#1 Δημήτρης Τριανταφυλλίδης: "Η συνομιλία με νεκρούς ποιητές είναι μια ενδιαφέρουσα διαδικασία"

Όπως λέει και ο μεταφραστής Δημήτρης Τριανταφυλλίδης: «Η συνομιλία με νεκρούς ποιητές είναι μια ενδιαφέρουσα διαδικασία». Με αφορμή λοιπόν, τη μετάφραση της ποιητικής συλλογής «Ροζάριο», της κορυφαίας Ρωσίδας ποιήτριας Άννας Αχμάτοβα, τον συνάντησα και συνομιλήσαμε για την τέχνη της μετάφρασης. Το «Ροζάριο» είναι μια ποιητική συλλογή για τη ματαίωση, τη διάψευση ή αν θέλετε, την προσδοκία του επόμενου έρωτα. Η Άννα Αχμάτοβα είναι μία από τις οικουμενικές φωνές του 20ου αιώνα με μια ζωή ποιητική στην ουσία της, αφού τόσο ο βίος της όσο και η ποίησή της δεν ξεχωρίζουν, η ίδια ζούσε ποιητικά. Έχοντας λοιπόν, ένα τέτοιο μέγεθος απέναντί του ο Δημήτρης Τριανταφυλλίδης μας μιλά για την αναγκαία λειτουργία της μετάφρασης. Η μετάφραση της ποίησης είναι ένα ιδιαίτερο σύμπαν και σχετίζεται με τον σχηματισμό σημαινόντων ρυθμών ή καλύτερα ρυθμικών σημασιών. Ο ρυθμός, η μουσική και η ατμόσφαιρα του κειμένου συγκλίνουν σε ένα καίριο σημείο, στην αίσθηση του μεταφραστή.Ο μεταφραστής ακριβώς επειδή μεταφράζει, δηλαδή αισθάνεται τη γλώσσα την οποία μεταφράζει ως μια καινούρια γλώσσα, παρά την εξοικείωσή του μαζί της, οφείλει να προσδιορίσει τη λεκτική εικόνα που είχε στο μυαλό του το ομιλούν υποκείμενο σε μια δεδομένη εποχή. Έτσι, διαβάζοντας τη μετάφραση του Δημήτρη Τριανταφυλλίδη από τα ρωσικά ανακαλύπτουμε την τεράστια δυναμική αυτής της δημιουργού, γιατί η μετάφραση μας το επιτρέπει. Μέσα στο «Ροζάριο» διακρίνει κανείς μια έντονη δύναμη και σκληράδα, σχεδόν μια βιαιότητα η οποία διαπνέει τον στίχο της Αχμάτοβα. Η ομορφιά της ρωσικής ψυχής, πάντα μοιρασμένη ανάμεσα στην πίστη και στον μηδενισμό. Τα περισσότερα ποιήματα αυτής της συλλογής έχουν τον χαρακτήρα παθιασμένων εκμυστηρεύσεων, όπως μπορεί να είναι μία βαθιά προσευχή.

Το «Ροζάριο» δημοσιεύθηκε την άνοιξη του 1914 στην Αγία Πετρούπολη λίγο προτού ξεσπάσει ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος. Ο πόλεμος ως απειλητική συμφορά φέρει το επερχόμενο τέλος κάθε παράδοσης και πολιτισμού, στοιχείο που ενυπάρχει στην ατμόσφαιρα αυτής της συλλογής. Κλείνοντας, θα ‘θελα να τονίσω πως Το «Ροζάριο» είναι μια συλλογή που χαρακτηρίζεται ως πέρασμα - εκτόξευση προς τα εμπρός, προς την ανακάλυψη των εκφραστικών μέσων της ποιήτριας Άννας Αχμάτοβα, αφού φυσικά έχει προηγηθεί η καταβύθιση στο μυστήριο του έρωτα. Το «Ροζάριο», όπως μαρτυρά και ο τίτλος του, είναι ένα κομποσκοίνι για σιωπηρές ασκήσεις προσευχής. Αναδύει τη δύναμη και το απαράμιλλο ύφος μιας πολύ μεγάλης δημιουργού και θα το προσκυνούν οι επερχόμενες γενιές στο πέρασμα των αιώνων. Να γιατί αυτού του είδους η ποίηση είναι πάντα επίκαιρη, γιατί αγγίζει την καθολικότητα του συναισθήματος. Ωραίες λέξεις και ωραίες σελίδες, ο βασικός λόγος για να μεταφράσει κανείς κείμενα, παραμερίζοντας των παλαιών βιβλίων τις απειλές και κρατώντας τη μνήμη ανέπαφη από τις άνευ νοήματος μεταφράσεις.

Πώς είναι να έρχεται κανείς αντιμέτωπος με τη μετάφραση της κορυφαίας Ρωσίδας ποιήτριας Άννας Αχμάτοβα;

Η συνομιλία με νεκρούς ποιητές είναι μια ενδιαφέρουσα διαδικασία. Μ’ αρέσει ιδιαίτερα ο Ασημένιος αιώνας – τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα έως τις πρώτες δεκαετίες του 20ου – περίοδος που έμεινε στην ιστορία ως η Ρωσική Αναγέννηση. Η Άννα Αχμάτοβα είναι η κορυφαία ποιήτρια αυτής της περιόδου, τα ποιήματά της έχουν μεταφραστεί από άπειρους μεταφραστές. Είναι μία από τις οικουμενικές ποιητικές φωνές του 20ου αιώνα. Πριν την μεταφράσω, με γοήτευσε η ζωή της. Αγόρασα το 1ο βιβλίο της σ’ ένα ρώσικο παλαιοβιβλιοπωλείο στη Σόφια της Βουλγαρίας και το 2ο το πήρα από ένα καροτσάκι στον πεζόδρομο της Νομικής Σχολής της Αθήνας το 1982, ήταν το Ρέκβιεμ. Η ζωή και η ποίησή της δεν ξεχωρίζουν, ζούσε ποιητικά παρά τις δυσκολίες που είχε από το σοβιετικό καθεστώς. Την επέλεξα γιατί η ποίησή της έχει επηρεάσει την ποίηση όλου του 20ου αιώνα και εκτός Ρωσίας. Ένα παράδειγμα είναι ο Ιωσήφ Μπρόντσκι. Σαράντα οχτώ ετών βραβεύτηκε με Νόμπελ, ήταν φίλος και προστατευόμενος της Αχμάτοβα.

Το «Ροζάριο» δημοσιεύθηκε την Άνοιξη του 1914, γιατί σήμερα μπορεί να θεωρηθεί επίκαιρο;

Γιατί η Άννα Αχμάτοβα είναι μεγάλη ποιήτρια. Το «Ροζάριο» μιλάει για έναν έρωτα ανεκπλήρωτο. Είχε πάει ταξίδι του μέλιτος με τον Νικολάι Γκουμιλιόφ και ερωτεύτηκε τον ζωγράφο Αμαντέο Μοντιλιάνι σ’ ένα μπιστρό στο Παρίσι. Το «Ροζάριο» είναι μια ποιητική συλλογή για τη ματαίωση, τη διάψευση ή αν θέλεις, την προσδοκία του επόμενου έρωτα.

Θεωρείτε ότι η μετάφραση της ποίησης θέτει σε ισχύ τον καθολικό νόμο για τις Ωραίες Άπιστες Μεταφράσεις;

Η ποίηση δεν μεταφράζεται. Δεν ισχύει ο κανόνας περί άπιστων και ωραίων, αλλά η ιταλική έκφραση Traduttore - traditore, δηλαδή ο μεταφραστής είναι προδότης. Η ποίηση μεταγράφεται.

Πόσο εύκολο είναι να δώσει κανείς το ακριβές νόημα των στίχων αποδίδοντάς το σε μιαν άλλη γλώσσα απ’ αυτήν που γράφτηκαν; Ποια είναι δηλαδή, τα προβλήματα της μεταφρασμένης ποίησης;

Όπως σου είπα και πριν, η ποίηση μεταγράφεται. Δηλαδή ο άνθρωπος που μεταγράφει την ποίηση από την γλώσσα – καταγωγής στη γλώσσα – προορισμό έχει να λύσει πολλά περισσότερα προβλήματα από την κατά λέξη μετάφραση των στίχων. Το 1ο πρόβλημα που πρέπει να λυθεί είναι το πρόβλημα του νοήματος. Το 2ο που πρέπει ν’ αποδοθεί είναι η ατμόσφαιρα – μυρωδιά των κειμένων, δηλαδή της εποχής που γράφτηκαν. Αυτό είναι που καθορίζει τα γλωσσικά σου μέσα, ή αν θέλεις, εργαλεία. Το τελευταίο πρόβλημα είναι η μουσική του στίχου, αυτό που αλλιώς το λέμε μέτρο, με την αρχαία σημασία της λέξης.

Σε μια εποχή όπου οι νέοι άνθρωποι καλούνται να πληρώσουν για να εκδώσουν τις ποιητικές τους συλλογές, πόσο εύκολη δίοδο μπορεί να βρει η μεταφρασμένη ποίηση κορυφαίων δημιουργών, όπως η Αχμάτοβα, για να φτάσει στο νεανικό κοινό;

Ζούμε σε μια επαναστατική εποχή. Πραγματοποιούνται τεκτονικές αλλαγές. Κυρίως όμως, ζούμε τη μεγαλύτερη επανάσταση, μετά την Αγροτική, που είναι η επανάσταση του διαδικτύου. Μπορεί να έχει κλείσει η αγορά των εκδοτικών οίκων, υπάρχει ωστόσο η αγορά των ψηφιακών εκδόσεων και το διαδίκτυο. Απαιτούνται 5 λεπτά για να φτιάξεις ένα blog και να βάλεις τη μεταφρασμένη σου ποίηση να τη διαβάζει ο κόσμος. Πράγμα που μπορείς να κάνεις οποιαδήποτε στιγμή επιλέξεις. Εγώ το έκανα με το Samizdat και θα συνεχίσω με ψηφιακές εκδόσεις.

Ποιο είναι εκείνο το στοιχείο που θεωρείτε ότι πρέπει να μείνει «ανέπαφο» μέσα σε μια μετάφραση από το αρχικό κείμενο;

Το νόημα και η μουσική του στίχου.

Το να μεταφράζει κανείς, πόσο δύσκολο επάγγελμα είναι και γιατί;

Η μετάφραση ποτέ δεν τελειώνει. Είναι μια ημιτελής τέχνη και η πιο εφήμερη των τεχνών. Είναι Τέχνη και όχι τεχνική.

Με ποιο κριτήριο επιλέγετε τα κείμενα που θέλετε να μεταφράσετε;

Αυτό δεν γράφεται... Η μετάφραση είναι μια μαγική διαδικασία, γιατί συνομιλείς με μεγέθη όπως π.χ. η Άννα Αχμάτοβα. Η μετάφραση λειτουργεί σαν ένα ηχείο που ακούγεται η φωνή. Έτσι, καταπολεμάς το εγώ σου και γίνεσαι καλύτερος άνθρωπος, αφήνεις ν’ ακουστεί ο δημιουργός.

Η σχέση με τη γλώσσα, πόσο οξύνει τη ματιά του μεταφραστή απέναντι στην καθημερινή της χρήση;

Εδώ υπάρχει μια παγίδα και η παγίδα είναι να εγκλωβιστείς σε μια εικονική γλωσσική πραγματικότητα και να βλέπεις τη γλώσσα ως φιλόλογος – βέβαια, δεν είναι κακό να ‘σαι φιλόλογος. Η μετάφραση όμως, είναι κάτι παραπάνω από την φιλολογική αντιμετώπιση της γλώσσας. Κατά τη διάρκεια της μετάφρασης μπορεί να χρειαστεί να γίνεις λεξιπλάστης. Να χρειαστεί να παραβιάσεις κανόνες της γλώσσας προκειμένου ν’ αποδώσεις την «μυρωδιά» του κειμένου. Όπως, ας πούμε, οι ντοπιολαλιές. Όταν μεταφράζονται απλώς δεν υπάρχουν κανόνες.

Τι θα συμβουλεύατε τους νέους μεταφραστές για την πορεία τους;

Τίποτα. Ο κόσμος τον οποίο εγώ ήξερα πέθανε. Τον κόσμο που έρχεται, δεν τον έχω ζήσει ακόμα. Οποιαδήποτε συμβουλή θα ήταν άχρηστη.

Ποιούς ποιητές διαβάζετε; Ποιο ποιητικό ρεύμα σας έλκει περισσότερο;

Μ’ αρέσει πάρα πολύ, από τη ρωσική ποίηση, η Ρωσική Πρωτοπορία και η ποίηση της περιόδου του κινήματος Samizdat (1960-1970) – παράνομες εκδόσεις αντιφρονούντων. Εκτός από τους Ρώσους, διαβάζω τον Καβάφη, τον Eliot, τον Πεσσόα, την Ann Sexton, την Σύλβια Πλάθ κ.ά.

Πείτε μου έναν στίχο που θυμάστε πάντα.

Θα σου πω μια φράση από ένα μυθιστόρημα: «Τα χειρόγραφα δεν καίγονται.» - Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ, Ο Μαίτρ και η Μαργαρίτα -

Τι εύχεστε να συναντήσετε στην πορεία σας ως μεταφραστής;

Ωραίες λέξεις, ωραίες σελίδες.