Top menu

Περιεχόμενα Τεύχους 16

"Ο τρυφερός σύντροφος" της Αλεξάνδρας Δεληγιώργη

Ο Τρυφερός Σύντροφος, Μυθιστόρημα, Αλεξάνδρα Δεληγιώργη, Εκδόσεις Άγρα, 2011

Ο Τρυφερός Σύντροφος αποτελεί το έβδομο λογοτεχνικό έργο της Αλεξάνδρας Δεληγιώργη. Δεν πρόκειται για ένα τυπικό μυθιστόρημα, αλλά για μία μοναδική και σπάνια μυθιστορία σχετικά με τη ζωή και τη δράση του Γεωργίου Σκληρού. Η πρόκληση της ανάδειξης μιας «περιθωριακής» ιστορικής φιγούρας, κατασυκοφαντημένης από τους εχθρούς και τους ομοϊδεάτες της, στοιχειοθετεί το κύριο διακύβευμα του έργου. Με «όπλα» της την ιστορική έρευνα, τις γνώσεις πάνω στα κοινωνικά δρώμενα της εποχής, τις φιλοσοφικές ιδέες που σάρωναν τους τότε κύκλους της διανόησης, αλλά και εκείνη τη μεστή και συναισθηματικά φορτισμένη γλώσσα που διαπνέει όλο το βιβλίο, η Δεληγιώργη υφαίνει απαράμιλλα τη «σκοτεινή» φιγούρα του χαρισματικού δημοτικιστή.
Ο Γεώργιος Σκληρός (κατά κόσμον Γιώργος Κωνσταντινίδης) αποτελούσε τέκνο της ελληνικής διασποράς. Γεννήθηκε στην Τραπεζούντα το 1878 από έλληνες γονείς. Η μητέρα του πέθανε αμέσως μετά τη γέννα του Γιώργου και της δίδυμης αδελφής του. Αυτός ο θάνατος σημάδεψε για πάντα τον ευαίσθητο ψυχισμό του και αποτελεί ένα σταθερό μοτίβο προοπτικής στο βιβλίο. Ο πατέρας του, έμπορος της Μικράς Ασίας, εμφύσησε στο μοναχικό και αρκετά φιλάσθενο, από τα παιδικά του κιόλας χρόνια, Σκληρό το νόστο για την ελλαδική πατρίδα και την αγάπη για την αρχαία γραμματεία. Η συγγραφέας, σεβόμενη απολύτως τα ιστορικά στοιχεία, περιγράφει στο πρώτο μέρος του βιβλίου την «επανάσταση» του Σκληρού έναντι της πατρικής επιθυμίας για ενασχόληση με το εμπόριο, τη φυγή του από την αποπνικτική γενέτειρά και την εγκατάστασή του στη γεμάτη κοινωνικό αναβρασμό Ρωσία των αρχών του 20ου αιώνα. Εκεί, ο εκκολαπτόμενος δημοτικιστής σπουδάζει την ιατρική επιστήμη. Οι ριζοσπαστικές κοινωνικές αναταραχές της εποχής επηρεάζουν τον Κωνσταντινίδη, που μυείται στις επαναστατικές μαρξιστικές ιδέες των μενσεβίκων. Οι πανανθρώπινες ιδέες της δικαιοσύνης, της ελευθερίας και της ισότητας σμιλεύουν και διαμορφώνουν το χαρακτήρα του ήρωα. Λόγω της δράσης του διώκεται από την Ρωσία και καταφεύγει στην Ιένα της Γερμανίας – αφού ενδιαμέσως διαμένει για σύντομο χρονικό διάστημα στην Εσθονία.
Σε αυτήν την ιστορική πόλη των μεγάλων ιδεαλιστών, εκεί όπου δίδαξαν και έδρασαν οι Χέγκελ, Φίχτε, Σέλλιγκ και τόσοι άλλοι, εγκαταστάθηκε ο Σκληρός, που συνδέθηκε αμέσως με τους εκεί «ρωμιούς», τον Δελμούζο, τους γιους του Νικολάου Πολίτη και άλλους. Εδώ, η Δεληγιώργη αναπλάθει με απόλυτη πειστικότητα και αληθοφάνεια την επιρροή του Σκληρού πάνω στους νεαρούς αστούς. Τους συνεπαίρνει με τον ερμηνευτικό ορίζοντα του ιστορικού υλισμού που τους προσφέρει, ιδιαίτερα πάνω στο γλωσσικό ζήτημα που ταλανίζει το νεαρό αντιδραστικό ελληνικό κράτος. Οι φλογισμένες αναλύσεις του διαλύουν κάθε επιφανειακή προσέγγιση της σύγκρουσης για τη γλώσσα. Οι πρωτοποριακές και ανήκουστες απόψεις του αποκρυσταλλώνονται στο Κοινωνικόν μας Ζήτημα, που δημοσιεύεται το 1907 και προκαλούν έναν ορυμαγδό αντιδράσεων, τόσο από τη μεριά των αντιδραστικών και συντηρητικών οπαδών της καθαρεύουσας όσο και από την μεριά των φοβικών και κοντόφθαλμων δημοτικιστών. Η γλώσσα για τον Σκληρό δεν είναι ένα ψυχρό άθροισμα λέξεων και νοημάτων, αλλά εγκιβωτισμός της κοινωνίας και των σχέσεων εξουσίας που εκείνη αναπαράγει και αναδεικνύει. Δεν χτίζεται μόνο με κανόνες και εξαιρέσεις, μα διαμορφώνεται στο διάβα των ετών από τη διαλεκτική σύνδεση της καθομιλουμένης με την καθαρεύουσα. Το Κοινωνικόν μας Ζήτημα, αποτελεί μία ψύχραιμη και διαχρονική έκθεση γλωσσικού αλλά συνάμα και πολιτικού στοχασμού.
Η Αλεξάνδρα Δεληγιώργη καταφέρνει κάθε φορά που φαντάζεται την αινιγματική και δυναμική φιγούρα του Σκληρού, ενός ανθρώπου που δε δίστασε να τα βάλει με «θεούς και δαίμονες», να κάνει τους αναγνώστες κοινωνούς των ιδεών, των μύχιων συγκρούσεων και των διακυμάνσεων που περνά ο κορυφαίος δημοτικιστής.
Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, εκεί όπου πραγματικά «χάνουμε» κάθε ιστορικό ίχνος του Σκληρού, η Δεληγιώργη παραθέτει τον –φανταστικό- εγκλεισμό του σε σανατόριο της Ρωσίας. Είναι αλήθεια ότι ο Σκληρός ήταν αρκετά φιλάσθενος από παιδί ακόμη και ο θάνατος αποτελούσε τη μόνιμη, απειλητική συντροφιά του. Ήταν ο Τρυφερός Σύντροφος του (αξίζει να σημειωθεί πως πέθανε μόλις στα 42 του χρόνια). Στο σανατόριο, ο Σκληρός έχει όλο τον χρόνο να αναλογιστεί τη ζωή και τα πεπραγμένα του. Μέσα από το – φανταστικό – διάλογο με έναν έλληνα μπολσεβίκο, φυματικό, τον Ιγνάτη Μαντζιορίνη, αναλογίζεται το παρελθόν. Η άγνωστή του μάνα που τον στοιχειώνει, η δίδυμη αδελφή του που τον αγαπά όσο κανένας άλλος, η φευγαλέα αλλά μεθυστική για τον ίδιο σχέση του με την Γκρέτα, ο επαναστατικός μαρξισμός, η εκφυλισμένη πλέον πατρίδα, ο «κύκλος» της Ιένας που τον εγκατέλειψε, συναντώνται σε μία εγκάρσια πορεία αυτογνωσίας, που τέμνει την ύπαρξή του σε κάθε έκφανσή της. Η συγγραφέας δεν αφήνει τόπο ή λόγο ύπαρξης σε βερμπαλισμούς και κορώνες. Αν και αποτελεί ίσως το πλέον μυθοπλαστικό κεφάλαιο του βιβλίου, η Δεληγιώργη συνθέτει εδώ κατά κάποιον τρόπο το πιο «αυθεντικό» και «αληθινό» κομμάτι της διήγησης. Η ασθένεια είναι ο λόγος ταύτισης του αναγνώστη με τον ήρωα. Εκεί συναντάμε και αντιμετωπίζουμε τα φαντάσματα και τους ενδοιασμούς μιας ζωής. Το σανατόριο αρχίζει να φαντάζει στα μάτια μας σαν ένα λυτρωτικό καθαρτήριο προς την αυτογνωσία, σαν και εκείνο που περιέγραψε ο Δάντης στη Θεία Κωμωδία σχεδόν πριν από πέντε αιώνες. Είναι μια διαδικασία τραχιά και διαλυτική, ίσως περισσότερο και από την ίδια την αρρώστια. Ο καρπός της όμως είναι η ίδια η ύπαρξη και το απώτερο νόημα της.
Στο τρίτο και τελευταίο μέρος του βιβλίου «βιώνουμε» την επάνοδο του Σκληρού στα ελληνικά Γράμματα. Είναι στη πνευματική κοιτίδα του ελληνισμού εκείνης της εποχής, στην Αίγυπτο. Εκεί εργάζεται ως γιατρός. Η συγγραφέας μας ενημερώνει για ένα γάμο που σύναψε και από τον οποίο ο ίδιος θέλησε να απομακρυνθεί. Η αδάμαστη φύση του κατάλαβε πως φτάνει στο τέλος της. Η υπομονετική και στοργική γυναίκα του τον ανέχεται και του συμπαραστέκεται. Ο εκδότης του περιοδικού Γράμματα, Στέφανος Πάργας, γνωρίζει τον Σκληρό και τον «επιβάλλει» στους λογοτεχνικούς κύκλους της Αιγύπτου. Επιτέλους, ο Σκληρός φαίνεται να βρίσκει τη χαμένη πατρίδα που δεν κατάφερε να ανακαλύψει στην παγωμένη Ρωσία ή στην «πολιτισμένη» δύση. Ο «ύστερος» Σκληρός, ο έμπειρος, ο ονειροπόλος, ο υλιστής, ο δίκαιος, ο απόμακρος, ο δυναμικός, ο επαναστάτης και ο εύθραυστος, εμφανίζεται για μία και τελευταία φορά στο προσκήνιο. Μέχρι και ο Καβάφης «προσκυνά» το μεγαλείο αυτού του πνεύματος, που καμία σχέση δεν έχει με τους υπεροπτικούς αλαζόνες της Ελλάδας. Έτσι λοιπόν η Δεληγιώργη θέλει να τελειώσει το έργο της και να πλάσει έναν Σκληρό που γεύεται, έστω και αργά, την αναγνώριση και τον καθολικό σεβασμό. Είναι σίγουρα το ποθητό τέλος ενός ανθρώπου που οι διελκυστίνδες και οι απροσπέλαστες συμπληγάδες της ζωής τού χάρισαν «απλόχερα» τον αθάνατο προσδιορισμό του Σκληρού.
Ιδιαίτερη εντύπωση θα προκαλέσει στον αναγνώστη η ύπαρξη ειδικών παραθεμάτων μέσα στο βιβλίο με το γενικό τίτλο Ταξιδεύοντας, στα οποία η Αλεξάνδρα Δεληγιώργη περιγράφει τη μακρόχρονη περιπέτειά της – προϊόν μυθοπλασίας, κατά κύριο λόγο– στη συλλογή και στην ανασύνθεση της ιστορίας της ζωής του μεγάλου γλωσσολόγου. Η λεπτομερειακή και ανάγλυφη παρουσίαση του μακρόχρονου ταξιδιού της συγγραφέως, για τη σύνθεση του μωσαϊκού της ζωής του Σκληρού, βοηθά τον αναγνώστη να αποκτήσει μία πληρέστερη και σχεδόν «ζωντανή» ιστορική συνέχεια του τότε με το σήμερα, του περασμένου με το μοντέρνο.
Η μοναδικότητα αυτού του έργου έγκειται ενδεχομένως στην ποιητική ικανότητα της Αλεξάνδρας Δεληγιώργη. Στον εκπληκτικό σχεδιασμό ενός ήρωα, που συνδυάζει το μεγαλείο των επικών ηρώων με την κάθαρση των τραγικών προσώπων. Η ανάδειξη του Σκληρού, ενός «απλού» και «ιδιότροπου» δημοτικιστή, που δεν συναγωνίζεται την πληθωρική και ιδιαίτερα κοσμική προσωπικότητα του Ψυχάρη ή ακόμα και του Δελμούζου, επιτυγχάνεται με μαεστρία και ιδιαίτερη ευαισθησία από τη συγγραφέα. Η ανατροπή της παγιωμένης αντίληψης πως ο Σκληρός πρέπει να ανήκει στις παρενθέσεις της ιστορίας και ότι οι υπόλοιποι δημοτικιστές δικαιούνται να τον επισκιάζουν με τη δράση τους, είναι ολική και εκκωφαντική. Ο Τρυφερός Σύντροφος αποτελεί σίγουρα ένα εξαιρετικό μυθιστορικό ανάγνωσμα, χαρακτηριστικά πλήρες και μεστό. Η πληθώρα συναισθημάτων, που αυτό προκαλεί, και η καθηλωτική γραφή της Αλεξάνδρας Δεληγιώργη καθιστούν αυτό το βιβλίο μοναδική πηγή λογοτεχνικής απόλαυσης, γνώσης, κατανόησης του γλωσσικού ζητήματος, καθώς και των φιλοσοφικών και πολιτικών του προεκτάσεων, πάντα υπό το πρίσμα του Σκληρού και των έτερων πρωταγωνιστών της εποχής. Αυτό το βιβλίο καθιστά τον Σκληρό επίκαιρο όσο ποτέ, κάνοντας μας πολλές φορές να σκεφτούμε πόσο ανεπαρκείς φαντάζουν αυτοί οι καιροί και τα υποκείμενα που τους συναπαρτίζουν.

Τάσος Ξένος