Ιστορία, Πολιτισμός και Πρόοδος, Φιλοσοφία, Μάρεϊ Μπούκτσιν, μτφρ. Θοδωρής Βελισσάρης, Γεώργιος Δαρέμας, Εκδόσεις Ισνάφι, 2005
'Μοντέρνο εναντίον μεταμοντέρνου' ή 'εαυτός εναντίον εαυτού'
Τα τελευταία χρόνια μεταφράστηκαν στα ελληνικά αρκετά βιβλία του σημαντικού στοχαστή Μάρεϊ Μπούκτσιν (μεταξύ άλλων και τα ιδιαίτερα σημαίνοντα Πρόταγμα του κομμουναλισμού ή το Κοινωνικός ή lifestyle Αναρχισμός). Εξ αφορμής αυτής της μεταφραστικής παραγωγής δημοσιεύτηκαν και ορισμένα άρθρα σχετικά με το έργο και τη σκέψη του, πατώντας και στην ‘επικαιρότητα’ του οικολογικού ζητήματος. Μεταξύ άλλων μεταφράστηκε και το εξαιρετικά ενδιαφέρον Ιστορία, πολιτισμός και πρόοδος (Ισνάφι 2005). Στο συγκεκριμένο τομίδιο, στη μορφή που έχει εκδοθεί στην ελληνική γλώσσα, ο Μπούκτσιν προβαίνει σε μια δριμεία κριτική έναντι των μεταμοντέρνων προσλήψεων1. Σε γενικές γραμμές κατηγορεί τον (ακραίο) μεταμοντερνισμό ως σχετικιστικό εννοιολόγημα, υποστηρίζοντας πως ουσιαστικά αποτελεί μια μετ-άλλαξη του μηδενισμού. Μεταξύ άλλων ισχυρίζεται ότι η εξύψωση της αλήθειας του καθενός αφενός καθιστά αδύνατο το διάλογο και αφετέρου ‘νομιμοποιεί’ αντί-ανθρωπιστικές απόψεις, οδηγώντας μάλιστα πολλές φορές και στην πραγμάτωση τέτοιων πράξεων, με δεδομένη την a priori φιλοσοφική τους νομιμοποίηση. Για τον Μπούκτσιν λοιπόν ο μεταμοντέρνος σχετικισμός, παρότι σε κανένα σημείο του βιβλίου δεν αναφέρει ποιους εν τέλει κατατάσσει στις μεταμοντέρνες προσλήψεις, είναι το πολιτισμικό παράγωγο της παρακμής της εποχής μας. Από την άποψη αυτή βρίσκεται αρκετά κοντά με την αντίστοιχη κριτική που ασκεί ο Φρέντερικ Τζέιμσον2. Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε πως αντιλαμβάνεται τον μεταμοντέρνο σχετικισμό ως έκφραση και ταυτόχρονα αποτέλεσμα. Ποια όμως φιλοσοφική αντίληψη δύναται να μην είναι αποτέλεσμα και έκφραση της εποχής της; Ενδεχομένως μόνο φιλοσοφικά ρεύματα που ασχολούνται μόνο με ένα αφηρημένο ιδεατό και κατά συνήθεια τείνουν εν τέλει να θεολογίζουν. Αυτό που προσπερνά ο Μπούκτσιν είναι η παραδοχή πως η εκάστοτε φιλοσοφική πρόσληψη εκτός του ότι αναπόφευκτα κατέχει τα χαρακτηριστικά που μόλις περιγράψαμε (περί έκφρασης και αποτελέσματος) ταυτόχρονα αποτελεί/ενέχει και τη δυνατότητα- το πρώτο βήμα για την αμφισβήτησή της. Η κριτική στην κριτική των μοντέρνων μεγάλων αφηγήσεων είναι άτοπη καθώς η συνεχής αμφισβήτηση των βεβαιοτήτων (‘υλικών’ ως γεγονότα και ‘πνευματικών’ ως έννοιες) είναι μια ασφαλής ‘μέθοδος’ για την κατανόηση της ιστορίας. Έτσι, δεν είναι εύκολο να αποδεχθεί κανείς πως «[..] ο πολιτισμικός σχετικισμός υποκαθιστά τον Πολιτισμό» (σελ.69), πόσο μάλλον όταν η έννοια αυτή του Πολιτισμού δεν προσδιορίζεται καν ως καθολικότητα. Ιδού ένας ενδεικτικός (και μάλιστα αμιγώς μαρξιστικός) προσδιορισμός: «Μπορούμε να πούμε ότι ο πολιτισμός είναι ένα σύνολο μορφών συλλογικής συμπεριφοράς που αναπτύσσει μια κοινωνία για να λύσει αρχικά τα προβλήματα που προκύπτουν από τη σχέση της με το φυσικό περιβάλλον»3. Η ιδιοσύσταση, λοιπόν, και τοπικότητα του κάθε πολιτισμού ξεκινά ήδη από το γεωγραφικό της περιβάλλον για να συναντήσει αργότερα και άλλες δυσχέρειες κατά την εξέλιξή του4.Η κατηγορία που προσάπτει ο Μπούκτσιν στις μεταμοντέρνες θεωρήσεις για καλυμμένη απολυτότητα και δογματισμό δε λαμβάνει υπ’ όψιν της την -ήδη- αποδεδειγμένη απολυτότητα της εγελιανής κυρίως τελολογίας, και το θεωρητικό υπερκείμενο κατασκεύασμα του Λόγου ως πρόσκαιρη λύση, λύση που κατέρρευσε με την έλευση της –σαφώς πιο ορθολογικής αντίληψης- της διυποκειμενικότητας. Ο ίδιος χαρακτηρίζει τη διυποκειμενικότητα ως «Υπερβατολογικό υποκείμενο ή ‘Εγώ’ σαν μια μεταλλαγμένη Ρουσωϊκή ‘γενική βούληση’» (σελ. 43), παραβλέποντας πως ο μεταμοντερνισμός –σε σύνδεση (και κατά μια άποψη ‘συνέχεια’) με τον μεταστρουκτουραλισμό- ασκεί την πιο έντονη κριτική στην ίδια ύπαρξη και συγκρότηση του υποκειμένου.
Τα λυπηρά γεγονότα της ανθρώπινης βαναυσότητας κατά τον 20ο αιώνα δεν ήταν προφανώς αποτελέσματα μεταμοντέρνων θεωρήσεων (που άλλωστε τότε δεν είχαν διατυπωθεί καν, λ.χ. κατά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο) αλλά το εφαλτήριο για τις διερωτήσεις τους. Το μη επιδεχόμενο ερμηνείας δε μπορεί να μένει εκτός Ιστορίας, είτε ως εξοβελητέο είτε ως μυθολογία. O συγγραφέας αναφέρει : «[…] Υπό την έννοια αυτή το Άουσβιτς παραμένει βασανιστικά απάνθρωπο και έχει τραγικά επιφέρει μια δυσπιστία πολλών ανθρώπων απέναντι στον Πολιτισμό και την Πρόοδο» (σελ. 50). Υποστηρίζουμε πως η δυσπιστία αφορά και τον προσδιορισμό του ανθρώπου ως τέτοιου και των ιδιοτήτων-δυνατοτήτων του, αλλά πάνω απ’ όλα στην καθιερωμένη αντίληψη περί της ανάπτυξης του Πολιτισμού, της Προόδου και κυρίως της Ιστορίας. Αυτό που υπονοείται στο βιβλίο είναι πως οι μεταμοντέρνες ενστάσεις δε διατηρούν καμία σχέση με την πρόοδο, αλλά αποτελούν παλινωδία, ουσιαστικά οπισθοδρόμηση από ένα φιλοσοφικό κεκτημένο.
Παρ’ όλα αυτά σε πολλά σημεία η κριτική του Μπούκτσιν είναι αρκετά εύστοχη: όντως ο μεταμοντερνισμός έλκει στοιχεία, μεταξύ άλλων, και από το σολιψισμό, παρατήρηση που έχει υποτιμηθεί αρκετά προς χάριν της σύνδεσης του κυρίως με τον Nietzsche και τον Heidegger, αλλά και δευτερευόντως με την κριτική θεωρία της σχολής της Φραγκφούρτης (στην οποία κάνει μια σχετική εκτενή αλλά δυστυχώς μάλλον εμπαθή αναφορά) και τον (αθεϊστικό) υπαρξισμό. Επίσης θεωρούμε ενδιαφέρουσα την –ήδη γνωστή- κριτική στο μεταμοντερνισμό περί έλλειψης άμεσου πολιτικού επιδίκου: «[…] αρκεί να αλλάξουμε τα ΄γλωσσικά παίγνια’ εντός των οποίων ορίζεται η εκάστοτε κοινωνική πραγματικότητα προκειμένου να αλλάξουμε τον κόσμο» (σελ. 20-21).
Η διαμάχη ορθολογισμού-ανορθολογισμού είναι εξαιρετικά αμφίρροπη, πέραν των γνωστών λόγων, και για έναν ακόμα: ο ένας κατηγορεί τον άλλο ότι είναι ο ανορθολογικός! Άρα η κάθε κριτική στον εκάστοτε ορθολογισμό δε μπορεί παρά ούτως ή άλλως να είναι ολιστική, να έχει δηλαδή ήδη φορέσει τα ρούχα του κατήγορού του. Η συζήτηση περί μεταμοντερνισμού παραμένει ανοικτή και εξόχως γοητευτική…
Παραπομπές: 1. Για μια γενικότερη θεώρηση του μεταμοντερνισμού στην ελληνική γλώσσα βλ. Μοντέρνο-Μεταμοντέρνο, (Σμίλη, 1988), Βέλτσος Γ. (επ.) Η διαμάχη για τη νεωτερικότητα (Πλέθρον, 1990), Γ. Βέλτσος Η Μη Κοινωνιολογία- αναλυτική του μετα-μοντερνισμού (Νεφέλη, 2005).
2. Φρέντερικ Τζέιμσον Μεταμοντέρνο ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού (Νεφέλη, 1998).
3. Αύγουστος Μπαγιόνας Η θεωρία της Ιστορίας από τον Θουκυδίδη στον Sartre – Πανεπιστημιακές Παραδόσεις (Θεσσαλονίκη 1977)
4. Για το ζήτημα βλέπε και Raymon Aron Introduction à la philosophie de l’ histoire : essai sur le limite de l’ objectivité historique (Paris : Gallimard 1938) και μια εξαιρετική επισκόπηση των φιλοσοφικών προσλήψεων για την ιστορία στο (ed.) Robert M. Burns – Hugh Rayment-Picard Philosophies of History: From Enlightenment to Postmodenrity (Blackwell: 2000).
Ιορδάνης Κουμασίδης
