Top menu

Περιεχόμενα Τεύχους 30

Ρέτρο: USA του Τζων Ντος Πάσος

thivaiospasos.jpg
USA, μυθιστόρημα, Τζων Ντος Πάσος, μτφρ. Νίκος Λαμπρόπουλος, Τάσος Δενέγρης, Τρισεύγενη Παπαϊωάννου, εκδόσεις Οδυσσέας 2007

Ο 42ος Παράλληλος του Ντος Πάσος διαφοροποιείται απ΄τα άλλα διηγήματα. Το σημείωμα του μεταφραστή στην εισαγωγή του αφηγήματος ξεκαθαρίζει το τοπίο. Τα "Επίκαιρα" και το "Μάτι της Κάμερας" συνιστούν τις δύο βασικές ενότητες, τους πυλώνες θα λέγαμε επί των οποίων στηρίζεται το οδοιπορικό του συγγραφέα στην λαϊκή, αμερικανική ιστορία. Το "Μάτι της Κάμερας" επαναλαμβάνεται σε κάθε κεφάλαιο. Ουσιαστικά εισάγει τον αναγώστη στην ατμόσφαιρα μιας ολόκληρης εποχής. Τα επιλεγμένα κολλάζ του Ντος Πάσος με την εκπληκτική οικονομία τους σηματοδοτούν τον προσδιορισμό των εποχών, με βάση τα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων, τ΄αποσπάσματα ομιλιών μερικών εκ των πιο λαμπρών πνευμάτων της αμερικανικής, πολιτικής σκηνής, τις κριτικές για τα μικρά και τα μεγάλα θέματα που διαμορφώνουν το κλίμα. Η κωδικοποιημένη και αποσπασματική αναφορά του Ντος Πάσος καθιστά βεβαίως την όλη διαδικασία εξαιρετικά απαιτητική. Διότι ο αμύητος αναγνώστης καλείται να εντοπίσει τα γεγονότα και τις αναγωγές τους προκειμένου να κατανοήσει το πνεύμα της εποχής και τις ειδικές συνθήκες της. Αργότερα, βεβαίως, καθώς θα εξοικειώνεται με τα συμβάντα της ιστορίας, η διπλή του υπόσταση  θα πάψει και σταδιακά θ΄αποκαθίσταται η ενότητα του έργου. Ο ίδιος ο μεταφραστής άλλωστε, Νίκος Λαμπρόπουλος προτρέπει στην περιφρόνηση όλων αυτών των κωδικοποιημένων σημάτων, υποστηρίζοντας την ενστικτώδη αντίληψη του σφυγμού.
Ο Ντος Πάσος θα συνεχίσει να εκδίδει τα "Επίκαιρά" του σε μια προσπάθεια να τονιστούν οι μέθοδοι με βάση την οποία διαμορφώνονται οριστικά τα καλειδοσκοπικά του αφηγήματα. Το παρελθόν δεν διεκδικεί καμιά ισορροπία, όπως πράττουν άλλοι επιβάλοντας μια ξέφρενη κατάληξη την ιστορία. Ο Ντος Πάσος δεν δίνει δεκάρα για την εξαιρετικά πετυχημένη παρατήρηση του σύγχρονου, Έλληνα συγγραφέα Γιάννη Λειβαδά αναφορικά με την σωστική ισορροπία παρελθόντος και μέλλοντος. Ο ίδιος περιπλέκει πρόσωπα και καταστάσεις σε μια πιστή αναπαράσταση των συνθηκών, καθώς εμείς οι ίδιοι λειτουργώντας σε παράλληλες πορείες κάποτε ουσιαστικά οικειοποιούμαστε τα ειδικά χαρακτηριστικά τους σφραγίζοντας τη γενιά μας, προσωποποιώντας τις συνθήκες. Ο 42ος Παράλληλος του Τζον Ντος Πάσος στηρίζεται στην ψύχραιμη και περιεκτική αποτίμηση της Αμερικής του 20ου αιώνα, προτού ακόμη επιβεβαιωθεί η φυσική ροπή μιας ολόκληρης χώρας προς την ευκαιρία και τον κατακερματισμό τάξεων, ζωών, κοινωνικών ομάδων και μιας έννοιας αρκετά ευαίσθητης, όπως αυτή του "έθνους."
Η τριλογία του Ντος Πάσος με τίτλο "USA" αποτελεί ένα οδοιπορικό της πιο άμεσης και βιωματικής ιστορίας. Εκείνης που προβάλεται κάθε μέρα με τίτλους πηχαίους στα σκοινιά των κέντρων τύπου, εκείνης της ίδιας ιστορίας που κατά τον συγγραφέα θα μπορούσε να συνοψιστεί σε ένα τριαδικό σχήμα, αντίστοιχο με τις λέξεις που συνθέτουν αυτόν τον εθνικό οργανισμό. Η Αμερική του Ντος Πάσος δεν διαμορφώνεται έξω και πέρα απ΄τις ιστορίες των ανθρώπων της. Η ιστορία της είναι η ιστορία των ανθρώπων της. Κάτι ανάλογο με τον αποφθεγματικό στίχο του Τζων Άσμπερυ όταν ισχυρίζεται πως τα ποιήματα είμαστε κατά βάθος εμείς οι ίδιοι.
Μια προσεκτική μελέτη των δημοσιογραφικών σπαραγμάτων που περιλαμβάνονται στο επαναλαμβανόμενο "Μάτι της Κάμερας" αρκεί για να διαπιστώσει κανείς με τον πιο εύγλωττο τρόπο την πρόθεση του Ντος Πάσος να μεταφέρει ψύχραιμα και δίχως αυθαιρεσίες το αμερικανικό πνεύμα. Τα ήθη, ο σφυγμός και τ΄ανθρώπινο στοιχείο συνθέτουν τις παραμέτρους που προσδιορίζουν ιδεολογικά την προσέγγιση του Ντος Πάσος.  Καταδικασμένη να ηγείται ενός γηραιού πολιτισμού η αμερικανική κοινωνία που περιλαμβάνεται στον παράλληλο  του συγγραφέα είναι εκείνη η ίδια που θα διασωθεί και τελικά θ΄αναδειχτεί στην πρωτοπορία κάθε τομέα ανθρώπινης δράσης απ΄τις επόμενες γενιές. Η ίδια θα εκληφθεί ως αφετηρία για μια νέα χώρα, με δομές ετοιμόρροπες αλλά απαλλαγμένη οριστικά από πατριωτισμούς και εφηβικές, εθνικές αντιφάσεις. Την Αμερική των επόμενων δεκαετιών που θ΄ακολουθήσουν θα καταλύσει πλήρως η φλεγόμενη νιότη, η πολυσυλλεκτικότητα του πληθυσμού, η νεανική κουλτούρα εμποτισμένη με την αμφιβολία και την αντιπολεμική διάθεση, η διεκδίκηση της ισότητας σε κάθε επίπεδο. Τα παραπάνω στοιχεία αν όχι σ΄απόλυτη επάρκεια και πετυχημένους συνδυασμούς μπορούν να εξηγήσουν τη σχέση ανάμεσα στον διαρκή αγώνα ενός ολόκληρου κόσμου και την Αμερική που προσφέρει εαυτόν απλόχερα στο εξωφρενικό παιχνίδι του εξυγχρονισμού.
Το έργο του Ντος Πάσος είναι ένα μείγμα ποίησης και δημοσιογραφίας. Η θαυμάσια ισορροπία που επιτυγχάνει ο συγγραφέας είναι περισσότερο αποτέλεσμα αυτής ακριβώς της συνύπαρξης και λιγότερο των παράλληλων αφηγήσεων οι οποίες περιβάλλουν τις μαρτυρίες προσώπων και εποχών.Σ΄αυτήν την αφηγηματική, λοιπόν ποίηση ξεχωρίζει ο πολιτικός χαρακτήρας ως δεξαμενή ιδεών και βιωμάτων, επιβεβαιώνοντας τη βασική διαφορά της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας η οποία παραμένει επικεντρωμένη στις τάσεις και τα ρεύματα σε αντίθεση με την αμερικανική η οποία ανέκαθεν στήριξε την εργογραφία της σε ερείσματα κοινωνικής φύσεως. Οι ταξικοί αγώνες, η διεκδικήση μιας καλύτερης ζωής για τα εκατομύρια των μεταναστών, η δουλεία και η καθυστερημένη αποκατάσταση της φυλετικής φρίκης συνιστούν υλικό καίριας σημασίας για την αμερικανική λογοτεχνία. Ο Ντος Πάσος ερμηνεύει την Αμερική διαμέσου των κοινωνικών συσχετισμών οι οποίοι χαρακτήρισαν μια ιστορία αγώνων και άφταστου ρεαλισμού. Ίσως εξαιτίας των παραπάνω, να μπορεί να ισχυριστεί κανείς με ασφάλεια τον τρόπο με τον οποίο γεννιούνται δεκαετίες μετά στίχοι, όπως εκείνοι του Γκίνσμπεργκ, διαδεχόμενοι μιας μακρά παράδοση πολιτικοποιημένης λογοτεχνίας.
Σε μια κάπως αυθαίρετη αναγωγή των αφορισμών του υπερεθνικού Τ.Σ. Έλιοτ, δεν μας εμποδίζει κανείς να συμπεράνουμε πως τελικά ο μόνος τρόπος για να επιτύχει ο Ντος Πάσος αυτό το αμερικανικό, ισχυρό αίσθημα, είναι η λεγόμενη αντικειμενική συστοιχία. Μια δηλαδή φόρμα ικανή να εμπεριέχει μορφή και περιέχομενο. Ο συγγραφέας της τριλογίας κατορθώνει να εξασφαλίσει μια αναπαράσταση της Αμερικής, διοχετεύοντας ωστόσο το σπαραγμό του στα "Επίκαιρα". Αφήνοντας μακριά τα ογκώδη αποθέματα του Νορς, όταν έκανε λόγο για τα σκουπίδια τούτου του αιώνα ο Ντος Πάσος προκύπτει στο φόντο, καθώς μια γηραιά κοπέλα προβάρει τη μοναξιά της στους καθρέφτες τις νύχτες παίρνοντας τ΄όνομά της απ΄τον άνεμο και τη γη και τους χιλιάδες καθρέφτες που την περιβάλλουν.
Ο 42ος Παράλληλος του Τζων Ντος Πάσος αντιπροσωπεύει την Αμερική του περασμένου αιώνα. Δεν είναι ένα σπουδαίο μονάχα αφήγημα, μα ένα απ΄εκείνα τα ετήσια αλμανάκ που συντονίζουν τα γεγονότα και τα καταλογογραφούν. Η αξία του βιβλίου δεν συνίσταται στον ίδιο τον συγγραφέα του. Ο 42ος Παράλληλος υποκλίνεται στην Αμερική του νέου, τότε αιώνα. Πρόκειται για ένα ημερολόγιο, απ΄εκείνα που δεν πεθαίνουν μα χρειάζονται με σιγουριά, κάποτε τον κεραυνό για ν΄αναστηθούν και να συνεχίσουν αυτήν την παγκόσμια εμβέλεια που στιγμάτισε την εποχή και το ευρύτερο, πολιτιστικό πλαίσιο.Η διαυγής σχέση του Πάσος με το παρελθόν και η άνεση των αορίστων πιστοποιεί τον τρόπο με τον οποίο η Αμερική ολοκληρώνει την περασμένη προσωπογραφία της για να αποδώσει σήμερα τα νέα, ολοκαίνουριά ήθη αυτής της εποχής.
Μια αίσθηση λογοτεχνική και ρεαλιστική, μια γνήσια απόδοση της εκδοχής της Αμερικής στηριγμένη σ΄αυτούς ακριβώς τους όρους έρχεται διά χειρός Πάσος να καταδείξει επιγραμματικά τον αμερικανικό παλμό, προχωρώντας σ΄έναν προσδιορισμό ο οποίος σημαίνει πολλά περισσότερα πέρα απ΄τα γεωγραφικά όρια του τίτλου. Ο Ντος Πάσος αντικρίζει την Αμερική σ΄ένα βαθύτερο επίπεδο απ΄αυτό που συνεπάγεται ο ενδεικτικός τίτλος. Η Αμερική είναι κάτι, λοιπόν παραπάνω απ΄τον 42ο Παράλληλο. Είναι ένα θέατρο της ιστορίας, τοποθετημένο σ΄ορισμένη θέση. Λογοτεχνικά συνιστά ένα ολόκληρο είδος στα πλαίσια του οποίου η ποιητική λειτουργία οφείλει να τοποθετήσει τον εαυτό της ανάμεσα στις πολιτικές συνθήκες και περιστάσεις. Η ποίηση στην καθημερινότητα θα μπορούσε ν΄αποτελέσει τον εναλλακτικό τίτλο του έργου.
Συνάντησα την Αμερική στην πιο πιστή της εκδοχή στο εισαγωγικό απόσπασμα του Ντος Πάσος. Κόντρα σ΄όσα γράφτηκαν κατά τη διάρκεια των περασμένων δεκαετιών, κόντρα σ΄όλες ανεξαιρέτως τις εκτενείς ιστορίες και τα δοκίμια για το χαρακτήρα αυτής της υπερχώρας, τ΄αρχικά της γράμματα καλύπτουν ολόκληρο το φάσμα. USA αναφωνεί ο συγγραφέας του 42ου Παράλληλου και η συνέχεια συνοψίζεται, όχι στη γλώσσα που παραμορφώνει και μορφοποιεί, αλλά την ίδια την πραγματικότητα. Κάτι τέτοιες ώρες νιώθει κανείς πως αντιλαμβάνεται στη μέγιστη πληρότητά τους τις συνθήκες που άσκησαν καταλυτικό ρόλο στη διαμόρφωση του σύγχρονου, δυτικού πολιτισμού.

Απόστολος Θηβαίος