Γράφει ο Γιώργος Μπλάνας
Ο Βεζίρης, ο Ποιητής και ο "Χασικλής"
Αν ένας βεζίρης, ένας ποιητής κι ένας τρομοκράτης μπορούν να περάσουν μαζί τα παιδικά και εφηβικά χρόνια τους, να μοιραστούν τα τρυφερότερα νεανικά συναισθήματα και να δεχθούν την ίδια εκπαίδευση από τον ίδιο δάσκαλο, ο Λοκ οφείλει να δοκιμάσει τη γεύση του χειρογράφου της Έρευνας για την ανθρώπινη νόηση κι εμείς να τοποθετήσουμε τον τρομοκράτη στην Ατλαντίδα της ψυχολογίας• εκεί, έστω και βυθισμένη, η αποτρόπαια ψυχή του τρομοκράτη, του ιδιότυπου αυτού δολοφόνου, μπορεί να μας εξομολογηθεί τα πάθη της με σχετική συνοχή – τα περισσότερα γοητευτικά σαν απομεινάρια πολυκύμαντων πλοίων στην ακτή της ευπιστίας μας. Όσο για τον Άγγλο φιλόσοφο... Οι Άγγλοι δεν κάνουν ποτέ λάθος, λένε οι Άγγλοι. Απλώς, οι φιλόσοφοι της Ηπειρωτικής Ευρώπης συχνά επιμένουν, λόγω της έμφυτης μνησικακίας που τους διακρίνει, να κάνουν πως δεν βλέπουν την αγγλική αλήθεια. Ακόμα και ο πλέον ασήμαντος στρατιώτης της γηραιάς Αλβιόνας γνωρίζει πολύ καλά τις ψυχικές αντιδράσεις ενός δειλού Ινδού που ραβδίζεται αλύπητα ή ενός άξεστου Κυπρίου που δέχεται ηλεκτρικό ρεύμα στους όρχεις του. Πρόκειται για πολύτιμες γνώσεις οι οποίες καθιστούν τους Άγγλους ικανούς να διαμορφώνουν τα ψυχικά φαινόμενα έτσι ώστε οι επιστημονικές προτάσεις των φιλοσόφων τους να τα περιγράφουν με μαθηματική ακρίβεια και αυτοί οι απαράδεκτοι Γάλλοι, που επιμένουν να διεκδικούν την πρωτοκαθεδρία στα μαθηματικά, να ασχοληθούν με τα δικά τους βασανιστήρια, στις δικές τους αποικίες. Στο τέλος-τέλος δεν υπάρχει τίποτα πιο εύκολο –και ανώδυνο- από τη μαθηματικοποίηση της ηθικής κατάπτωσης στην τέλεια ακονισμένη λεπίδα της λαιμητόμου. Επιπλέον, το ψυχολογικό φαινόμενο που εκδηλώνεται στο πλήθος των θεατών περιορίζεται σε μια-δυο ματιές γεμάτες φρίκη. Δείτε τώρα, Γάλλοι, πώς τα ανώτερα μαθηματικά μπορούν να επιλύσουν το πρόβλημα ενός εγκληματία, για τον οποίο το πλήθος τρέφει διαφορικά συναισθήματα: ο καθολικός λόρδος που είχε το θράσος να στραφεί κατά των αγγλικών παραδόσεων, τοποθετεί το κεφάλι του σε ένα ταπεινό, κατάλληλο μόνο για εξαθλιωμένους αγρότες, κούτσουρο. Ο δήμιος, ένας άνθρωπος πλήρως διεφθαρμένος από το αίμα των θυμάτων του, σηκώνει έναν πέλεκυ του οποίου το σχήμα διαθέτει την αίγλη της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και τον κατεβάζει με λαχτάρα στον λαιμό του εγκληματία. Αλλά ο αυχένας αντέχει, παρέχοντας στο φιλοθεάμον κοινό την ευκαιρία να ανακαλύψει τη δειλία που φωλιάζει στην ψυχή τού προδότη αριστοκράτη. Εξάλλου, κάτι τέτοιο μόνον από τον Θεό θα μπορούσε να δοθεί. Μόνον ο Θεός θα μπορούσε να βασανίσει έτσι έναν μελλοθάνατο. Ο δήμιος συνεχίζει το έργο του. Θα χρειαστούν περισσότερες από δέκα τσεκουριές, αρκετά τραβήγματα και κοψίματα με μικρό μαχαίρι, για να αποχωριστεί το κεφάλι από το σώμα που σπαρταράει εφιαλτικά. Μετά από ένα τέτοιο λουτρό αίματος, το κοινό έχει μόνο μιαν επιλογή: να προσπαθήσει να ξεχάσει ό,τι είδε. Οι λεπτομέρειες: λιποθυμίες, εμετοί, κραυγές, κλάματα... όλα αυτά είναι αρκετά ισχυρά, ώστε να επιτύχουν την «κάθαρση» του παθήματος. Η διαφορά με την αρχαία τραγωδία –μια που το έφερε ο λόγος- έχει δύο διαστάσεις. Πρώτον, ο τραγικός ποιητής χρησιμοποιούσε λέξεις και νότες και μάσκες και παρόμοια παιχνίδια, ελπίζοντας πως θα κάνει τους θεατές καλύτερους ανθρώπους, ενώ η αγγλική δικαιοσύνη χρησιμοποιεί την πραγματικότητα, πιστεύοντας ακράδαντα πως θα κάνει το κοινό να συνειδητοποιήσει αυτό που είναι: μια μάζα αχρείων, τρομαγμένων και διεστραμμένων πλασμάτων. Η δεύτερη διάσταση αφορά στην εξοργιστική απαίτηση των συγχρόνων Ελλήνων να θεωρούν τους τραγικούς ποιητές προγόνους τους. Σύμφωνα με την αγγλική φιλοσοφία, όποιος έχει το κεφάλι του στο κούτσουρο του δημίου, δεν μπορεί παρά να είναι δολοφόνος και ως εκ τούτου να μην σχετίζεται στο παραμικρό με τους τραγικούς ποιητές και με τους ποιητές εν γένει. Απόδειξη, η ίδια η γλώσσα – η αγγλική εννοείται. Ένας δολοφόνος είναι πάντα ένας «assassin», ένας χασικλής τρομοκράτης. Και φυσικά το αντίστροφο. Ένας χασικλής τρομοκράτης είναι «assassin», ναρκομανής, αλλόφυλος – Ινδός, Κύπριος, Παλαιστίνιος, Κινέζος, Έλληνας... δεν έχει σημασία. Αν, όμως, το νόημα της λέξης είναι η χρήση της, όπως διατείνονται οι μαθηματικοί που ονειρεύονταν να γίνουν φιλόσοφοι και οι φιλόσοφοι που δεν κατάφεραν να γίνουν μαθηματικοί, η χρήση της λέξης είναι πάντα η διακήρυξη του απόντος νοήματός της. Γιατί η λέξη «assassin» διακηρύττει μιαν απουσία με θρυλικό νόημα.
Λοιπόν, ο θρύλος –απολαμβάνοντας το φιλολογικό του κύρος στην εισαγωγή της αγγλικής μεταγραφής των Ρουμπαγιάτ του Ομάρ Καγιάμ από τον Edward Fitzgerald- λέει πως ζούσαν κάποτε τρεις Πέρσες έφηβοι ευαίσθητοι και μελετηροί, οι οποίοι κάθισαν να μάθουν γράμματα με τον ίδιο δάσκαλο, στην Νισαπούρ της Περσίας. Εκεί δέθηκαν με όρκο βαρύ πως όποιος από τους τρεις πετύχει πρώτος στη ζωή θα βοηθήσει τους άλλους δύο να σταδιοδρομήσουν. Κι έτσι έγινε. Ο πρώτος που πέτυχε ήταν ο Νιζάμ αλ Μουλκ. Έγινε βεζίρης του περίφημου μεταρρυθμιστή σουλτάνου Σελτζούκ. Αμέσως πήρε στην υπηρεσία του τον Ομάρ Καγιάμ, τον μεγάλο ποιητή, μαθηματικό και αστρονόμο, με πολύ καλό μισθό. Ο τρίτος φίλος, ο Χασάν Σαμπάχ, δεν χρειάστηκε ή δεν θέλησε βοήθεια. Ταξίδεψε στην Αίγυπτο, όπου μυήθηκε στην θρησκευτική αίρεση των Ισμαηλιτών. Ως τέλεια κατηρτισμένος σε θεολογικά ζητήματα διανοούμενος, δεν άργησε να βρει τον δρόμο για την επιτυχία. Οι Ισμαηλίτες, από τον 8ο αιώνα πίστευαν πως ο εκάστοτε ηγέτης του λαού του Μωάμεθ κληρονομούσε όχι μόνο την κοσμική, αλλά και την πνευματική εξουσία του προφήτη, σε αντίθεση με τους σουνίτες μουσουλμάνους, οι οποίοι ισχυρίζονταν πως η πνευματική εξουσία του Μωάμεθ τον ακολούθησε στον παράδεισο. Εδώ, ηγέτης και προφήτης είναι το ίδιο. Πίσω στα χρόνια του ιερού πολέμου, λοιπόν.
Όποια και αν ήταν τα πραγματικά γεγονότα της σταδιοδρομίας του Χασάν Σαμπάχ, σημασία έχει πως διακόσια χρόνια μετά τις αποφάσεις που πήρε για τη ζωή του, ο Μάρκο Πόλο –είτε σαν επιτυχημένος έμπορος είτε σαν αποτυχημένος μυθιστοριογράφος- θα επιβεβαίωνε τις αιμοσταγείς φήμες που είχαν φέρει στις πληγές και τα πουγκιά τους οι σταυροφόροι από τη μακρινή Ανατολή.
Υποτίθεται πως σε κάποιο απόρθητο κάστρο της βόρειας Περσίας, το θρυλικό Αλαμούτ, ζούσε ο Γέρος του Βουνού, ένας πάνσοφος και παντοδύναμος ηγεμόνας, ο οποίος στρατολογούσε εύρωστους νέους, τους πότιζε με χασίς και τους υποσχόταν πως με την πνευματική δύναμη του μεγάλου προφήτη, την οποία κατείχε ο ίδιος, θα τους εξασφάλιζε μια διακεκριμένη θέση στον παράδεισο. Προς στιγμή, τους εξασφάλιζε μια στρατιωτική εκπαίδευση εφάμιλλη των... Αμερικανών πεζοναυτών, ας πούμε, αφού οι Ευρωπαίοι φροντίζουν να μην εκθέτουν στην οργή των μη κυβερνητικών οργανώσεων τούς δικούς τους εκπαιδευμένους δολοφόνους. Οι νέοι γύμναζαν το σώμα και το πνεύμα τους, μάθαιναν να πολεμούν, να αντέχουν το κρύο και τη ζέστη, να πεινούν και να διψούν αγόγγυστα, να εκτελούν θεότυφλα τις διαταγές που λάμβαναν από τον προφήτη του Θεού και να εκμεταλλεύονται τους πάντες και τα πάντα, προκειμένου να πετύχουν τους σκοπούς τους. Ύστερα, ο Γέρος διάδοχος του Χασάν Σαμπάχ –διότι περί αυτού επρόκειτο, όπως φρόντισαν να μας γνωρίσουν οι ανατολιστές- τους ανέθετε αποστολές δολοφονίας κυρίως αξιωματούχων των σουλτανικών κυβερνήσεων, αλλά και θρησκευτικών και οικονομικών παραγόντων. Τον κοσμάκη δεν φαίνεται να τον ενοχλούσαν. Και πώς θα μπορούσαν άλλωστε, αφού όσο στυγνή και αν είναι η αγγλική λέξη «assassin» οφείλει καθαγιάζει τα φολκλορικά –αλλά καθόλου αναίμακτα- μέσα του Ρομπέν των Δασών; Το πρώτο θύμα της στρατιάς δολοφόνων που ίδρυσε ο Χασάν Σαμπάχ ήταν ο ίδιος ο Νιζάμ αλ Μουλκ, ο νεανικός φίλος του, αυτός με τον οποίο είχε συνάψει συμβόλαιο ζωής.
Προφανώς, ο βεζίρης παρανόησε τον εφηβικό όρκο. Έπρεπε να ακούσει πως «κανείς δεν δικαιούται να πετύχει στη ζωή του, πριν από τον Χασάν Σαμπάχ». Γιατί, πέρα από τον θρύλο, η δολοφονία του βεζίρη από τους «Χασικλήδες» -αφού κατά πάσα πιθανότητα αυτό σημαίνει η περσική λέξη- είναι γεγονός. Όπως γεγονός είναι και η ίδρυση του τάγματος των «Χασικλήδων» από τον Σαμπάχ, ενός θρησκευτικού -και φυσικά πολιτικού για τα δεδομένα του Ισλάμ- τάγματος, το οποίο τρομοκρατούσε τους μωαμεθανούς ηγεμόνες, ανεβοκατέβαζε χαλίφηδες και σουλτάνους, αντιμετώπιζε σταυροφόρους, τους βοηθούσε ενίοτε, εκτελούσε αντί σημαντικής αμοιβής συμβόλαια θανάτου και γενικά βύθιζε την ήδη βυθισμένη στο σκοτάδι της δεσποτείας Ανατολή στο χάος της μηχανορραφίας επί τριακόσια χρόνια, ώσπου οι Μογγόλοι έκαναν στάχτη το θρυλικό Αλαμούτ.
Προφανώς οι «Χασικλήδες» δεν ήταν παρά άλλη μια περίπτωση ιδεολογικά αναισθητοποιημένων οπαδών της τρομοκρατικής τακτικής, προϊόντα των ιστορικών, κοινωνικών, πολιτικών, συνθηκών της εποχής τους. Αλλά η ψυχολογία δεν παραιτείται εύκολα από τα δικαιώματά της στην αποκλίνουσα συμπεριφορά του Χασάν Σαμπάχ. Ο Νιζάμ αλ Μουλκ έγινε βεζίρης και έσπευσε να ευεργετήσει τον Ομάρ Καγιάμ. Προφανώς θα ευεργετούσε και τον Χασάν Σαμπάχ. Ο τελευταίος δεν ήταν υποχρεωμένος από τον όρκο να δεχθεί την ευεργεσία. Ούτε λόγος γι’ αυτό. Θα μπορούσε να σταδιοδρομήσει βασιζόμενος στις δικές του δυνάμεις, πράγμα που έκανε. Όμως γιατί να δολοφονήσει τον πιστό φίλο του; Από φθόνο; Και τότε γιατί να μην δολοφονήσει και τον ποιητή; Υπάρχει μια ψυχική κατάσταση, εντός της οποίας το υποκείμενο περιβάλλεται με θεϊκό μεγαλείο, αισθάνεται θεός, υπάρχει επειδή αισθάνεται θεός, νιώθει αυτό που δεν επέτρεψε ο Ντεκάρτ στον εαυτό του να νιώσει. Αλλά ένας θεός υφίσταται πάντα ως θύτης του πατρικού του ινδάλματος - εκτός από τον χριστιανικό Θεό, που υφίσταται ως θύτης του υιικού του ινδάλματος. Ένας θεός οφείλει να φανεί όσο σκληρός μπορεί απέναντι στον πατέρα που επιμένει να κρατιέται στην εξουσία μετά από έναν τέτοιο γιο, ιδίως όταν αυτός ο πατέρας εκφράζει την υπέρτατη αρχή της κοινωνικής ηγεμονίας. Ας χυθεί, λοιπόν, το πατρικό αίμα στο ψυχόδραμα του εφήβου σπουδαστή. Η θυσία, ωστόσο, είναι μια πράξη ιερή και ο πατροκτόνος θεός δεν γίνεται να κρατηθεί στην εξουσία δίχως δικαιοσύνη, ευσπλαχνία. Το λέει ο Ευριπίδης, δια στόματος Ηρακλή: δεν γίνεται άδικος και θεός. Ας μείνει ζωντανός ο ποιητής, λοιπόν. Ας υπάρξει και ας δημιουργήσει ο Ομάρ Καγιάμ σ’ έναν κόσμο άδικο, στυγνό, σ’ έναν κόσμο θεών που κομματιάζονται για τον ένα μοναδικό Θεό. Αυτό δεν είναι ένα θέμα για την ψυχολογία. Είναι ένα θέμα για...
Σημ. Η Παγκόσμια Ιστορία της Τρομοκρατίας είναι ένα πρωτότυπο δοκίμιο που γράφεται σε συνέχειες από το τεύχος 1 του Vakxikon.gr.
