Γράφει ο Δημοσθένης Αγραφιώτης*
L’art reçoit la beauté d’Aphrodite -Le rythme d’Apollon- L’Equilibre de Pallas- et il doit à Dionysos le mouvement et la vie Opéra Municipale, Marseille, 08/11/2013, Cite Culturelle Européenne (2013)Αρχές του 1980. Επιτροπή από ειδικούς από χώρες της Ευρώπης, à titre personnel, συμμετέχουν στην επιτροπή που επιφορτίστηκε να διαμορφώσει ένα νέο θεσμό: την πολιτιστική πόλη της Ευρώπης, κι όχι την «πρωτεύουσα», όπως συνήθως χρησιμοποιείται η έκφραση, για λόγους περιωπής και εντυπωσιασμού. Κρατήθηκε και ο τίτλος «πόλη» ώστε να αποφευχθεί η αίσθηση άλλης μιας πρωτεύουσας, όπως οι Βρυξέλλες, καθώς επίσης η αίσθηση ότι η «πρωτεύουσα» ορίζεται κάθε χρόνο, και μάλιστα δια περιφοράς. Δύο ήταν οι βασικοί στόχοι: α) να δειχτεί ότι υπάρχει η «πολιτιστική Ευρώπη» και όχι μόνο η «οικονομική» (αυτό αποτέλεσε το κυριότερο εμπόδιο όπως θα διαφανεί)• β) να υπάρξει ένας μηχανισμός αλληλεγγύης, καθώς κάθε φορά μια πόλη θα δέχεται σοβαρές πολιτιστικές συνεισφορές από τις άλλες πόλεις ή τα κράτη και θα φροντίζει να εξασφαλίσει την απαραίτητη υποδομή (υλική και οργανωτική) ώστε τα γεγονότα - δρώμενα - εκδηλώσεις να μαρτυρούν την ισχυρή και ιδιότυπη παράδοση της Ευρώπης. Δηλαδή, η πόλη γίνεται για ένα χρόνο η απόδειξη της πολιτιστικής ισχύος της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Τεχνικά και διαδικαστικά δεν υπάρχουν πολλές δυσκολίες. Θεωρητικά, το κύριο ζήτημα ήταν πώς να οριστεί η ευρωπαϊκή πολιτιστική ιδιομορφία ή ταυτότητα χωρίς να γίνει μια αναφορά σε εθνοκεντρικές προσεγγίσεις. Ωστόσο το κύριο πρόβλημα ήταν το veto που έθετε τότε η πρωθυπουργός της Μ. Βρετανίας, Μάργκαρετ Θάτσερ, καθώς γι’ αυτήν, η Ένωση ήταν ένας χώρος, πριν απ’ όλα, οικονομικών συμφερόντων και γι’ αυτό κάθε αναφορά στα πολιτιστικά ζητήματα ήταν εκτός πλαισίου συζητήσεων. Δυστυχώς, για μια περίοδο, τη συνόδευσαν και οι Δανοί, καθώς το υπουργείο των πολιτιστικών υποθέσεων είχε δοθεί σε ένα μικρό πολιτικό κόμμα που είχε αντι-ευρωπαϊκό προσανατολισμό, συμμετείχε όμως στον τότε κυβερνητικό συνασπισμό. Μάλιστα, ο Άγγλος υπουργός της Δημόσιας Διοίκησης και πολιτιστικών υποθέσεων, που έγινε στη συνέχεια Διευθυντής του Ιδρύματος για τις Τέχνες Guinness, άνθρωπος με τρομερή αίσθηση του σύγχρονου διακυβεύματος της τέχνης, ήταν υπέρ του νέου θεσμού. Στις επίσημες συνεδριάσεις, αλλά και στα διαλείμματα εξηγούσε ότι δεν μπορούσε να μην ακολουθήσει την επίσημη γραμμή κι ότι δεν θα ήθελε να παραιτηθεί για το ζήτημα αυτό, περιφερειακής σημασίας για το υπουργείο του, που είχε σαν κύρια αποστολή την εποπτεία της διοικητικής μηχανής της πατρίδας του. «Do not quote me», ήταν η έκφραση που έλεγε τότε, πολύ συχνά• κατ’ άλλα αγαπούσε τον αμερικανικό κινηματογράφο, την αστυνομική λογοτεχνία και ακούγαμε μανιωδώς τη φιλαρμονική ορχήστρα του Βερολίνου, όταν μιας φιλοξενούσαν οι Γερμανοί -τότε προσπαθούσαν να κρατήσουν ζωντανή με νύχια και με δόντια, τη σημερινή πρωτεύουσά τους στον πολιτικό και πολιτιστικό χάρτη της Ευρώπης, ως αντίσταση στη διαίρεση της Γερμανίας. Πρέπει να τονιστεί ότι οι δύο Υπουργοί που έδειχναν φανατικοί υποστηρικτές του υπό εκκόλαψη θεσμού, ήταν ο Υπουργός της Γαλλίας Jack Lang και η Υπουργός της Ελλάδας Μελίνα Μερκούρη. Τελικά, ύστερα από αναβολές, παλινωδίες, ψευδοεπιχειρήματα (ότι το πολιτιστικό αγαθό είναι στην κοινωνία μας και οικονομικό προϊόν, άρα εμπίπτει στο νομικό πλαίσιο της Ένωσης), διαδικαστικές πονηριές (καθώς δεν υπήρχε τυπικό συμβούλιο Υπουργών Πολιτιστικών υποθέσεων, αλλά μόνο άτυπο, έτσι και οι αποφάσεις του έπρεπε να περάσουν από το Συμβούλιο των Υπουργών Εξωτερικών ή το Συμβούλιο των Πρωθυπουργών). Τελικά, σε μια συνεδρίαση του τελευταίου, η Μ. Θάτσερ ζήτησε χάρη για μια χρηματοδότηση και τότε δέχτηκε να αποσύρει το veto της. Κι εγένετο ο θεσμός Πολιτιστική Πόλη της Ευρώπης! Και η πρώτη πόλη ήταν η Αθήνα, ως «πόλη - μητέρα» της ευρωπαϊκής πολιτιστικής ιδιοπροσωπίας.
Τριάντα χρόνια, καλεσμένος στο Φεστιβάλ Ποίησης – Επιτέλεσης Marseille, Poésie, μπροστά στην Όπερα της πόλης και πίνοντας έναν καφέ στη μικρή πλατεία μπροστά από το κτήριο, έμπνευσης art nouveau, ανακαλύπτω τη φράση που παρατέθηκε στην αρχή του κειμένου και «αναπολώ» τους πόνους γέννησης του θεσμού. Θα ’ταν σημαντικό με τη συμπλήρωση ακριβώς 30 χρόνων, το 2015, να γίνει ένας απολογισμός των δράσεων από τις πόλεις που ανέλαβαν να πραγματώσουν το θεσμό. Είναι προφανές ότι απαιτείται μια ομάδα διεπιστημονικής υφής που θα αφιερώσει σημαντικό χρόνο και μεθοδολογική ενέργεια και συνέπεια για να εκπονήσει ένα έγκυρο κείμενο. Πάντως, το Φεστιβάλ γιόρταζε τα 10α γενέθλιά του και συνέπεσε με τη συνολική εκδήλωση. Το Φεστιβάλ με τίτλο «Ποίηση, Μασσαλία» είναι αφιερωμένο στη διεπιφάνεια της ποίησης και της επιτέλεσης (performance) και πραγματώνεται κάθε φορά σε βιβλιοπωλεία που διαθέτουν χώρους για εκδηλώσεις και προωθούν βιβλία με θέματα τέχνης, φιλοσοφίας και λογοτεχνίας με έκφραση στις σύγχρονες αναζητήσεις, σε αίθουσες τέχνης και μουσεία. Κάθε χρονιά, ποιητές ή/και επιτελεστές από τη Νότια Γαλλία αλλά και εκτός εξαγώνου για 3 ή 4 ημέρες ψηλαφούν τα όρια μεταξύ πειραματικής ποίησης και επιτέλεσης. Έχει δημιουργηθεί μια παράδοση, ένας ιδιότυπος διάλογος ανάμεσα στις δύο καλλιτεχνικές πρακτικές δίχως αποκλεισμούς και δίχως προκατασκευασμένες προτεραιότητες, για τις λεπτομέρειες για τη 10η οργάνωση).
Η Marina Mars (επιμελήτρια), ο Jean François Meyer (Διευθυντής της αίθουσας τέχνης με το ίδιο όνομα) κι ένας κύκλος ποιητών και επιτελεστών της πόλης, φροντίζουν για την ανανέωση των συναντήσεων χάρη στη βοήθεια της πόλης και της περιφέρειας (region). Και φέτος δείχτηκε η ποικιλία των καλλιτεχνικών και ποιητικών εγχειρημάτων και γιορτάστηκε η «διαφορά» μεταξύ των καλλιτεχνών, με ανοχή και κατανόηση των ισχυρών και μη στοιχείων στις προσπάθειες των ποιητών. Οι Μαρσεγιέζοι, στην αρχή, ήταν διχασμένοι σε σχέση με τα τρία κτήρια μεγάλης κλίμακας (La maison de la Culture Européenne et Méditerranéenne, La villa Méditerranéenne, L’espace de la Belle de Mai) που κτίστηκαν, με αφορμή την ανάληψη του ευρωπαϊκού θεσμού από τους Φωκαείς. Το μεγάλο κόστος, τα χρέη του δήμου και η κρίση προκαλούσαν πολλές ανησυχίες. Τελικά, η κύρια έμφαση δόθηκε στο ότι η Μασσαλία υπήρξε η πόρτα, το μπαλκόνι της Γαλλίας προς τη Μεσόγειο και τη Βόρεια Αφρική, και οι πρώτες εκθέσεις ήταν αφιερωμένες στο χαρακτήρα της λίμνης της Μεσογείου ως απαρχή (και ως «νεκροταφείο») των πολιτισμών. Ωστόσο, δεν δόθηκε ευκαιρία σε ένα μεγάλο πλήθος καλλιτεχνών της περιοχής να δείξουν το έργο τους. Η πόλη χρεώθηκε υπερβολικά, τα κτήρια θα χρειαστούν χρήματα για τη συντήρηση και αξιοποίηση και καθώς η κρίση χτυπάει την πόρτα της Γαλλίας, όλοι αγωνιούν για την επόμενη ημέρα.
Αρχιτεκτονικά τα κτήρια είναι πολύ ενδιαφέροντα και ο χώρος τοποθέτησης δίπλα στο εμπορικό λιμάνι και στο ιστορικό λιμανάκι της πόλης, εξαιρετικά επιτυχής. Η έκθεση για την πολιτιστική ιστορία της Μεσογείου (όπου σημαίνουσα θέση κατέχει ο Καβάφης και η Αλεξάνδρεια), θέτει αρκετά ζητήματα θεωρητικής προσέγγισης, καθώς τείνει να δημιουργήσει μια νοσταλγική νότα και όχι να αντιμετωπίσει τις περιδινήσεις που αυτή τη στιγμή εισέρχονται οι χώρες γύρω από τη Μεσόγειο: η ιστορική προοπτική μοιάζει λιγότερο «επικίνδυνη» ως πρόκληση από μια προοπτική διερεύνηση του μέλλοντος της. Ωστόσο επαναφέρει τα πρόβλημα: τι είναι η «πολιτιστική ιδιοτυπία της Ευρώπης;» Πρόβλημα που είχαμε αντιμετωπίσει και στις αρχές του 1980 με αφορμή τον ορισμό «πολιτιστική πόλη της Ευρώπης». Τότε έγιναν κάποιες συναντήσεις για να κουβεντιάσουμε για τον Ευρωπαϊκό Πολιτισμό (Civilisation Européenne) και το Ευρωπαϊκό Πολιτιστικό Μόρφωμα (Culture Européenne). Δεδομένου ότι οι πατέρες της Ευρώπης μετά τον πόλεμο ήθελαν να αποφύγουν μια συζήτηση για την πολιτιστική ιστορία της Ευρώπης και την Ιδεολογία της Ευρώπης (ήταν τόσο νωπό το αίμα εκατομμυρίων Ευρωπαίων, ίσως ο πιο «βάρβαρος» πόλεμος στην ιστορία της ανθρωπότητας), ώστε προτίμησαν να αρχίσουν με την οικονομία και τη βιομηχανία και να αφήσουν εκτός τα υπόλοιπα της ιδεολογίας που μπορούσαν να διχάσουν και πάλι τους Ευρωπαίους. Έτσι, η Ευρώπη ξεκίνησε με έλλειμμα στο πολιτιστικό πεδίο και η αναζήτηση της Ευρωπαϊκής πολιτιστικής ή πολιτισμικής ταυτότητας αναβάλλεται ακόμη και σήμερα. Ο πραγματισμός μέχρι στιγμής κυριαρχεί, αλλά με ποιο κόστος από δω και πέρα; Παρ’ όλα αυτά, τότε πήραμε μια απόφαση που προέβλεπε ότι η Ευρώπη είναι ένας πολιτισμικός χώρος όπου η πολιτιστική διαφορά παραμένει και σεβαστή και σε συνεχή αναζήτηση και διαπραγμάτευση. Σε καιρό «κρίσης» ή γενικευμένης κρισιολογίας είναι επαρκής μια τέτοια οριοθέτηση; Ποια θα ’ταν μια νέα ιχνηλασία της πολιτιστικής Ευρώπης; Η απειλή της κατάρρευσης της θα ’ταν επιστημολογική ευκαιρία για ανανέωση ή αφορμή για περιφρούρηση των καθιερωμένων; Σ’ αυτήν τη μεγα-προβληματική τι ακριβώς μπορεί να συνεισφέρει ο θεσμός της πολιτιστικής πόλης της Ευρώπης;
*Ο Δημοσθένης Αγραφιώτης είναι ποιητής και Ομότιμος Καθηγητής Κοινωνιολογίας, Ε.Σ.ΔΥ.
