Πως θα έμοιαζε άραγε ένα βιβλίο συνταγών χωρίς να είναι το κλασικό βιβλίο συνταγών; Η συγγραφέας Θωμαΐς-Ισμήνη Χαρίλα μας δείχνει τον τρόπο στο βιβλίο της Γεύσεις με νοσταλγία, από τις εκδόσεις Έναστρον. Ένα λεύκωμα μαγειρικής διαφορετικό από τα άλλα, το οποίο αρχίζει με το παραμύθι της Ζαχαμέλας, το οποίο μας εισάγει με έναν τρόπο παραμυθένιο στον κόσμο των γεύσεων, για να μας ταξιδέψει στη συνέχεια σε 12 ξεχωριστές ενότητες, όπου η καθεμία από αυτές αναφέρεται και σε ένα μήνα του χρόνου.
Σε κάθε μήνα υπάρχουν κάποιες συνταγές φαγητών και γλυκών, οι οποίες αναφέρονται στα έθιμα που σχετίζονται με τον κάθε μήνα, όπως για παράδειγμα χριστουγεννιάτικες συνταγές για τον Δεκέμβριο, συνταγές για γαμήλιο τραπέζι και για διάφορες κοινωνικές περιστάσεις.
Έτσι εκτός από ένα ταξίδι στον κόσμο των γεύσεων, η συγγραφέας μάς ξεναγεί σε ένα ταξίδι στα ήθη, τα έθιμα και την παράδοση των χαμένων πατρίδων, καθώς έχει συλλέξει συνταγές της προγιαγιάς της από τη Σμύρνη, οι οποίες κουβαλούν εκτός από γεύσεις και μυρωδιές, ιστορικά στοιχεία για εκείνη την εποχή αλλά και συναισθηματικά φορτία.
Οι σκέψεις των γυναικών εκείνης της εποχής, η καθημερινότητά τους, οι νοοτροπίες τους μεταφέρονται στον αναγνώστη μέσα από ευφάνταστα ονόματα συνταγών αλλά και ένα όμορφο, νοσταλγικό λεύκωμα, ρετρό αισθητικής το οποίο αποτελεί μέσω των γεύσεων ένα ταξίδι σε μία περασμένη, αλησμόνητη εποχή.
Στις μέρες μας, είναι αρκετά ευχάριστο να εκδίδονται βιβλία από νέους ποιητές, που έχουν ταλέντο και εισβάλλουν δυναμικά στη νεοελληνική ποίηση.
Μια τέτοια δυναμική περίπτωση είναι και το βιβλίο του Αλέξανδρου Στεργιόπουλου Σπασμένη παλέτα, που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Χίλων. Πρόκειται για μια ποιητική συλλογή, όπου μέσα σε λίγους στίχους, δίνονται ολοκληρωμένα νοήματα. Ποίηση λιτή, κατανοητή χωρίς ιδιαίτερα στολίδια και φιοριτούρες. Για να κατανοήσουμε, όμως, καλύτερα τα παραπάνω ας δούμε ένα σύντομο ποίημα: «Πάλι ο Μάης. / Κόκκινος. / Κόκκινος από λουλούδια / κόκκινος από οργή. / Και το αίμα κόκκινο. / Κόλλησε, όμως, πάνω του και μαύρισε. / Για πάντα. / Ο Μάης, πια, στο κενό».
Τα ποιήματα του Αλέξανδρου Στεργιόπουλου είναι κυρίως υπαρξιακά με πινελιές κοινωνικού προβληματισμού. Μια πολύ ωραία χαρακτηριστική εικόνα είναι ο άνθρωπος, που πετάει τη ζωή του στα σκουπίδια, αλλά μετά την ψάχνει και την ξαναβρίσκει. Όταν η ζωή πετάει τον άνθρωπο στα σκουπίδια τότε δεν τον ψάχνει κανείς.
Θα μπορούσε κανείς να πει, ότι τα ποιήματα της συλλογής Σπασμένη παλέτα είναι απαισιόδοξα, όπως και ο τίτλος, που παραπέμπει στον ζωγράφο, που δεν έχει πλέον τη δυνατότητα να αποδώσει το συναίσθημα. Που μαζί με την παλέτα νιώθει να έχει σπάσει και ο ίδιος. Που είναι λίγο διαφορετικός και δεν τον αφήνουν να ανασάνει. Που νιώθοντας τις σύγχρονες κοινωνικές συνθήκες να τον στραγγαλίζουν, φωνάζει: «Κανένα περιθώριο για περιθώρια.» Όμως, ο Αλέξανδρος Στεργιόπουλος δεν χάνει την ελπίδα του και μέσα σ’ αυτούς τους δύσκολους και άχρωμους καιρούς αναφωνεί: «Και όμως: / Υπάρχει κόκκινο / στα μαύρα τριαντάφυλλα».
Θα κλείσουμε εδώ αυτή τη μικρή μας προσέγγιση στην ποιητική συλλογή του Αλέξανδρου Στεργιόπουλου «Σπασμένη παλέτα», αφήνοντας τον αναγνώστη να ταξιδέψει στις σελίδες της και τον ποιητή να μας προσφέρει κι άλλες ελπιδοφόρες ποιητικές δημιουργίες.
Δεν θα μπορούσε κανείς να περιμένει τίποτε διαφορετικό από έναν συγγραφέα - βιβλιοπώλη και μάλιστα παλαιοβιβλιοπώλη όπως ο επιμελητής της έκδοσης Νίκος Χρυσός, από μια τέτοια συλλογή πεζογραφημάτων με θέμα τα βιβλία. 24 συγγραφείς επιστρατεύτηκαν, όσα τα γράμματα της αλφαβήτου, για να συγγράψουν ισάριθμα διηγήματα με κεντρικό άξονα την αλληλεπίδραση των ανθρώπων και των βιβλίων. Η συλλογή έχει όλα τα μειονεκτήματα αλλά και τα πλεονεκτήματα που έχουν όλες ανεξαιρέτως οι θεματολογικές ανθολογίες.
Ως πλεονεκτήματα θα μπορούσαμε να εκλάβουμε την πολυποίκιλη θεματολογία, τις απρόσμενες οπτικές, τις διαφορετικές αφηγηματικές φόρμες, τον πλούτο ιδεών που ένας συγγραφέας μόνος του δεν θα ήταν σε θέση να προσδώσει. Στα μειονεκτήματα θα κατατάξουμε την μερικές φορές εκβιασμένη και χωρίς έμπνευση σύνδεση του αφηγηματικού υλικού με το θέμα του βιβλίου, τις αναρχικές, συχνά όχι επαρκώς αφομοιωμένες, ποικίλες επιδράσεις, την ανομοιογένεια ύφους, τη δυσκολία του αναγνώστη να προσαρμοστεί σε διαρκώς διαφορετικές συγγραφικές προσεγγίσεις.
Είναι αδύνατον, λόγω περιορισμένου χώρου, να γίνει έστω απλή αναφορά και στα 24 διηγήματα που περιμένουν τον αναγνώστη στις σελίδες του βιβλίου για τα βιβλία. Θα επισημάνω, ίσως τυχαία, την μεταξύ Μπόρχες και Κορτάσαρ ιδέα του Λ. Γιαννακουδάκη, όπου οι ιστορίες ενός βιβλίου εξελίσσονται διαφορετικά σε κάθε ανάγνωση, την γρήγορη, πλεκτή αφήγηση της Έλενας Μαρούτσου, την εξαιρετική ιδέα του Βαγγέλη Μπέκα, όπου ήρωες μυθιστορημάτων εμφανίζονται κι εκλαμβάνονται αρχικώς από τον ανάγνωση ως πραγματικοί, ιδέα που όμως δεν εξελίσσεται και την έντεχνη αφήγηση του ανθολόγου Νίκου Χρυσού, που μοιάζει να έχει συγχωνεύσει πολλαπλά διαβάσματα κι αντικρουόμενες αφηγηματικές μεθόδους, από τους μοντέρνους μέχρι τους νατουραλιστές.
Ήρωες μυθιστορημάτων εμπλέκονται, με διαφορετικό τρόπο και στο «ταξίδι» του Θανάση Σκρούμπελου, όπου η τελική ρεαλιστική εξήγηση το προσγειώνει, ίσως ανώμαλα. Οι νεότερες Μαρία Ξυλούρη και Βάσια Τζανακάρη μας δίνουν δείγμα του ταλέντου τους και της ικανότητάς τους να ενσωματώνουν την πραγματικότητα στο προσωπικό τους ύφος. Το μυστήριο που οικοδομεί ο Σ. Χριστόπουλος επίσης έχει ρεαλιστική εξήγηση κι ίσως βλάπτεται από το αναντίστοιχα περίτεχνο ύφος, ειδικώς της βουβής υπηρέτριας. Στο έσχατο τέλος καταλήγουν τα αστυνομικής υφής διηγήματα του Φ. Φιλίππου και Γ. Φάρσαρη.
Η Στέλλα Δούμου γεννήθηκε το 1962 στην Αθήνα και κατάγεται από τη Μάνη. Ποιήματά της έχουν συμπεριληφθεί στη συλλογική έκδοση Craftbook 2013 (εκδ. Γαβριηλίδης) και έχουν δημοσιευτεί στο διαδίκτυο. Το ανά χείρας βιβλίο, Χαμηλές Οκτάβες περιλαμβάνει δυο συλλογές, την ομώνυμη βραβευμένη συλλογή και τη συλλογή Μέλισσες σφουγγαρίζουν τις κοιλάδες.
Η ποιητική γραφή της χαρακτηρίζεται από έντονη μεταφορικότητα, καλυμμένα νοήματα, προσφυγές σε μυθικές προσωπικότητες και μυθικά γεγονότα αλλά και χρήση εικόνων που εκφράζουν τις ψυχοσυναισθηματικές εντάσεις του ποιητικού υποκειμένου. Παρόλα αυτά, οι «ποιητικές οκτάβες» παραμένουν χαμηλές μιας και η ένταση των συναισθημάτων συγκρατείται δικαιολογώντας και τον τίτλο της συλλογής.
Οι λέξεις που χρησιμοποιεί είναι ανεπιτήδευτες και απλές, κατορθώνει όμως να συνθέσει ποιήματα υπαρξιακά, που απαιτούν πολλαπλές αναγνώσεις για να γίνουν κτήμα του αναγνώστη. Η γραφή της Δούμου είναι απαιτητική, σε αναγκάζει να απομονωθείς από το περιβάλλον, να σκεφτείς, να βυθιστείς στα νοήματά της και να τα αποκρυπτογραφήσεις. Σε προσκαλεί σε ένα απόκοσμο πολλές φορές ταξίδι με πρόσωπα υπαρκτά και φανταστικά, πρόσωπα όπως ο Φεντερίκο Γκαρσία Λόρκα, ο Πινόκιο, η Άννα Μπόλειν, σε ένα παιχνίδι λέξεων και νοημάτων.
Ξεχώρισα το ποίημα Πινόκιο, «Σκουριασμένο σούρουπο με θύλακες νύχτας να παραμονεύουν γωνία ασήμαντης οδού και βορεινής ακτής μιας σύμπτωσης, άγγιξες την άκρη του βιαστικού παλτού μου και σταμάτησες. Φύσηξε λίγο μια άρρωστη νιότη πολύ λίγο, να, ώσπου να πάρεις σχήμα.»
Η ιστορίες του Κοσμά και της Μίκας έχουν χωρίς αμφιβολία πολλά κοινά χαρακτηριστικά. Ο Κοσμάς μετανάστευσε στην Αμερική στα τέλη του 20ου αιώνα, σπούδασε, παντρεύτηκε μία Aμερικανίδα και εργάζεται ως ερευνητής σε μία εταιρεία.
Η Μίκα, μία Eλληνίδα από τη Σμύρνη, έφυγε από την Ελλάδα αρκετά χρόνια πριν τον Κοσμά αναζητώντας μία καλύτερη ζωή, την οποία τελικά δεν βρήκε ποτέ, έζησε έναν μεγάλο έρωτα, πέρασε αρκετές ταλαιπωρίες και τελικά πέθανε φτωχή στην Αμερική.
Κατά τη διάρκεια της ζωής της η Μίκα, αγόρασε κάποιες μετοχές μετά από παρακίνηση του συντρόφου της, οι οποίες ναι μεν δεν της προσέφεραν κάποιο κέρδος όσο ζούσα αλλά την έκανα πλούσια μετά το θάνατό της.
Ο Κοσμάς λοιπόν θα ψάξει τα χαμένα ίχνη της Μικάς ανά την Αμερική ξεναγώντας μας μέσω του μυθιστορήματος του Βαγγέλη Αυδίκου H σκιά της Μίκας, στη ζωή των Ελλήνων μεταναστών στην Αμερική, όπως αυτή διαμορφώθηκε την εποχή του οικονομικού κραχ, αλλά και στη σύγχρονη εποχή.
Ο Βαγγέλης Αυδίκος φέρνει τον αναγνώστη σε επαφή με ένα δύσκολο και ευαίσθητο θέμα, τη μετανάστευση. Με τα όνειρα που ποτέ δεν πραγματοποιήθηκαν, τις χαμένες ελπίδες, τη μοναξιά, τη νοσταλγία για την πατρίδα και τα συναισθήματα αυτών των ανθρώπων που η αναζήτησή τους για μια καλύτερη ζωή τους έφερε αντιμέτωπους με μια σκληρή πραγματικότητα.
Στον Άνθρωπο χωρίς ιδιότητες ο Robert Musil, θεωρώντας πως ποίηση είναι η εικόνα των βιωμάτων του ανθρώπου μέσα από έναν ορισμένο τρόπο θεώρησης και μάλιστα εκεί όπου «εμφανίζεται κάτι που δεν μπορεί να συλληφθεί πλήρως διαμέσου των εννοιών», κάνει μια απόπειρα με εργαλείο τη γλώσσα να καταστήσει προσιτό ό,τι είναι ακόμη και πέρα από τις λέξεις, θεωρώντας τον άνθρωπο με τον περιβάλλοντα χώρο του ως ένα αδιάσπαστο και ενιαίο όλο. Ένα όλο, που εμπεριέχει τα πάντα, άρα και το Χωρίς. Το Χωρίς είναι αδύνατο να αποκόψει, να χωρίσει τον άνθρωπο από το όλο. Εδώ ακριβώς είναι που συναντιέται με τον Σέργιο Μαυροκέφαλο.
Χωρίς. Μπορεί ο άνθρωπος να ζήσει χωρίς σύντροφο; Νηστικός; Χωρίς θέρμανση; Χωρίς ηλεκτρικό; Διαδίκτυο; Χάδια; Στοργή; Ο ποιητής πάντως μπορεί. Η αχίλλειος πτέρνα του είναι μία. Δεν μπορεί ΧΩΡΙΣ ποίηση. Άρα και χωρίς έρωτα, χωρίς όνειρα. Αυτό που δίνει η ποίηση, και ιδιαίτερα η ποιητική συλλογή του Σέργιου Μαυροκέφαλου με τίτλο Χωρίς, είναι η δυνατότητα, ακριβώς μέσα στη δίνη, τον πόνο και την κατάθλιψη του χωρίς, να αλλαχτεί στη λέξη ένα μόνο γράμμα και ο τονισμός ώστε να διαπιστωθεί πως μέσα στο ίδιο το «χωρίς» υπάρχει «χώρος». Χώρος για το εμείς, χώρος για τη φιλία, χώρος για εκείνες τις αξίες που παραμένουν απαράλλαχτες κατά τη διάρκεια αλλά και μετά το «χωρίς». Εκεί θα ξεχωρίσει «η ήρα από το στάρι». Στο νέο αυτό χώρο, υπάρχει γονιμότατο έδαφος να βλαστήσουν ολόφρεσκα λουλούδια ΜΑΖΙ.
Πως το κάνει; Αντιστρέφει τη στέρηση ώστε ν’ ανοίξουν οι αισθήσεις της καρδιάς. Μεταχειρίζεται το χωρίς σαν εργαλείο, βγάζει από την πρόσληψη του γίγνεσθαι τις αναστολές και τις αυταπάτες, τολμώντας μικρά βήματα χωρίς πρόβα, χωρίς βιασύνη, χωρίς κοινωνικούς καταναγκασμούς. Απαλλαγμένη από βάρη, η ποίηση δρα ψυχαναλυτικά και επαναπροσδιορίζει το εγώ. Ο Σέργιος εύστοχα και με ρέοντα ποιητικό λόγο αποκαλύπτει στον αναγνώστη (και διαισθάνεσαι πως μιλά με ειλικρίνεια, βιωματικά, έχοντας περάσει συμπληγάδες) ότι: «Άρνηση, φίλε μου, στο φως δεν υπάρχει».
Περνά από το «άδειο», από τη μοναξιά του χωρίς, σε μία αγκαλιά των καταστάσεων που οδήγησαν εδώ, σε μια βαθύτερη κατανόηση των ανθρώπινων σχέσεων συνομιλώντας με τον εαυτό του αλλά και την γυναίκα, τη μάνα-γυναίκα-γη, γιατί έχει επίγνωση πως είναι κομμάτι της. Ζει από πρώτο χέρι αυτό που ήδη γνωρίζει: τίποτε δεν έρχεται μόνο του, τίποτε δεν κατατάσσεται–κατανοείται- αφομοιώνεται αν πρώτα δεν βιωθεί, αν δεν λειανθούν οι γωνίες από την τριβή με τις άλλες πέτρες που κατεβάζει το ποτάμι (δεν εννοώ το νέο κόμμα, αλλά το ποτάμι της ροής της ζωής).
Η ποιητική συλλογή Χωρίς δεν θα υπήρχε, αν το «χωρίς» είχε προσπεράσει τον ποιητή. Που θεωρεί ο ποιητής πως θα οδηγήσει το βίωμα και η εμπειρία του «χωρίς» τον άνθρωπο; Του ξεφεύγει (σκόπιμα βεβαίως): «ελεύθερος πια ως μαγεμένος ταξιδεύεις/ διαυγής ως ένας Άλλος, εκεί που σμίγουν/ όλα μαζί τ’ ασημένια μονοπάτια».
Από τη μια, είναι ο άντρας που ποθεί. Από την άλλη, είναι ο συγγραφέας που διαμορφώνεται βαθμηδόν. Αλλά στην περίπτωση του Τζόυς και των καυτών επιστολών του προς τη Νόρα, ο συγγραφέας έρχεται σε δεύτερη μοίρα. Ο φλεγόμενος εραστής είναι παρών, και υμνεί με όλες του τις δυνάμεις τη γυναίκα που αγαπάει. Γράμματα γεμάτα αλήθεια, που συγκεντρώνουν πλείστα αντιφατικά στοιχεία, οπότε μοιραία συγκινούν τον αναγνώστη και αγγίζουν ευαίσθητες χορδές του: τρυφερότητα, τόλμη, λυρισμός, στοχασμός, έξαρση, χιούμορ, αποστροφή, θλίψη, τρυφερότητα, ακρότητα, ζήλια, λατρεία και ό,τι άλλο μπορεί να εισπράξει ή να δώσει κανείς. Είναι τα άπειρα πρόσωπα και τα προσωπεία του αυθεντικού έρωτα. Του έρωτα που συμφιλιώνει τις αντιθέσεις και εναρμονίζει τις αντιφατικές προσωπικότητες. Ή τις διαλύει.
Εδώ η Νόρα φαίνεται αταίριαστη με τον πνευματώδη και δημιουργικό συγγραφέα. Και είναι. Ο Τζους συγγραφέας, εκείνη απλή, καμαριέρα ταπεινής καταγωγής -ο πατέρας της ήταν φούρναρης και η μητέρα της μοδίστρα. Οπως γράφει ο ίδιος, πολλοί είναι εκείνοι που τον κοροϊδεύουν ή τον κατακρίνουν για τη σχέση μου με αυτήν την κοπέλα. Και όντως οι κόσμοι τους μοιάζουν να είναι ολότελα διαφορετικοί. Αλλά ούτε στιγμή δεν εγκαταλείπει ο ένας τον άλλον, παρά τις βίαιες συγκρούσεις, τις έντονες αντιπαραθέσεις και γενικά τις διακυμάνσεις της πολυετούς σχέσης τους. Ο Τζόυς είναι απόλυτα εξαρτημένος από εκείνη. Η Νόρα σε κάποια φάση αρχίζει να μισεί τους φίλους, τα γραπτά του, την ψυχική του αδυναμία και ανισορροπία ,την κυκλοθυμία και την υπερμετρη ζηλοτυπία του.Αλλα δεν τον εγκαταλείπει και μάλιστα η ίδια θα βρει με το περασμα του χρόνου πολλές λογοτεχνικές ενσαρκώσεις στα γραπτά του. Το πάθος τους ήρθε για να διαρκέσει για πάντα.
Είναι η πρώτη φορά που εκδίδονται στην Ελλάδα από τον Πατάκη οι ερωτικές επιστολές τού Τζέιμς Τζόις στη σύντροφό του Νόρα Μπάρνακλ, σε μετάφραση Κατερίνας Σχινά, η οποία αναφέρει στην εκτενή εισαγωγή ότι μετέφρασε από τα αγγλικά με βάση τις εκδόσεις του 1966 και του 1975. Κάποιες επιστολές διακρίνονται για τον έντονα τολμηρό τους χαρακτήρα, τη δυνατή βωμολοχία, η οποία όμως συνυπάρχει με μία μυστικιστική έξαρση και ένα πηγαίο ερωτικό ένστικτο να ξεδιπλώνεται και να κατακλύζει τα πάντα. Μου φέρνουν στο μυαλό τα ημερολόγια της Αναΐς Νιν, όταν περιγράφει ανάλογα τις έντονες σεξουαλικές σκηνές που ζει με τον Μίλερ. Και εκεί συναντάς διαστροφές, αχαλίνωτα πάθη, επικίνδυνες εξαρτήσεις. Και εκεί νιώθεις λίγο σαν αναγνώστης-ηδονοβλεψίας που εισχωρείς στα άδυτα της μυστικής ζωής του ζευγαριού.
Το ενδιαφέρον εδώ πιστεύω ότι είναι να δει κανείς το πηγαίο της έκφρασης του Τζόυς όταν αναφέρεται στη Μούσα του, στη γυναίκα που λατρεύει. Είναι η ανασφάλεια και η τρέλα του άντρα όταν θολώνει ο νους του και μόνο στη σκέψη ότι εμποδίζεται ή διακυβεύεται η μοναδική του αγάπη προς την επίγεια θεά του.
