© Γιώργος Τσούτσουρας (αρχιτέκτων-φωτογράφος)
Βρισκόμαστε στο Fontenay-aux-Roses σ’ ένα πυρηνικό κέντρο κοντά στο Παρίσι στις αρχές της δεκαετίας του 1970. Ο Jean-Pierre, υπεύθυνος ενός μικρού ερευνητικού εργαστηρίου που το αποτελούν κυρίως στατιστικολόγοι, απαντά στο τηλέφωνο σ’ ένα πιεστικό αίτημα ενός φίλου: «όχι, αυτή τη στιγμή είναι αδύνατο να προσλάβω έναν επιπλέον εκπαιδευόμενο για πρακτική άσκηση στην ομάδα μου». Ο φίλος επιμένει: «ο προστατευόμενός μου είναι πολύ καλός τύπος, τελείωσε το Πολυτεχνείο, το καλύτερο της Ελλάδας».
Ο Jean-Pierre αγαπά την αρχαία Ελλάδα· έχει ακούσει να μιλούν για τις ομοιομέρειες του Αναξαγόρα και για τους Ατομικούς Φιλοσόφους. Ξέρει ότι τα άτομα του Λεύκιππου, του Δημόκριτου, του Επίκουρου και του Λουκρητίου καθώς επίσης και του Πιέρ Γκασσεντί, αντιπάλου του Καρτέσιου, συγγραφέα του Syntagma philosophiae Epicuri, δεν είναι αυτά της μοριακής φυσικής. Δεν υπάρχει ισχυρή δύναμη, δεν υπάρχουν γλοιόνια για να συγκρατήσουν εντός του ίδιου πυρήνα τα πρωτόνια, τα οποία, έχοντας θετικό φορτίο, απωθούνται μεταξύ τους, ούτε ισχνή δύναμη (τα μποζόνια), ούτε ηλεκτρομαγνητική δύναμη (τα φωτόνια), ούτε βαρυτική δύναμη (τα βαρυτόνια), αλλά μία απλή παρέκκλιση, το κλίναμεν, το οποίο με τη χάρη του Αγίου Πνεύματος και τις δίνες που προκαλεί επιτρέπει στα άτομα να συναντηθούν κατά την πτώση τους. Ακούγοντας αφηρημένος τον φίλο του που επαινεί με ζέση τα προσόντα του προστατευόμενού του, ο Jean-Pierre αναρωτιέται σχετικά με την προέλευση αυτής της περίεργης θεωρίας, αυτής της αποφασιστικής εισβολής του υλισμού στον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουμε το πραγματικό. Οι ιδιοφυίες που μπήκαν στο πάνθεον δεν είχαν άραγε αντλήσει έμπνευση από την εργασία και τις ανακαλύψεις ενός πλήθους ανωνύμων; Η ατομική θεωρία δεν έλκει άραγε την προέλευσή της από τους Φοίνικες, τους Χαλδαίους και τους Σημίτες; Τον βλέπουμε, ο Jean-Pierre χάνεται στις σκέψεις του: αν το επιδιώξει, δεν θα μπορούσε να αποδώσει το ελληνικό θαύμα στους Κινέζους της δυναστείας Τσου; Δεν θα έφτανε άραγε η φαντασία του μέχρι να προσβάλει τον Όμηρο; Ευτυχώς, ουφ!... Ο Jean-Pierre προσγειώνεται απότομα από τον φίλο του που με σταθερότητα του γίνεται φορτικός: «ο Έλληνας που σου λέω έχει όλα τα προσόντα, αν και ήταν εξαρχής κυρίως χημικός, γράφει αυτή τη στιγμή υπό τη σκληρή εποπτεία του Pierre Tabatoni στο Paris IX Dauphine μία διατριβή πάνω στη θεωρία των οργανώσεων(Organisations)… αυτό πρέπει να σε ενδιαφέρει». Όμως ο Jean-Pierre προτιμά κατά πολύ τη θεωρία του χάους, δηλαδή της αταξίας, από τη θεωρία των οργανώσεων, δηλαδή, της τάξης· αυτή η θεωρία την εποχή του 1970 εξήπτε τη φαντασία των ανθρώπων. Πώς να μην έλκεται παράξενα κανείς από τις υπέροχες καμπύλες, οι οποίες, γυρνώντας γύρω από το ίδιο γεωμετρικό σχήμα, μιλώντας του στον ενικό, δεν περνούν ποτέ ξανά από το ίδιο σημείο. Με τα μη γραμμικά και πολύ απλά διαφορικά συστήματα μπορούμε να αποκτήσουμε εξαιρετικά περίπλοκες τροχιές. Το σύστημα του Lorenz, για παράδειγμα, οδηγεί λόγω των ποικίλων αρχικών συνθηκών σε δύο σειρές ομόκεντρων κύκλων που τυλίγονται και εναλλάσσονται χωρίς ποτέ να συμπίπτουν για να δημιουργήσουν τα δύο φτερά μίας πεταλούδας. Ο Jean-Pierre πιστεύει ότι η θεωρία των οργανώσεων απευθύνεται σε ανθρώπους της τάξης, ενώ στην έρευνα που διεξάγει, όπως και στη θεωρία του χάους, αυτό που πρωτεύει είναι το απρόσμενο, η αταξία. Γιατί λοιπόν να φορτωθώ έναν νέο διδακτορικό, ακόμα κι αν είναι λαμπρός, ο οποίος όμως φαίνεται a priori να προτιμά τον Λαπλάς από τον Νίτσε και τους σύγχρονους στοχαστές της αταξίας; Ο Jean-Pierre δεν λέει στον φίλο του όλα αυτά που σκέφτεται γι’ αυτό τον στόμφο, γι’ αυτή τη σχολαστικότητα, που περιβάλλει τη θεωρία των οργανώσεων, του λέει απλά: «όχι, ο Έλληνας σου, όσο ταλαντούχος κι αν είναι, δεν μπορεί να γίνει μέλος του εργαστηρίου μου, λυπάμαι».
Η ιστορία θα μπορούσε να έχει τελειώσει εκεί… αλλά ο φίλος ακόμα ελπίζει: «άκου, σου αφήνω τη διεύθυνση του Δημοσθένη, αν αλλάξεις γνώμη, επικοινώνησε μαζί του». Ο Jean-Pierre λοιπόν αλλάζει αμέσως ύφος, εκφράζει τη χαρά του: Δημοσθένης, ονομάζεται Δημοσθένης! Έπρεπε να μου το είχες πει νωρίτερα! Να έρθει, συμφωνώ να ενταχθεί θριαμβευτικά ως εκπαιδευόμενος στο εργαστήριό μου.
Μτφρ. Δρ. Χαράλαμπος Μαγουλάς
*
Nous sommes à Fontenay-aux-Roses dans un centre nucléaire près de Paris au début des années 1970. Jean-Pierre, le responsable d’un petit laboratoire de recherche composé avant tout de statisticiens, répond au téléphone à la demande pressante d’un ami : « non, en ce moment, il m’est impossible de prendre un stagiaire de plus dans mon équipe ». L’ami insiste : « mon protégé est un type bien, il sort de l’École Polytechnique, le top en Grèce ».
Jean-Pierre aime la Grèce antique ; il a entendu parler des homéoméries d’Anaxagore et des Atomistes. Il sait que les atomes de Leucippe, de Démocrite, d’Épicure et de Lucrèce, voire de Pierre Gassendi, le concurrent de Descartes auteur du Syntagma philosophiae Epicuri, ne sont pas ceux de la physique des particules. Pas de force forte, de gluons, pour maintenir au sein d’un même noyau des protons qui positivement chargés se repoussent, pas de force faible (les bosons) ni de force électromagnétique (les photons), pas de force gravitationnel (les gravitons), mais une simple déviation, le clinamen, qui par la grâce du Saint-Esprit et les tourbillons qu’il provoque permet dans leur chute aux atomes de se rencontrer. Tout en écoutant distraitement son ami qui vante avec ardeur les qualités de son protégé polytechnicien, Jean-Pierre s’interroge sur les origines de cette théorie bizarre, de cette irruption décisive du matérialisme dans la façon d’envisager le réel. Les génies mis au pinacle ne se sont-ils pas inspirés du travail et des découvertes d’une foule d’anonymes ? L’Atomisme ne trouverait-il pas ses origines du côté des Phéniciens, des Chaldéens et des Sémites ? On le voit, Jean-Pierre s’égare : s’il poursuit, ne va-t-il pas attribuer le miracle grec aux Chinois de la dynastie Zhou ? Son imagination ira-t-elle donc jusqu’à offenser Homère ? Heureusement, ouf !… JPP est brutalement renvoyé sur terre par son ami qui avec constance le harcèle : « mon Grec a toutes les qualités, s’il était au départ avant tout chimiste, il prépare maintenant sous la houlette de Pierre Tabatoni à Paris IX Dauphine une thèse en théorie des organisations… ça doit t’intéresser ». Mais Jean-Pierre préfère de beaucoup la théorie du chaos, c’est-à-dire du désordre, à celle des organisations, c’est-à-dire de l’ordre ; c’est elle qui dans les années 1970 excitait les imaginations. Comment ne pas être étrangement attiré par ces courbes superbes qui tout en tournant autour d’une même figure géométrique, en la tutoyant, ne repassent jamais par un même point. Avec des systèmes différentiels non linéaires fort simples, on peut obtenir des trajectoires extrêmement complexes. Le système de Lorenz, par exemple, conduit pour des conditions initiales variées à deux séries de cercles concentriques qui s’enroulent et s’échangent sans jamais se recouper pour former les deux ailes d’un papillon. Jean-Pierre pense que la théorie des organisations s’adresse aux hommes d’ordre, alors que dans la recherche qu’il mène, comme dans la théorie du chaos, ce qui prime c’est l’inattendu, c’est le désordre. Alors, pourquoi s’embarrasser d’un jeune thésard, fut-il brillant, qui semble a priori préférer Laplace à Nietzsche et aux penseurs modernes du désordre ? Jean-Pierre ne dit pas à son ami tout ce qu’il pense de cette pompe, de cette pédanterie qui entoure la théorie des organisations, il lui dit simplement : « non, ton Grec, quel que soit son talent, ne peut être membre de mon laboratoire et j’en suis désolé ».
L’histoire aurait pu s’arrêter là… mais l’ami espère encore : « écoute, je te laisse l’adresse de Démosthène, si tu change d’avis contacte-le ». Jean-Pierre alors change immédiatement de discours, il exprime sa joie : Démosthène, il s’appelle Démosthène ! Tu aurais pu me le dire plus tôt ! Qu’il vienne, je suis d’accord pour qu’il entre triomphalement en tant que stagiaire dans mon laboratoire.
Émile Dumalet (Μαθηματικός, συγγραφέας, Γαλλία)
