Η Ποίηση είναι μία συνεχής αναζήτηση, μία μάχη του δημιουργού με τα πάθη του, τη λογική του, τα μηνύματά του ως πομπού. Απαιτεί προσήλωση, συνεχή επεξεργασία του στίχου, μελέτη. Προϋποθέτει τη στράτευση του καλλιτέχνη σε έναν αέναο πόλεμο ενάντια σε όσα απειλούν τον Άνθρωπο. Είναι η τέχνη εξωτερίκευσης συναισθημάτων και ιδεών, ζωγραφίζει με λέξεις και γεννά ερωτήματα, μια ατέρμονη μάχη του δημιουργού με το χρόνο και τη δημιουργικότητα. Ο αγώνας να ξεπεράσουμε το χρόνο κυριαρχώντας στο συναίσθημα. Πρόκειται για μία υψηλή τέχνη που προσπαθεί με φυσικά υλικά να γιγαντώσει ένα νησί μέσα στον ωκεανό του τίποτα και του δήθεν.
Είναι όμως και το καταφύγιο της γλώσσας. Στον φαινομενικά αδράστειο γλωσσικό τηλεβόθρο, ετούτη είναι ο ευνοϊκότερος συνομιλητής του Ανθρώπου. Στην εποχή της εικόνας, μόνο αυτή στέκεται με κριτική διάθεση στο λόγο. Γιατί η ποίηση είναι η κρίση της γλώσσας. Δεν ισοπεδώνει, αλλά εγείρει γέφυρες μεταξύ των ανθρώπων, αγκαλιάζει διαλέκτους, γεννά εικόνες, ζωγραφίζει συναισθήματα.
Μετά το 2004(1) αναδύεται μια νέα καλλιτεχνική -και ποιητική- γενιά. Ο λόγος αφορά ποιητές που διαβιούν την τρίτη δεκαετία της ζωή τους ή νεώτεροι εκείνα τα έτη. Προσανατολιζόμενοι στους νέους ποιητές που ασχολήθηκαν σοβαρά με την Τέχνη και φιλοδοξούσαν να προσφέρουν κάτι στην Ποίηση, εύκολα τους διαχωρίσουμε από τυχάρπαστες εκδόσεις που ενίσχυσαν το δηθενισμό και την αυτοπροβολή(2).
Κατά τον Κώστα Βούλγαρη εμφανίστηκε μία νέα ποιητική τάση με αφετηριακή ημερομηνία το 1989 (πτώση του Τείχους), αλλά όχι γενιά. Και τούτο επειδή κατά τη γνώμη του, οι ποιητές μένουν στο ατομικό τους σύμπαν. Ωστόσο, σήμερα βλέπουμε τους ποιητές να μετέχουν στα κοινωνικά και πολιτικά δρώμενα. Έχοντας βήμα έκφρασης σε εναλλακτικά μέσα επικοινωνίας, τοποθετούνται πολιτικά, συμμετέχουν σε κινήματα (κοινωνικά, περιβαλλοντικά, πολιτιστικά, δυναμικά και μη).
Χαρακτηριστικό των νέων καλλιτεχνών δεν είναι μόνο η χρονική συγκυρία, αλλά η σταθερή αναφορά τους στην κοινωνία. Η ύφεση (που εμφανίζεται μετά το 2004), οι υπαρξιακές αγωνίες (στο υπερκαταναλωτικό περιβάλλον μετά το 1990), η αξιακή κρίση και η άρνηση του life style είναι τα κυρίαρχα χαρακτηριστικά της νέας καλλιτεχνικής γενιάς(3).
Οι κοινωνικές αναφορές (που εντείνονται όσο η οικονομική κρίση βαθαίνει) συνδυάζονται με την αναζήτηση σε νέες φόρμες. Ο στίχος απλοποιείται, γίνεται πιο άμεσος, πιο ευθύς. Με την υποστήριξη της προφορικότητάς του το μήνυμα εκφράζεται πιο δυναμικά.
Ταυτόχρονα, οι ποιητές της γενιάς της κρίσης προσπαθούν να επικοινωνήσουν με την ποιητική παράδοση. Μεταχειρίζονται σύμβολα, μορφές και στυλ του παρελθόντος προσδίδοντας μία δημιουργική πνοή. Εικονοπλασία και σουρεαλιστικά στοιχεία συνδυάζονται με επιρροές από όλη τη νεωτερική ποίηση (Σολωμό, Κάλβο, Παλαμά, Καβάφη και Καρυωτάκη, Ελύτη, Σεφέρη, Λειβαδίτη και Σαχτούρη) πάντα στη βάση των κοινωνικών αναζητήσεων.
Αυτό όμως δε σημαίνει ότι το παρελθόν αναπαράγεται αυτό καθεαυτό, στείρα. Είναι ένας γόνιμος -υπό διαμόρφωση ακόμα- διάλογος με στοιχεία αμφισβήτησης, τόσο στα σύμβολα όσο και στη μορφή. Η πολλαπλότητα των επιρροών είναι τέτοια ώστε να καλύπτει ένα φάσμα ετερόκλητων πηγών ακόμα και στις επιλογές του ίδιου ποιητή.
Άλλωστε, η ποίηση στην εποχή της κρίσης δε θα μπορούσε να αποφύγει την μεταμοντέρνα αναφορά στη διάλυση και τα πάθη της κοινωνίας. Οριοθετημένη από το οικείο και το ευανάγνωστο εμπλουτισμένη με το συναίσθημα και το παιχνίδισμα των λέξεων που μεταφέρουν μηνύματα και εικόνες, δεν έχει στόχο να πείσει, όπως σημείωνε ο Σεφέρης, αλλά να προκαλέσει συναίσθημα, να αφυπνίσει, να προκαλέσει.
Αμφισβητεί τον προηγούμενο μεταμοντερνισμό, διαφωνεί με την ελιτίστικη εικόνα που αναπτύχθηκε για την Ποίηση τις προηγούμενες δεκαετίες και αναζητά διεξόδους μέσα από την Τέχνη. Δε θέλει να επαναστατήσει πολιτικά (άλλωστε η Τέχνη δεν προκαλεί επαναστάσεις), αλλά καλλιτεχνικά. Η νεώτερη ποιητική γενιά με δεδομένη την βιωματική εικόνα χάους αναζητά ακόμα τη δική της καλλιτεχνική νόρμα, το δικό της ύφος που θα συγκροτήσει μια πραγματική ποιητική γενιά. Τούτο εσωκλείει μια δυναμική και αναδεικνύει μια μοναδική κινητικότητα.
Στην ουσία παρά τη μεγάλη ποικιλία ποιητικών υποκειμένων, αναδεικνύεται ένα "ποιητικό εμείς", ένας πληθυντικός του κοινωνικού ιστού. Αναδύεται ένα νέο αίτημα για δικαιοσύνη κοινωνική και σεβασμό στον Άνθρωπο και τις ανάγκες του. Λεκτικές ακροβασίες και συνθηματική ή αποφθεγματική διατύπωση (τύπου γκράφιτι), ειρωνεία κι οργή, αφηγηματική κυριαρχία και περιγραφή είναι μερικά χαρακτηριστικά μέσα για να εκφράσουν τούτο το εμείς.
Ο παλιός υπαρξιακός πυρήνας με το ατομοκεντρικό στοιχείο εξορίζεται και εισάγεται η κοινωνικοϋπαρξιακή διάσταση στην ποίηση (εμφανής ή έμμεση). Τα προβλήματα των ανθρώπων ως κοινοτικό σύνολο επανέρχονται στο ποιητικό κέντρο (προβλήματα που γιγάντωσε ή ανέδειξε η κρίση είτε τα άπλωσε σε όλο τον κοινωνικό ιστό). Ο κοινωνιοκεντρικός πυρήνας της νέας γενιάς δείχνει μια αυτονόμηση από τους μύθους του παρελθόντος. Βρίσκεται μακρύτερα από τα εθνοκοινοτικά χαρακτηριστικά της γενιάς του ’30, απέχει από την αριστερή επική διάσταση του παρελθόντος.
Η γενιά της κρίσης έχει να παρουσιάσει πολλούς εκπροσώπους που με τεχνική αρτιότητα δουλεύουν το στίχο(4). Σημαντικό είναι ότι τα πεζολογικά στοιχεία της προηγούμενης περιόδου αναιρούνται προς όφελος του στίχου. Αν και η ποιητική γλώσσα γίνεται πιο προφορική (πιο πεζή), ο στίχος μορφικά επανέρχεται. Άλλοτε θρυμματισμένος, άλλοτε πιο μεγάλος, εγκαταλείπει τις υπερδεκαπεντασύλλαβες αράδες, γίνεται πιο ποιητικός και κάνει τη δυναμική επανεμφάνισή του μετά από πολλά χρόνια.
Το μέτρο επανεμφανίζεται δειλά και η ομοιοκαταληξία όλο και πιο έντονα. Μάλιστα έχει παρατηρηθεί πως ως προς την μορφή οι νέοι ποιητές επιλέγουν μια εκ νέου αναζήτηση, με ξεχωριστά χαρακτηριστικά. Συχνά παρατηρούμε σημαντικές διαφορές φόρμας από συλλογή σε συλλογή στον ίδιο ποιητή, ακόμα και από ποίημα σε ποίημα στην ίδια συλλογή. Είναι προσπάθεια αποφυγής διαδεδομένων στιχουργικών ακροβασιών και τεχνικών. Ενίοτε καταλήγουν στην ασφαλή απλότητα της αφηγηματικής ουσίας.
Έτσι συναντούμε στοιχεία εντελώς ετερόκλητα. Έναν λόγο άλλες φορές κοφτό και απέριττο και άλλοτε ένα λόγο που θυμίζει τον θεατρικό διάλογο. Άλλοτε μια γλώσσα ειρωνική και καταγγελτική με αμεσότητα και προφορικότητα και άλλοτε κατασκευασμένη εσώστροφα, επηρεασμένη από εκφάνσεις της ελληνικής γλώσσας σχεδόν ξεχασμένες όπως τα εκκλησιαστικά και πατερικά κείμενα ή και λέξεις της αρχαΐζουσας.
Αξίζει να επισημανθεί η σημασία που δίνεται στην εικόνα η οποία επανέρχεται (είτε ως άμεση περιγραφική εικονοπλασία είτε έμμεσα από την αφήγηση). Δίνεται μεγαλύτερη σημασία στο συναισθηματικό -έως λυρικό- στοιχείο, χωρίς να χάνεται το κοινωνικό μήνυμα.
Πολιτικά και κοινωνικά η γενιά της κρίσης συνδέεται με την οικονομική ευμάρεια της Μεταπολίτευσης και τις προσπάθειες χειραφέτησης των μεσοαστών. Η υψηλή μόρφωση, η εύκολη επικοινωνία (μεταξύ τους και με τάσεις του εξωτερικού) και ο -πρόσφατος- οικονομικός στραγγαλισμός αποτελούν και τη βάση της προβληματικής της. Βέβαια, η κοινή ταξική καταγωγή των νέων ποιητών, δεν ταυτίζεται με ταξικό προβληματισμό. Η προβληματική της παραμένει κοινωνική και οικουμενική. Εκφράζει τα βιώματα, τις απόψεις και τις ανάγκες όλων των λαϊκών στρωμάτων μακριά από τον υπαρξιοατομισμό του τελευταίων δεκαετιών του προηγούμενου αιώνα.
Ίσως αυτό που απομένει είναι η σύνδεση των ποιητών αυτών με τους συνομηλίκους τους των άλλων τεχνών ώστε να εκφραστεί αρτιότερα και πλουσιότερα η ίδια η Ποίηση.
Είναι μία γενιά πλούσια σε διαφορετικές αντιλήψεις για τη στιχουργική. Έχει να επιδείξει ποιητές που φιλοδοξούν να προσφέρουν κάτι στην Ποίηση. Μακριά από τις λέσχες και τις συλλογικές διεργασίες ακόμα, εκφράζουν τις αγωνίες τους μέσα από τις λέξεις. Η επαφή με το ποιητικό παρελθόν μπολιάζεται με το κοινωνικό παρόν.
Αξίζει να σημειώσουμε ότι σε μια εποχή που κυριαρχεί η εικόνα και η συνθηματολογία, οι προαναφερθέντες ποιητές απουσιάζουν από τους επίσημους, τους κοσμικούς, κύκλους. Χωρίς δημόσιες σχέσεις, πολιτικοποιημένοι (συχνά όχι κομματικοποιημένοι), μορφωμένοι, χορτάτοι από εθνικιστικό παρελθόν, μελοποιήσεις και αναλύσεις, χωρίς την ανάγκη βραβεύσεων, βρίσκουν τη θέση τους μέσα στη νήσο της Ποίησης.
Η ποίηση είναι η μόνη τέχνη που δύναται να αντιτάξει λόγο υπέρ του Ανθρώπου. Ας μην ξεχνάμε ότι ζούμε σε μια εποχή όπου ο Άνθρωπος έχει χάσει και την ιδιότητά του εκείνη που τον διακρίνει από τα άλλα θηρία, απεμπόλησε κάθε έννοια συμπόνιας. Αποαθρωποιηθήκαμε, γίναμε ο Άλλος, ο Ξένος, ο Διαφορετικός.
Σήμερα που είναι ανάγκη όσο ποτέ να επανεφεύρουμε την ανθρωπιά, η ποίηση μπορεί να σταθεί ο μόνος οδηγός στις αναζητήσεις μας. Μόνο με την τέχνη και την ποίηση μπορούμε να ξαναδημιουργήσουμε τον Άνθρωπο από τις πέτρες ως άλλοι Δευκαλίωνες. Αν κάποτε η λέξη αυτή (άνθρωπος) σκότωσε το τέρας της Θήβας, σήμερα μπορεί να σταθεί αρωγός στις δυσκολίες που αναδύονται από την τρικυμία.
Σημειώσεις
(1)Ορίζουμε αυτήν την ημερομηνία συμβατικά ως το αποκορύφωμα του εμπορευματοποιημένου κιτς και του λαϊκίστικου πολιτισμού
(2)Στις αρχές του ΚΑ΄ αιώνα το διαδίκτυο έπαιξε σημαντικό ρόλο τόσο για την προώθηση της ποιητικής παραγωγής όσο και στην ελευθερία διακίνησης πνευματικών έργων. Το ενισχυμένο web2 (με τα blogs κυρίως) για πρώτη φορά έφερε στην επιφάνεια μια σειρά νέων ποιητών. Βέβαια, στην ποσότητα έχουμε και περισσότερες αδυναμίες.
Βέβαια, η απουσία γενικότερα εμπεριστατωμένης κριτικής, ο υποβιβασμός της σε δημοσιογραφικές βιβλιοπαρουσιάσεις και η ένταξή της στην αγορά τηλεοπτικού χρόνου και έντυπου χώρου ως μέρος των εκδοτικών δημόσιων σχέσεων, ευθύνονται ουσιαστικά για την καταγραφόμενη καλλιτεχνική ένδεια/αδυναμία πολλών δημιουργών.
Ωστόσο, παρόλα αυτά στο διαδίκτυο φανερώνεται ένα πρωτόγνωρο ενδιαφέρον για την ποίηση και την καλλιτεχνική έκφραση, όπως αποκαλύπτεται από τον όγκο των ηλεκτρονικών ποιημάτων, και τούτο οφείλουμε να συνυπολογίσουμε μακριά από ελιτίστικες ή μηδενιστικές προσεγγίσεις
(3)Δε θα ήταν άσκοπο να σημειώσουμε παρενθετικά ότι μεσούσης της ελληνικής ύφεσης εκείνοι που μεταχειρίζονταν την ποίηση ως μέσο αυτοπροβολής μειώθηκαν δραματικά, αφήνοντας το χώρο να αναδειχθούν ποιητές που αγαπούν την τέχνη και πασχίζουν με τα συναισθήματα και τη γλώσσα.
(4)Ονόματα μπορούμε να εξετάσουμε αρκετά. Από Ανδρέα Αντωνίου (με την επικολυρική ταξιδιωτική του ποίηση που συνθέτει, ένα σύγχρονο αμάλγαμα Οδύσσειας, Καββαδία και μεσαιωνικών επών -από τον αρθουριανό κύκλο μέχρι τον Τόλκιν), τον Αχιλλέα Κατσαρό (με την πλούσια γλωσσική του κατάρτιση και με την κοινωνικοϋπαρξιακή χροιά της ποίησής του με ειρωνεία και σατιρική διάθεση), τον πολυγραφότατο Θεοχάρη Παπαδόπουλο (που αποτελεί μια από τις πιο άρτιες ποιητικές μορφές της νεώτερης ποιητικής γενιά με τόση λιτή και περιγραφική γλώσσα), τον Ντέμη Κωνσταντινίδη (που κοινωνική του ποίηση εκφράζει τη συλλογική οργή και τον κοινωνικό πόνο των τελευταίων ετών), τον Σπύρο Κατηφόρη (με την αμιγή μετανεωτερική του γραφή).
Τη νεώτερη γενιά πλαισιώνουν βεβαίως και άλλοι ακόμα ποιητές, σύγχρονοι δημιουργοί με μικρή ηλικιακή διαφορά, που εμφανίστηκαν όμως νωρίτερα στα γράμματα. Από τον πολυγραφότατο Γιάννη Λειβαδά, τον βραβευμένο από την Ακαδημία Αθηνών Δημήτρη Σολδάτο, τον πολυβραβευμένο και με συνεχείς πειραματισμούς στη γραφή Άθω Χαζτηματθαίου, τον εξαίρετο Βαλάντη Βορβό.
