Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης είναι μοναδικός στο είδος του. Δεν χρειάζεται καμία σύσταση προκειμένου η σύνδεση του ονόματος με την ανάκληση όλων των σχετικών μ’ αυτόν γνώσεων και πληροφοριών να γίνει ακαριαία και με τη μέγιστη ακρίβεια. Ο ίδιος με τη ζωή και τη γραφίδα του στιγμάτισε, το δίχως άλλο, τα ελληνικά γράμματα της εποχής του και άφησε παρακαταθήκη πολύτιμη στις επόμενες γενιές. Άλλοτε μ’ έμμεσο κι άλλοτε μ’ άμεσο τρόπο, νεότεροι συγγραφείς και ποιητές ανατρέχουν στο έργο του και γειτνιάζουν με τις λέξεις και τις εικόνες του. Ο ίδιος, που από μόνος του υπήρξε μια κατηγορία στην ελληνική διηγηματογραφία, θα αυτοπροσδιοριστεί ως εξής: «Αλλ’ εγώ σοι λέγω ότι δεν ομοιάζω ούτε με τον Πόε, ούτε με τον Δίκενς, ούτε με τον Σαίξπηρ, ούτε με τον Βερανζέ. Ομοιάζω με τον εαυτό μου. Τούτο δεν αρκεί;».
Το λογοτεχνικό corpus του απαριθμεί πολλά μυθιστορήματα και διηγήματα, άρθρα, μελετήματα θρησκευτικού, φιλολογικού και μουσικολογικού ενδιαφέροντος, νεκρολογίες, υμνογραφήματα, ευάριθμα ποιήματα και πολλές μεταφράσεις. Η Ελένη Πολίτου-Μαρμαρινού στη νεοεκδοθείσα μελέτη της από τις εκδόσεις Gutenberg καταπιάνεται με την ποιητικότητα του Παπαδιαμάντη, όπως μαρτυρεί και ο τίτλος της. Το δύσκολο του εγχειρήματος είναι η ανάδειξη της ποιητικότητας του συγγραφέα, όχι στο αυτονόητο των ύστατων ποιημάτων, αλλά της σύνολης διηγηματογραφίας του. Η Ελένη Πολίτου-Μαρμαρινού κινείται σε δύο βασικούς πόλους προκειμένου να αναδείξει την εν λόγω ποιητικότητα. Από τη μία η γλωσσική επιφάνεια των διηγημάτων και από την άλλη η «βαθειά δομή» του αφηγηματικού υλικού τους. Εν άλλοις, επικεντρώνεται στους ιδιαίτερους τρόπους με τους οποίους, τόσο ξετυλίγεται, όσο και εκφέρεται το περιεχόμενο των παπαδιαμαντικών ιστοριών.
Με συστηματικό και θεωρητικά τεκμηριωμένο τρόπο, αποδεικνύει πως οι παπαδιαμαντικές αφηγηματικές πρακτικές των διηγημάτων σε συνδυασμό με τις γλωσσικές συζεύξεις και επιλογές προσιδιάζουν, περισσότερο, στη λυρική ποίηση, παρά στο ρεαλιστικό αφηγηματικό είδος της πεζογραφίας, στο οποίο είθισται να κατατάσσεται το έργο του Παπαδιαμάντη. Αναφέροντας και αναλύοντας την ποικιλία των διαμετρικά αντίθετων στάσεων της κριτικής (αρνητικής και θετικής) απέναντι στο έργο του, η συγγραφέας, οδηγείται στην πεποίθηση πως ο Παπαδιαμάντης είναι ένας ποιητής που επέλεξε τον αφηγηματικό πεζό λόγο για να εκφραστεί. Δεν είναι τυχαίο εξάλλου πως αυτοί που εξήραν το έργο του ήταν πρωτίστως ποιητές (βλ. Παλαμάς, Καβάφης και Ελύτης) αναγνωρίζοντας προφανώς σε αυτόν έναν όμοιό τους.
Η αποδυνάμωση της χρονικότητας, η έλλειψη έντονης και φανερής εξωτερικής δράσης, η συνύπαρξη διμερών αντιθέσεων που αντιβαίνουν στην αληθοφάνεια, η κατάργηση της σχέσης αιτίας-αποτελέσματος ανάμεσα στα γεγονότα, η αποκαλυπτική δύναμη της μεταφοράς και του συμβόλου, ανάγουν τα διηγήματα, παρεκτός του γένους της αφηγηματικής πεζογραφίας, συγχρόνως και στο γένος της λυρικής ποίησης. Η Μαρμαρινού υποστηρίζει πως η ποιητικότητα του παπαδιαμαντικού διηγήματος εντοπίζεται στον, σε μεγάλο βαθμό, μη αναπαραστατικό χαρακτήρα του, στην άρνηση του Παπαδιαμάντη να δει τον κόσμο με το μάτι του απλού θεατή και του κοινού παρατηρητή.
Η Ελένη Πολίτου-Μαρμαρινού το δίχως άλλο καταφέρνει να δείξει, με την αν χείρας μελέτη της, πως ο Παπαδιαμάντης πραγματικά διέσωσε τη μαγεία της ποίησής του στα διηγήματά του. Για επίλογο επικαλούμαι τα λόγια ενός άλλου ποιητή «…Nα πού βρίσκεται η αληθινή μαγεία του Παπαδιαμάντη. Δε ζητά να τεντώσει τα νεύρα μας, να σείσει πύργους και να επικαλεστεί τέρατα. Οι νύχτες του, ελαφρές σαν το γιασεμί, ακόμη κι όταν περιέχουν τρικυμίες, πέφτουν επάνω στην ψυχή μας σαν μεγάλες πεταλούδες που αλλάζουν ολοένα θέση, αφήνοντας μια στιγμή να δούμε στα διάκενα τη χρυσή παραλία όπου θα μπορούσαμε να ‘χαμε περπατήσει χωρίς βάρος, χωρίς αμαρτία. Είναι εκεί που βρίσκεται το μεγάλο μυστικό, αυτό το “θα μπορούσαμε” είναι ο οίακας που δε γίνεται να γυρίσει, μόνο μας αφήνει με το χέρι μετέωρο ανάμεσα πίκρα και γοητεία, προσδοκώμενο και άφταστο. “Σα να ‘χανε ποτέ τελειωμό τα πάθια και οι καημοί του κόσμου”...»
Στη νεοελληνική λογοτεχνία μαζί με τους σπουδαίους διαχρονικούς ποιητές συναντάμε και αρκετούς ακόμη, που το όνομά τους έγινε γνωστό περισσότερο από άλλες δραστηριότητες. Τέτοια είναι και η περίπτωση του ποιητή Μιχάλη Γκανά, που είναι περισσότερος γνωστός για τους στίχους, που έγραψε για τραγούδια παρά για την ποίησή του.
Όμως, θεωρούμε αρκετά σημαντική τη συγκεντρωτική έκδοση των ποιημάτων του, που κυκλοφορεί με τον τίτλο Ποιήματα 1978-2012, από τις εκδόσεις «Μελάνι», γιατί συνοψίζει όλο το μέχρι σήμερα έργο του σε έναν κομψό τόμο, που περιλαμβάνει τις εφτά ποιητικές του συλλογές και μας δίνει μια σφαιρική εικόνα της ποίησής του.
Η πρώτη ποιητική συλλογή φέρει τον τίτλο Ακάθιστος Δείπνος, και περιλαμβάνει ποιήματα δυσνόητα, ενώ σε πολλά από αυτά συναντάμε μια κεκαλυμμένη κοινωνική διαμαρτυρία και ένα λανθάνοντα υπερρεαλισμό. Παρά τα παραπάνω υπάρχουν ορισμένα μικρά ποιήματα και αποσπάσματα, που δείχνουν ότι ο Μιχάλης Γκανάς έχει ταλέντο όταν προσπαθεί να πει τα πράγματα με τ’ όνομά τους: «Χτίζουν το μέλλον κάτω απ’ τη μύτη μας. / Πανύψηλο, / μας αφήνει απ’ έξω».
Η δεύτερη ποιητική συλλογή του Μιχάλη Γκανά φέρει τον τίτλο Μαύρα Λιθάρια, και περιλαμβάνει ποιήματα, που δεν έχουν ιδιαίτερες διαφορές από την πρώτη ποιητική του συλλογή, εκτός του ότι τα μικρά καλά ποιήματα είναι αυτή τη φορά λίγο περισσότερα, ενώ υπάρχουν και δυο-τρία μεταμοντέρνα ποιήματα, που κατά τη γνώμη μας, είναι τα πιο δυνατά της συγκεκριμένης συλλογής.
Η τρίτη ποιητική συλλογή φέρει τον τίτλο Γυάλινα Γιάννενα, και συναντάμε αρκετά ποιήματα πιο κατανοητά και γι’ αυτό τη θεωρούμε πιο όμορφη και πιο ώριμη από τις προηγούμενες, χωρίς αυτό να σημαίνει πως δεν υπάρχουν και ορισμένα ποιήματα, όπου το τι θέλει να πει ο ποιητής, παραμένει ένα δισεπίλυτο σταυρόλεξο.
Η τέταρτη ποιητική συλλογή φέρει τον τίτλο Παραλογή. Εδώ, ο Μιχάλης Γκανάς μας δίνει ένα μόνο τεράστιο ποίημα, όπου σε μια προσπάθεια της σύνθεσης ενός έπους με πολλαπλούς συμβολισμούς και υπερρεαλιστικές αναφορές, κάπου χάνεται το νήμα, μπερδεύεται ο ειρμός και καταλήγουμε να ξεχωρίσουμε μόνο ένα-δυο αποσπάσματα, όπως ο διάλογος με τη γιαγιά, όπου ο ποιητής φαίνεται να επιχειρεί μια αυτοβιογραφική(;) αναφορά.
Η πέμπτη ποιητική συλλογή φέρει τον τίτλο Τα μικρά, και περιλαμβάνει ολιγόστιχα ποιήματα. Αρκετά από αυτά περιέχουν έξυπνα νοήματα, όπως για παράδειγμα, το ποίημα Εργατικό ατύχημα.
Η έκτη ποιητική συλλογή φέρει τον τίτλο Ο ύπνος του καπνιστή, και είναι κατά τη γνώμη μας το ωριμότερο έργο του Μιχάλη Γκανά ξεπερνώντας κατά πολύ τα προηγούμενα, αλλά και την επόμενη ποιητική συλλογή. Εδώ, όπως και στην Παραλογή, έχουμε ένα τεράστιο ποίημα, όμως, αν διαβάσουμε ορισμένα αποσπάσματα διαπιστώνουμε ότι είναι σα να διαβάζουμε μικρότερα ολοκληρωμένα ποιήματα, μεστά νοήματος, χωρίς λεκτικούς ακροβατισμούς. Στο τεράστιο αυτό ποίημα θα συναντήσουμε στίχους, που έγιναν ρεφρέν έντεχνων τραγουδιών. Σε ορισμένα σημεία από το ποίημα περνάμε στον πεζό λόγο, όπου ο ποιητής μας διηγείται μια ιστορία σα να διαβάζουμε ένα όμορφο διήγημα και ξαφνικά περνάμε πάλι σε πιο ποιητικές φόρμες με ρυθμό και κάποιες φορές με μέτρο και ρίμα.
Η έβδομη και τελευταία μέχρι σήμερα ποιητική συλλογή του Μιχάλη Γκανά φέρει τον τίτλο Άψινθος, όπου περιλαμβάνονται ποιήματα κυρίως συμβολικά με πλήθος αναφορές σε ποιητές, όπως στον Γιώργη Παυλόπουλο. Εδώ, είναι και πάλι δύσκολη η ερμηνεία των ποιημάτων, ενώ οι αναφορές στην Αποκάλυψη του Ιωάννη προσδίδουν μια μυστικιστική υφή στα νοήματα.
Θα κλείσουμε εδώ αυτή τη μικρή μας προσέγγιση στο βιβλίο του Μιχάλη Γκανά Ποιήματα 1978-2012 τονίζοντας ότι τέτοιες συγκεντρωτικές εκδόσεις είναι πάντα ενδιαφέρουσες, γιατί μας δίνουν μια ολοκληρωμένη εικόνα για τους ποιητές και το έργο τους.
Πως θα ήταν άραγε να μπορεί να διαβάσει κάποιος το ημερολόγιο ενός ανθρώπου, που υποφέρει από κάποια ψυχική διαταραχή; Τις βαθύτερες σκέψεις του, τα παραληρήματά του, αλλά και τον παθιασμένο ερωτά του για το θεραπευτή του;
Η Καίτη Βασιλάκου, στη νουβέλα της Αγαπημένε μου ψυχίατρε, μας οδηγεί στα σκοτεινά μονοπάτια ενός άρρωστου μυαλού. Μία γυναίκα ερωτεύεται το θεραπευτή της παράφορα. Εγκλωβισμένη στις εσωτερικές της συγκρούσεις, προσπαθεί να αντιστρέψει τους ρόλους στη διαδικασία της ψυχοθεραπείας και να ανατρέψει τα δεδομένα.
Μέσα από τον έρωτα για τον ψυχίατρό της, ξεδιπλώνεται η ιστορία μιας γυναίκας η οποία, αν και δείχνει «φυσιολογική» στην καθημερινή της ζωή, είναι ένα άτομο με βαθιά εσωτερικά τραύματα, τα οποία προήλθαν από τα τραυματικά παιδικά και εφηβικά της χρόνια. Ο έρωτας προς στο θεραπευτή είναι άραγε αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας; Της απογύμνωσης της ψυχής με σκοπό της τη λύτρωση;
Η συγγραφέας φέρνει τον αναγνώστη σε επαφή με τη διαδικασία της ψυχοθεραπείας. Μία δύσκολη και επίπονη διαδικασία, αβάσταχτη κάποιες φορές, η οποία φέρνει τον ασθενή αντιμέτωπο με τα τραύματά του και τους σκοτεινούς διαδρόμους της ύπαρξής του, τους οποίους τις περισσότερες φορές αγνοεί, μέχρι να βγει στο «φως».
Τα διηγήματα στο τέλος του βιβλίου, το καθένα για διαφορετικούς λόγους, παρουσιάζουν, επίσης, έντονο λογοτεχνικό ενδιαφέρον.
Η Ονείρου Οδύσσεια του Γιάννη Κουβαρά είναι μια ποιητική συλλογή αφιερωμένη στις λέξεις. Λαξεύοντάς τες, γράφει ωδές στην ποίηση, την ενσαρκώνει, περιπλανιέται στο δάσος των παλαιότερων ποιητών, και όταν πια αυτές χρεωκοπήσουν, τότε (επι)λέγει να αφεθεί στο έλεος του εκάστοτε αναγνώστη, ο οποίος θα μετριάσει την ψύχρα των σελίδων.
Ένα επαναλαμβανόμενο σύμβολο στα ποιήματα του Γιάννη Κουβαρά αποτελεί ο ιχθύς: ψάρι θαλασσινό που αρνούνται οι μάνες να καταναλώσουν, χρυσόψαρο άφθιτου κάλλους σε ενυδρείο σκέψεων, ψυχή μεταμορφωμένη που σπαρταράει. Μα και το νερό της θάλασσας, του ποταμού, των ιαματικών πηγών της ευτυχίας, του έρωτα τ’ αθάνατο νερό, αποτελούν κύματα ποίησης προς ενυδάτωση του μέλλοντος κόσμου.
Η επαγγελματική ιδιότητα του ποιητή ως εκπαιδευτικός είναι έκδηλη στα ποιήματά του• η συλλογή, προς το τέλος της, θυμίζει πράγματι μαθητολόγιο σε σημεία, με αναφορές σε μαθητές και εικόνες από το σχολικό περιβάλλον που τόσο οικείο είναι στον ποιητή, τις οποίες, εν τέλει, αφήνει ως κληροδότημα σε «μυημένους» αποφοίτους.
Τη δόξα του Λύκου της Wall Street ζήλεψε ο πρώην υπάλληλος της γνωστής τράπεζας, ωστόσο δεν τα κατάφερε το ίδιο καλά. Για να είναι ένα βιβλίο ενδιαφέρον, θα πρέπει ή να αποτελεί συνταρακτικό, επεξεργασμένο, πολυδουλεμένο ντοκουμέντο ή, όπως στην περίπτωση του Λύκου, μια μίξη πραγματικότητας και μυθοπλασίας, μια ιστορία ίσως όχι ακριβώς αληθινή αλλά που να διαβάζεται με ενδιαφέρον.
Ο συγγραφέας, αφού έκανε την πρώτη επιλογή, ίσως θα έπρεπε να ερευνήσει βαθύτερα τον τρόπο και τις μεθόδους που λειτουργεί η Goldman Sachs. Αντί γι’ αυτό, αναλώνει τις περισσότερες από τις σελίδες του βιβλίου του σε προσωπικές εμπειρίες κι αναμνήσεις από την απασχόλησή του στην εταιρεία, οι οποίες βέβαια έχουν ένα ενδιαφέρον, καθώς ζωντανεύουν τις σχεδόν απάνθρωπες ανταγωνιστικές μεθόδους που κρύβονται πίσω από τα «οικονομικά θαύματα», δεν ολοκληρώνουν όμως μία εικόνα και δεν θα ικανοποιήσουν τον αναγνώστη εκείνον που θα διαβάσει το βιβλίο με σκοπό να καταλάβει ή έστω να ρίξει μια ματιά στον τρόπο που οι τράπεζες εποπτεύουν τις κυβερνήσεις και τον πλανήτη.
Δεν είναι που μιλά πάντα για τα όνειρα και ποτέ για τη ζωή. Είναι που μιλά ακριβώς για τη ζωή με τον δικό της ιδιαίτερο τρόπο. Δημιουργώντας παράξενες ιστορίες και διηγήματα μικρού μήκους, λέω εγώ. Μυθιστορίες, τις αποκαλεί εκείνη. Το βλέμμα της διαχέεται πάνω στα πράγματα της καθημερινότητας, τα παρατηρεί εξονυχιστικά και έπειτα τα βάζει μέσα στις αφηγήσεις της, που συχνά μας αφήνουν μια αλλόκοτη αίσθηση.
Πολλαπλοί (μικρό)κοσμοι που παραπαίουν ανάμεσα στο φως και το σκοτάδι. Το εγώ της Αφεντουλίδου είναι καλά κρυμμένο μέσα σε ιδιόρρυθμες και δεόντως ανοίκειες αφηγήσεις, που μας ταξιδεύουν. Μαγειρεύει καλά εικόνες (οι εικόνες αποτελούν τα κύρια όπλα της τέχνης της!), λέξεις, μεταφορές, σχήματα, λοξές ματιές, μπερδεύοντας τα προσωπικά βιώματα με την ξέφρενη φαντασία, για να δημιουργήσει μια διαφορετική πραγματικότητα. Άνετα μετασχηματίζει τα οικεία κακά ή τα οικεία καλά και φτιάχνει νέες εμπειρίες από υλικά πολύ δικά της.
Κατασκευάζοντας ασαφείς συχνά εικόνες, μπερδευτικά προσωπεία - διάφοροι άνθρωποι μπαινοβγαίνουν στις ιστορίες της. Ασυνήθιστη προσέγγιση γραφής, ολίγα σουρεαλιστικά στοιχεία και ένα ειρωνικό κλείσιμο του ματιού στον αναγνώστη. Συμβολισμοί, ενίοτε έχεις την αίσθηση ότι διαβάζεις μαύρη κωμωδία, μικροί διάλογοι που προσδίδουν θεατρικότητα, αποστασιοποίηση συνάμα. Ο έρωτας, ο ερωτισμός και η υπόνοιά τους είναι κρυμμένα στα πιο απίθανα μέρη των πεζών ποιημάτων.
Αφηγηματικότητα δίχως όρια, γνήσια story teller η Αφεντουλίδου. Aιωρείται ανάμεσα στο πραγματικό και το μη πραγματικό. Το ρεαλιστικό και το μη ρεαλιστικό. Ζουν μεσα της τα όνειρα και τα παίγνια. Δεν πτοείται από τις όποιες σκιές ή τα όποια φαντάσματα του παρελθόντος. Όλα τα διαχειρίζεται. Τα αποδέχεται, τα αποδομεί, τα αναιρεί, τα ανασυνθέτει. Συλλέγει μανιωδώς στιγμές, παραλλάσσει εκδοχές ύπαρξης, σκαρώνει παραμύθια, καταφεύγει σε μια διαρκή αλληγορία, θολώνει τα νερά του πραγματικού, αναδεικνύει την ομορφιά του υποκειμενικού, μέσα από μια ατέρμονα ρέουσα ασάφεια.
Τα επιγράμματά της συνιστούν πετυχημένα μικροδιηγήματα, εύγλωττα ολιγόλεκτα, ευσύνοπτα επεισόδια / στιγμιότυπα, συνοπτικές και εύστοχες θεωρήσεις ζωής.
Η Άγρια Δύση του Μιχάλη Μοδινού είναι ένα βιβλίο αφηγηματικό που διαφέρει από το κλασσικό μυθιστόρημα. Μια αμερικανίδα μακρινής ελληνικής καταγωγής αφηγείται τη ζωή της στον ίδιο τον συγγραφέα, τη ζωή της από την Άγρια Δύση της Αμερικής στη Μεταπολίτευση, με προορισμό το Νησί της Αφροδίτης.
Η Τερέζα, κόρη συνταγματάρχη του αμερικανικού στρατού, διασχίζει τρεις ηπείρους για να βρει τον έρωτα σε έναν Έλληνα στα Πολώνια της Μήλου. Μια ερωτική ιστορία που περνάει από σαράντα κύματα και αντέχει στο χρόνο και την απόσταση, μέσα από την οποία η ηρωίδα αντιπαραθέτει τη σχέση Αμερικής και Ελλάδας, αναφέροντας χαρακτηριστικά ότι η Ελλάδα είναι το λίκνο του πολιτισμού και δεν ανήκει στη Δύση.
Ερχόμενη στην Ελλάδα και συγκεκριμένα στην Αθήνα, βλέπει έναν ταξιτζή να διασχίζει ανάποδα την Εμμανουήλ Μπενάκη, περιστατικό που έρχεται να δικαιώσει τα λόγια της Τερέζας.
Σχεδόν μισό αιώνα η κεντρική ηρωίδα ταξιδεύει από τη Μοντάνα της Άγριας Δύσης στο Πακιστάν και στην Ελλάδα και επιστρέφει ξανά στη Μοντάνα μαζεύοντας εμπειρίες για ζητήματα εξουσίας, τρομοκρατίας και παγκοσμιοποίησης, θέτοντάς τα επί τάπητος στο βιβλίο του Μιχάλη Μοδινού, και δείχνοντας στους αναγνώστες του ότι ο τίτλος είναι όχι μόνο κυριολεκτικός αλλά και μεταφορικά «Άγριος».
