Βιβλία με "φτερά" [Ανθολόγηση βιβλίων]

Γράφει ο Θανάσης Βαβλίδας

Η συγκυρία το έφερε έτσι ώστε, το τελευταίο χρονικό διάστημα, να έρθω σε επαφή με βιβλία που αφορούν τις αεροπορικές πτήσεις, καθώς  και τα συναφή μ’ αυτήν στοιχεία: τ’ αεροπλάνα, τους πιλότους, τ’ αεροδρόμια. Έκανα, λοιπόν, μια δεύτερη ανάγνωση και συνειδητοποίησα μια υπόγεια διασύνδεση μεταξύ τους. Αυτή τη διασύνδεση θα προσπαθήσω να σας μεταφέρω, μία διασύνδεση που ξεκινάει από την άφιξη στο αεροδρόμιο, συνεχίζει με την τροχοδρόμηση στον αεροδιάδρομο και απογειώνει τη φαντασία σε απίθανες καταστάσεις που συχνά ισορροπούν μεταξύ ζωής και θανάτου.

Αφετηρία μας είναι ένα μεγάλο αεροδρόμιο. Συνήθως επιλέγουμε το ταξίδι μ’ αεροπλάνο γιατί είναι το ταχύτερο μέσον κι οποιαδήποτε καθυστέρηση, έστω και δέκα λεπτών, συχνά μας κάνει ν’ αδημονούμε! Τι θα μπορούσε να συμβεί, λοιπόν, εάν αυτή η καθυστέρηση κρατούσε μια εβδομάδα; Το πιθανότερο είναι να μας προέκυπτε ένα βιβλίο! Μια εβδομάδα στο αεροδρόμιο: έτσι επιγράφεται το βιβλίο του Αλαίν ντε Μποτόν από τις εκδόσεις Πατάκη! Και μας περιγράφει με ζωηρό δημοσιογραφικό ύφος τις εντυπώσεις του συγγραφέα από την παραμονή του επί μία εβδομάδα στο αεροδρόμιο του Χήθροου στην Αγγλία το 2009, προσκεκλημένος από τους ιδιοκτήτες του αεροδρομίου, όπου είχε την ευκαιρία να συνομιλήσει με ταξιδιώτες, προσωπικό εδάφους, αεροσυνοδούς, πιλότους… Στο αεροδρόμιο μπορεί κανείς ν’ ακούσει απίθανες ιστορίες, να κάνει απίθανες γνωριμίες, να ζήσει αξέχαστες εμπειρίες. Ωστόσο, καμιά ιστορία δε μπορεί, τουλάχιστον προς το παρόν, να ξεπεράσει εκείνη του Ιρανού μετανάστη, Μεχράν Καρίμι Νεσαρί που έζησε δεκαοκτώ χρόνια μέσα στο αεροδρόμιο Σαρλ Ντε Γκωλ, όταν έχασε τα ταξιδιωτικά του έγγραφα και δεν μπόρεσε να πατήσει το πόδι του στη Γαλλία ούτε να επιστρέψει στο Ιράν και την ιστορία του μετέφερε στον κινηματογράφο ο σκηνοθέτης Στήβεν Σπήλμπεργκ με το έργο The Terminal (2004)!

Οι συνθήκες, όμως, δεν είναι πάντα ιδανικές για ένα αεροδρόμιο, για ένα ταξίδι. Οι κακές καιρικές συνθήκες δημιουργούν άπειρα προβλήματα και αυξάνουν τις πιθανότητες ατυχήματος, γι’ αυτό και υπάρχουν όρια πέραν των οποίων οι πτήσεις καθίστανται απαγορευτικές. Μία τέτοια περίπτωση μας περιγράφει ο μυθιστοριογράφος Άρθουρ Χέηλυ από τις Η.Π.Α., στο ευπώλητο βιβλίο του Αεροδρόμιο από τις εκδόσεις Bell, ένα παγκόσμιο best – seller από το 1968, που γυρίστηκε σε ταινία και την επιτυχία της ακολούθησαν αρκετές συνέχειες και απομιμήσεις. Πρόκειται για μια ιστορία που εκτυλίσσεται μία νύχτα με ισχυρή χιονοθύελλα στο Διεθνές Αεροδρόμιο Λίνκολν, με πολλούς χαρακτήρες και πρωταγωνιστή τον γενικό διευθυντή, Μελ Μπέικερσφελντ, ο οποίος πρέπει μέσα σε ένα βράδυ να αντιμετωπίσει το χάος του αεροδρομίου αλλά και της προσωπικής του ζωής, θέτοντας συνεχώς ερωτήματα  για τους κινδύνους με τους οποίους έρχεται αντιμέτωπη η ίδια μας η ύπαρξη.

Έστω, όμως, ότι ξεπερνάμε  αυτούς τους κινδύνους και κατορθώνουμε να μπούμε  μέσα στ’ αεροπλάνο. Ότι είμαστε έτοιμοι να ταξιδεύσουμε. Πρέπει, παρ’ όλ’ αυτά, να είμαστε έτοιμοι για το αναπάντεχο. Γιατί μπορεί τα σημερινά ταξίδια με το αεροπλάνο να παρέχουν στο μέγιστο βαθμό ταχύτητα και ασφάλεια, μπορεί να έχουν ελαχιστοποιηθεί οι αεροπειρατείες και τα τεχνικά προβλήματα, υπάρχει, όμως, πάντα ο κίνδυνος ένα πουλί να μπλέξει στους κινητήρες ή ένα βίαιο καιρικό φαινόμενο να κάνει απότομα την εμφάνισή του ή ένας κακός υπολογισμός να το οδηγήσει εκτός πορείας. Μπορεί ακόμα να μας συμβεί κάτι μέσα στην καμπίνα των επιβάτων: από ένα κενό αέρος μέχρι μία περιπετειώδης συνάντηση! Αυτό το τελευταίο συνέβη στον Σερ Στάφορντ Νάι, τον ήρωα του μυθιστορήματος κατασκοπείας Επιβάτης για τη Φρανκφούρτη που έγραψε η Αγκάθα Κρίστι το 1970, σε ηλικία 80 ετών, όταν μία νέα, μυστηριώδης γυναίκα του ζητάει να ανταλλάξουν διαβατήρια και αμφίεση (εκδόσεις Λυχνάρι)! Δεν είναι από τα καλύτερά της συγγραφέως, έχει, όμως, μία ευφάνταστη ιδέα, με τη μητέρα ενός «νόθου γιού του Χίτλερ» να ξεσηκώνει τη νεολαία στα πλαίσια μίας παγκόσμιας συνωμοσίας!

Μπορεί, αντίθετα, στη διάρκεια της πτήσης μας να μη συμβεί κανένα απρόοπτο, μπορεί  να είναι, απλώς, μία υπέροχη, «μαγική πτήση»! Έτσι επιγράφεται μία διήγηση του γράφοντος σε μορφή παραμυθιού από τη συλλογή του Χωρίς παρόν (εκδόσεις Οδός Πανός). Λένε ότι οι ωραιότερες πτήσεις είναι κατά τη διάρκεια της ημέρας, όπου το φως αποκαλύπτει σε όλο του το μεγαλείο τον ανάγλυφο χάρτη της γης και τις μεταβαλλόμενες όψεις του ουρανού. Αρκεί, ωστόσο, να διαβάσει κανείς τη Νυχτερινή πτήση του Αντουάν Ντε Σαιντ Εξυπερύ (εκδόσεις Ψυχογιός), για να αλλάξει γνώμη. Ειδικά εάν αναλογιστούμε ότι οι πρωτοπόροι της αεροπορίας ταξίδευαν με αεροσκάφη εκτεθειμένα στον αέρα από όλες τις πλευρές, χωρίς πιλοτήριο, χωρίς προστατευτικά στοιχεία, μπορούμε να αντιληφθούμε ότι μια πτήση τη νύχτα με καθαρό ουρανό είναι σα να συνομιλεί κανείς με τ’ αστέρια, σα να ερωτοτροπεί με το άπειρο και το θάνατο. Στο βιβλίο του Εξυπερύ, γραμμένο το 1931, ο ήρωας Φαμπιέν δρα ως ταχυδρομικός πιλότος στην Παταγονία, απηχώντας τις αναμνήσεις του συγγραφέα από τη  θητεία του στις αεροπορικές ταχυδρομικές υπηρεσίες της Αργεντινής. Όταν μια νύχτα  με ισχυρή ανεμοθύελλα αποδέχεται να πετάξει υπακούοντας στην εντολή του αφεντικού του, ο συγγραφέας μας θέτει μπροστά στο δίλημμα:  τι είναι πιο σημαντικό για τον άνθρωπο, οι μακροχρόνιοι στόχοι του ή η ίδια του η ζωή;

Με αφορμή τον Εξυπερύ, ας θυμηθούμε και δύο από τους  Έλληνες πρωτοπόρους της αεροπορίας, τον Δημήτριος Καμπέρο και τον Αλέξανδρο Καραμανλάκη. Ο Δημήτριος Καμπέρος ή ο Τρελοκαμπέρος, όπως έχει μείνει στην παροιμιώδη φράση της καθομιλουμένης, είναι και ο τίτλος του ιστορικού αφηγήματος που συνέγραψε η Αντιγόνη Καμπέρου, κόρη ενός εκ των ανηψιών του. Η συγγραφέας μας μεταφέρει με ανάγλυφο τρόπο και διπλοπρόσωπη αφήγηση την ατμόσφαιρα της εποχής που έζησε ο Δ. Καμπέρος (1883 – 1942), τα τολμηρά του κατορθώματα και την ακεραιότητά του ως ανθρώπου μέσα από αυθεντικές μαρτυρίες, ντοκουμέντα και μυθιστοριογραφικά στοιχεία. Το βιβλίο συνοδεύεται από σπάνιες φωτογραφίες αρχείου που τεκμηριώνουν και μορφοποιούν το αφήγημα της ζωής του πρώτου Έλληνα στρατιωτικού αεροπόρου , που κράτησε τέσσερα ολόκληρα χρόνια και εκδόθηκε το 2014 (ιδιωτική έκδοση, διαθέσιμη μέσω διαδικτύου). Αντίστοιχα, ο Αλέξανδρος Καραμανλάκης (1888 – 1912) υπήρξε, μετά τον Εμμανουήλ Αργυρόπουλο, ο δεύτερος ιδιώτης αεροπόρος της Ελλάδας, αλλά «το πρώτο θύμα της ελληνικής αεροπορίας», όπως επιγράφει το βιβλίο του ο Κάρολος Μωραΐτης (εκδόσεις Γκοβόστη), γραμμένο στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Πρόκειται για την εκτενή βιογραφία ενός ανήσυχου δημοσιογράφου και συνάμα άτυχου αεροπόρου, που έχασε τη ζωή του αρκετά νέος, κατά τη διάρκεια μίας δοκιμαστικής του πτήσης στον Κορινθιακό κόλπο και έτσι έμεινε στην ιστορία.

Η πτήση μας, όμως, μπορεί να διευθύνεται και από πιο παράτολμους πιλότους. Πιλότους που αρέσκονται να κάνουν παράτολμες ασκήσεις επίδειξης και ελιγμούς, όπως ο υποσμηναγός της χιλιάνικης Αεροπορίας Αλβέρτο Ρουίς Τάγλε, που επινόησε ο Χιλιανός συγγραφέας Ρομπέρτο Μπολάνιο (1953 – 2003) στο βιβλίο του Μακρινό Αστέρι (εκδόσεις Καστανιώτη), γραμμένο το 1996, μαζί με το περίφημο Η ναζιστική λογοτεχνία στην Αμερική. Ο ήρωας του Μπολάνιο υποδύεται τον ποιητή (το βιβλίο βρίθει από αναφορές σε Χιλιανούς ποιητές), αλλά στην πραγματικότητα είναι ένας εκκεντρικός πιλότος γερμανικής καταγωγής, που όταν δε βυθίζεται στην πολιτική τρομοκρατία, ανυψώνει το αεροπλάνο του στον ουρανό και  με χρωματιστούς καπνούς  διαγράφει στο στερέωμα στίχους από τη Βίβλο.

Υπάρχουν πάντα κάποιες πιθανότητες η πτήση μας να έχει άδοξο τέλος, εκτός εάν αυτό εμπεριέχεται στους στόχους μας (βλέπε καμικάζι). Ένα εμπεριστατωμένο ιστορικό αφήγημα για τους Καμικάζι: το επίφοβο όπλο της Ιαπωνικής Αυτοκρατορίας 1944-1945, θα βρούμε στις εκδόσεις Ιωλκός (2008) από τον ιστορικό ερευνητή και συγγραφέα Μ. Τζ. Σέφταλ. Αποκλείοντας, ωστόσο, το ενδεχόμενο μιας εκούσιας πτώσης, ίσως, να μην υπάρχει τίποτε πιο αγωνιώδες και συναρπαστικό στην ύπαρξή μας, όσο ο επιθανάτιος ρόγχος ενός ανθρώπου που οδεύει αιφνιδίως στην πτώση του. Πώς να είναι, άραγε, Ο ήχος των πραγμάτων όταν πέφτουν; Με αυτό τον τίτλο, ο Κολομβιανός συγγραφέας Χουάν Γκαμπριέλ Βάσκες έγραψε και εξέδωσε το 2011 ένα βιβλίο, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ίκαρος (κατά σύμπτωση, ο «αεροπόρος» της μυθολογίας μας). Ο  ήρωας του βιβλίου, Αντόνιο Γιαμάρα αφηγείται την εξιχνίαση της δολοφονίας του φίλου του, Ρικάρδο Λαβέρδε, την εποχή που βασίλευε στην Κολομβία ο περιβόητος έμπορος ναρκωτικών, Πάμπλο Εσκομπάρ. Και ο «ήχος» του τίτλου διαθλάται σε πολλαπλές αναφορές, από το σώμα του «πιλότου» Λαβέρδε καθώς σωριάζεται χάμω όταν δολοφονείται και το επιβατικό αεροπλάνο που πέφτει, ενώ μεταφέρει τη γυναίκα του που είχε να δει χρόνια, μέχρι την ψυχική και σωματική κατάπτωση  του ίδιου του Γιαμάρα.  Τόσο το τελευταίο αυτό βιβλίο όσο και το Μακρινό Αστέρι αποτέλεσαν πρόσφατα και αναγνωστικές προτάσεις της Λέσχης Ανάγνωσης Πετραλώνων.

Στην περίπτωση, λοιπόν, που συμβεί το μοιραίο για ένα αεροσκάφος, το μόνο που, συνήθως, γλυτώνει είναι Το μαύρο κουτί, το φωσφορίζον εκείνο αντικείμενο, που έχει καταγράψει όλα τα στοιχεία πτήσης και συνομιλιών στο πιλοτήριο, προκειμένου να ερευνηθούν τα αίτια μίας πτώσης αεροσκάφους. Ο Μάλκολμ Μακφέρσον συγκέντρωσε και απομαγνητοφώνησε τις τελευταίες συνομιλίες στο πιλοτήριο δεκαεννέα μοιραίων πτήσεων και τις εξέδωσε το 1984 στη Νέα Υόρκη. Εμείς γνωρίσαμε αργότερα Το μαύρο κουτί από τις εκδόσεις Οξύ και μας συγκλονίζει πάντοτε το δράμα των πραγματικών αυτών διαλόγων.