεντρωθήκανε. Η χώρα ήταν ώριμη για εξέγερση. Κάτι όμως χαλούσε τα πράγματα: υπήρχε ένας προδότης στην ομάδα. Ο Φέργκους Κιλπάτρικ είχε αναθέσει στον Τζέιμς Νόλαν την ευθύνη ν΄ ανακαλύψει τον προδότη. Ο Νόλαν έφερε σε πέρας την αποστολή του: ανακοίνωσε στη μέση της συνεδρίασης, ενώπιον όλων, ότι ο προδότης ήταν ο Κιλπάτρικ ο ίδιος. Δικαιολόγησε την αλήθεια της κατηγορίας του με αδιάσειστες αποδείξεις. Οι συνωμότες καταδικάσανε τον αρχηγό τους σε θάνατο. Ο Κιλπάτρικ υπόγραψε με το ίδιο του το χέρι την ποινή, τους ικέτεψε όμως να φροντίσουν ώστε η καταδίκη του να μη βλάψει την πατρίδα.

      Τότε ήταν που ο Νόλαν συνέλαβε το παράξενο σχέδιό του. Ο Κιλπάτρικ ήταν είδωλο για την Ιρλανδία. Και η παραμικρή υποψία για την ατιμία του θα ΄θετε σε κίνδυνο την εξέγερση. Ο Νόλαν εισηγήθηκε ένα τρόπο που θα ΄κανε την εκτέλεση του προδότη όπλο για την απελευθέρωση της χώρας. Πρότεινε να σκοτωθεί ο καταδικασμένος απ΄ τα χέρια ενός άγνωστου δολοφόνου σε προκαθορισμένα δραματικές συνθήκες που θ΄ αποτυπωνόντουσαν στη φαντασία του λαού και θα επισπεύδανε την εξέγερση. Ο Κιλπάτρικ ορκίστηκε πως θα βοηθούσε στο σχέδιο, βρίσκοντας έτσι την ευκαιρία να εξιλεωθεί. Ο θάνατος του θα χρησίμευε σαν τελική κορύφωση αυτής της εξιλέωσης.

       Ο Νόλαν πιεζόμενος απ΄ το χρόνο, δεν ήταν σε θέση να εφεύρει όλες τις συνθήκες της πολυσύνθετης εκτέλεσης. Ηταν αναγκασμένος να λογοκλέψει έναν άλλο δραματουργό, τον Άγγλο εχθρό του Γουίλιαμ Σαίξπηρ. Επανέλαβε σκηνές απ΄ τον Μάκβεθ, απ΄ τον Ιούλιο Καίσαρα. Οι δημόσιες και οι μυστικές παραστάσεις διαρκέσανε αρκετές μέρες. Ο καταδικασμένος μπήκε στο Δουβλίνο, κουβέντιασε, υποκρίθηκε σαν ηθοποιός, προσευχήθηκε, κατάκρινε, πρόφερε λόγια με πάθος, και κάθε τι απ΄ όσα έκανε, που θ΄ αντανακλούσε στη δόξα του, είχε προ-διαταχθεί απ΄ τον Νόλαν. Εκατοντάδες ηθοποιοί συνεργαστήκανε με τον πρωταγωνιστή. Μερικοί είχαν ρόλο σύνθετο, άλλοι πάλι στιγμιαίο. Τα πράγματα που κάνανε κι είπανε συνεχίζουν να υπάρχουν στα βιβλία της ιστορίας, στην παθιασμένη μνήμη της Ιρλανδίας. Ο Κιλπάτρικ, συνεπαρμένος από τούτο το, λεπτό προς λεπτό, λεπτομέρεια προς λεπτομέρεια, καταστρωμένο πεπρωμένο, που την ίδια στιγμή τον εξιλέωνε και τον κατάστεφε, σ΄ αρκετές περιπτώσεις πλούτισε το κείμενο του δικαστή του μ΄ αυτοσχεδιασμούς σε πράξεις και λόγια. Έτσι, το πολυάνθρωπο δράμα ξετυλίχθηκε μ΄ ακρίβεια, ώσπου στις 6 Αυγούστου του 1824, σ΄ ένα θεωρείο θεάτρου με πένθιμες κουρτίνες που προϊδέαζε για κείνες του Λινκολν, το στήθος του προδότη και ήρωα δέχτηκε την πολυπόθητη σφαίρα κι εκείνος, ανάμεσα σε δύο ορμητικές αιμοπτύσεις, μόλις πρόλαβε ν΄ αρθρώσει μερικές προετοιμασμένες λέξεις.

        Στο έργο του Νόλαν, τα μέρη που μιμείται τον Σαίξπηρ, είναι τα λιγότερο δραματικά. Ο Ράιαν υποπτεύεται πως ο συγγραφέας τα έχει παρεμβάλει ώστε κάποιος, στο μέλλον, ν΄ ανακαλύψει την αλήθεια. Καταλαβαίνει τότε πώς κι ο ίδιος αποτελεί μέρος του σχεδίου του Νόλαν… Ύστερα από μια σειρά έντονους δισταγμούς, καταλήγει να κρατήσει κρυφή την ανακάλυψή του. Εκδίδει ένα βιβλίο και υμνεί την δόξα του ήρωα. Ακόμα κι αυτή η ενέργεια είχε, ίσως, προβλεφθεί.

Σημειώσεις : - Το θέμα του προδότη και του ήρωα (Tema del traidor y del he’roe) ανήκει στις Ficciones του Χ. Λ. Μπόρχες (1944). - (*) Αll men are dancers : στον Κώστα Ριζόπουλο, Σ.Κ. - Πρώτη δημοσίευση περιοδικό «Το Δέντρο» (τεύχος 19, Φεβρουάριος/Μάρτιος 1981) - Tη δακτυλογράφηση του κειμένου επιμελήθηκε ο Νίκος Μπίνος.